А. А. Исматов, Т. А. Отакузиев, Н. П. Исмоилов, Ф. М. Мирзаев



Download 13,25 Mb.
Pdf ko'rish
bet105/198
Sana17.07.2022
Hajmi13,25 Mb.
#816126
1   ...   101   102   103   104   105   106   107   108   ...   198
Bog'liq
Исматов Ва б Ноорганик материаллар

пуццолан портландцемент
деб 
аталади. Ц ем ентнинг хоссалари ва цементнинг сифатига 
куйиладиган талабларга караб куш имчанинг микдори бел­
гиланади ва у одатда 20—40 % атрофида булади.
Ш лакли портландцемент ишлаб чикариш да цементга 
куш иладиган актив минерал модда сифатида домна печ- 
ларидан чиккан донадор шлак ишлатилади: цементга шлак 
30—60% атрофида кушилади.
П уццолан портландцемент ва шлакли портландцемент 
котган вактда актив минерал м оддалардаги кум тупрок 
клинкердан ажралиб чиккан охдк билан кимёвий реакц и ­
яга кириш ади натижада кальций гидросиликатнинг сувда 
Кийин эрийдиган бирикмаси \о си л булади:
С а(О Н )2 + SiO, + п Н 20 = СаО SiO: (п + 1)Н20
Демак, актив минерал модда кушилган портландцемент 
котгандан сунг унда эркин кальций гидрат оксид (о\ак) 
микдори жуда камайиб кетади, шу туфайли портландцемент­
нинг чучук ва минераллашган сувларга тургунлиги ортади.
Бу цементларнинг майдалиги ва тиш лаш иш муддати 
портландцементникидан ф арк килмайди, лекин уларнинг 
котиш тезлиги портландцементли бетондан кам. Д астлаб­
ки кунларда бу цементларнинг котиш и секин бориш ига 
карамасдан 28 кун ичида бетоннинг муста^камлиги порт- 
ландцем ентникига етади.
Буюмларга иссик 6yF таъсир эттирилганда цементлар 
бетоннинг тез котиш ини таъминлайди.
Пуццолан билан шлакли портландцемент таркибида 
эркин о^ак булмаганлиги сабабли уларнинг чучук сув таъ­
сирига чидамлилиги юкоридир. Бундан таш кари, цем ент­
га куш ил ган минерал моддалардаги кумтупрок уч каль­
цийли алю м инат билан реакцияга кириш иб, уни икки 
кальцийли алюминатга айлантиради. ЗСаО • А120 , нинг 
микдори кам айтирилса, пуццолан портландцем ентнинг 
сульфатли сув таъсирига тургунлиги ортади, чунки бунда, 
цемент «бациллалари»нинг хрсил булиш э\ти м ол и кам ая­
ди. Бундай цементларнинг мах,аллий шароитга мос турла­
ри 
\ам
ишлаб чикарилган. Буларга глиеж ва глинит порт­
ландцементлар мисол булади.
Глиеж портландцемент
— портландцемент клинкери 
ва глиежни майда туйиш билан \о си л килинади. Глиеж


портландцементда гидравлик кушилма микдори тайёр м а\- 
сулот массасининг камида 30 % ини ташкил этиши лозим. 
Тишлашиш муддатларини керагича узгартириб туриш учун 
цементни туйиш жараёнида купи билан 3 
%
гача гипс 
кушиш керак.
Глиеж таркиби, асосан кремний оксид ва кам микдор- 
даги алю миний оксид (шунингдек, бошка оксидлар)дан 
иборат. Кремний ва алюминий оксиднинг бир кисми аморф 
\олда булиб, охдкка жуда учдир. Глиеж о \а к билан узаро 
таъсир этганда кальций гидросиликатлар \о си л булади. 
Улар сувда эрувчан охакни сувда амалда эримайдиган гид­
росиликатлар га айлантиради. Натижада аралашма котаёт­
ганда эркин охдк ажралиб чикарадиган богловчи модда 
портландцементни сувга чидамли килиб куяди.
Бундай кушилмаларни ишлатиш катта иктисодий фойда 
\ам берди. П ортландцементнинг таннархи унинг энг му- 
ва кимматли таш кил этувчиси клинкер урнига кис­
ман арзон табиий глиежлар ишлатиш \и собига арзонла- 
шади.
Глиеж унчалик мустах,кам булмагач, осон майдаланиб 
кетадиган, говак материалдир. Бу заррачаларнинг сирти 
катта эканлигини курсатади. К^исман шу сабабли куш ил­
малар юкори реакцияга кириш иш хусусиятига эга. Глиеж- 
ларнинг активлиги заррачалар улчамига, куйиш темпера- 
турасига боглик булиб, заррачалар йириклаш ган ва тем ­
пература ортган сари уларнинг активлиги хдм пасайиб 
боради. М уста\кам лик эса куйдириш температураси кута- 
рилиши билан о р
1
ади.
Глиеж портландцемент ишлаб чикариш технологияси 
хомашё ва иш лаб чикариш ж араёнини таш кил этиш га 
кура, оддий портландцем ент тайёрлаш технологиясига 
$Ьсшаш. Ф акат клинкерни туйиш пайтида цементга кушимча 
компонент-глиеж солиниш и билан фаркданади. Цементга 
Канча кушимча солинаётгани аниктекш ириб борилади. За- 
водларда бу максадда автоматик масса — улушлагичлар 
ишлатилади.
Глиежнинг таъсири клинкер минераллари гидратация- 
ланаётганда ажралиб чикадиган ох,акнинг ютилишига асос- 
ланган; ш унинг учун неча фоиз глиеж кушиш кераклиги 
бевосита гидратация вактида С а(О Н )2 ажралиб чикадиган 
клинкер минерали микдорига боглик. М аълумки, уч каль-


цийли силикат, шундай минерал \исобланади ва демак, 
клинкерда уч кальцийли силикат микдори канчалик куп 
булса, дастлабки котиш даврида цемент муста^камлигига 
зарар килмаган \олда шунчалик куп глиеж кушиш мум­
кин. Лаборатория синовларига кура, тахминан \а р 1 % уч 
кальцийли силикатга 0,5—0,75 % гидравлик кушилма с о ­
лиш мумкин. Ш унга асосан, пуццолан портландцемент 
тайёрлаш учун уч кальцийли силикатга бой алитли клин- 
керлар ишлатиш максадга мувофик, деган хулосага кели- 
шиш мумкин. Аммо куш илманинг йул куйилиш и мумкин 
булган микдорини хдмма вакт клинкернинг м инералогик 
таркибига караб белгилаб булмайди. Чунки куш ил мал ар- 
нинг активлиги хдр хил булади. М асалан, 1 г трепел ёки 
диатомит 150 мг гача СаО, пемза ёки глиеж эса 50 мг 
СаО ютади. Охдкни тулик бириктириш учун активлиги паст 
кушилмага нисбатан актив кушилмадан кам талаб ки ли ­
нади. Амалий маълумотларга кура, активлиги 200 булган 
кремний оксидли чикинди куш илм асининг оптимал м ик­
дори цемент массасидан 20—25 %, активлиги 150 булган 
трепел, опока, диатомит ва бош каларники эса 25—30 % 
ва активлиги 50—60 куш илмаларники 40—50 % булади.
Иктисодий жихатдан эса кушилма имкони борича куп 
кушилгани маъкул. Бирок бу цемент муста^камлигининг 
усиш тезлигига ва унинг сунгги пиш икдик кийматига таъ­
сир курсатади, чунки кушилма микдори ортиш и билан це­
ментнинг котиш шароитлари ёмонлашади.
Глиеж портландцемент чучук сув ва таркибида суль­
фат тузлари булган шур сувларга чидамли. Оптимал мик- 
дордаги (30 % атрофида) глиежни портландцемент тар­
кибига уни туйишдан олдин кушганда унинг муста^кам- 
лиги кам ай м ай д и , зичлиги эса о ртад и . Глиеж оддий 
портландцементнинг зичлигини ош ириш в^ «цемент ба- 
цилласи»нинг зарарли таъсирини кам айтириш оркали чу­
чук ва сульфатли шур сувларга тургунлигини, \а в о ва ат­
мосфера таъсирига чидамлилигини ош иради. Б ирок бу 
билан портландцемент клинкери ва глиеж асосида суль­
фат тузли сувга чидамли цемент ишлаб чикариш масаласи 
бутунлай \ал килинган эмас эди. Ц ем ентни сульфат тузли 
сувларга чидамлилигига эриш иш учун портландцем ент 
клинкерига 70 % гача глиеж кушиш керак. Бу цемент даст­
лабки котиш тезлиги буйича жуда суст булиб, кам м уста\-


камликка эга ва совукка чидамсиз. Куп йиллар давомида 
олиб борилган изланиш лар натижасида портландцемент 
клинкерининг минералогик таркибини узгартириш йули 
билан цементнинг сульфатли сувларга чидамлилиги ош и- 
рилди. Глиежни узгартирилган минералогик таркибли, яъни 
кам алю минатли портландцементга кушиш йули билан 
сульфатли сувларга чидамли глиеж портландцемент олинди. 
Бу ерда шуни х,ам таъкидлаб угиш зарур ки, Урта Осиё 
республикаларининг купгина худудлари жуда шураланган. 
Ер усти ва ер ости сувларида тузлар жуда куп, оддий порт­
ландцементлар бунга чидаш бера олмайди. Урта Осиё рес- 
публикаларида шундай шароитга чидамли янги цемент 
глиеж портландцемент \исобланм окда.
Узбекистонда, Кувасой цемент комбинатида биринчи 
марта 1940 йил 30% ку шил мал и, 1948 йилда эса Бекобод 
ва бош ка цемент комбинатларида сульфатли сувларга чи ­
дамли глиеж портландцемент ишлаб чикарила бошланди. 
Бундай цементнинг ишлаб чикарилиш и натижасида ц е­
мент тежалди ва халк хужалигига фойда келтирилди. Бу 
цемент ер ости \ам д а улкан сув инш оотларини куришда 
кенг ишлатилмокда.
Ангрен ва Кизил Кд
1
я глиеж конлари сунгги йилларда 
улкан хомашё базаларига айланган. Куп йиллар давомида 
глиеж п ортл ан д ц ем ен тн и н г хоссасини урганиш шуни 
курсатадики, унинг ишлаб чикарилиш и ва курилиш да 
иш латилиш и глиежнинг цементга кушиладиган киммат- 
бах;о ва иш ончли кушилма эканлигини исботлади.
196.8 йил нинг бошида Тухтагул ГЭС инш оотини куриш 
учун махсус цемент танлаш керак булди. Баландлиги 215 
метр булган бу инш оот массив гравитациялидир. Бу ин- 
шоот учун 3,6 миллион куб метр бетон иш латиш керак 
эди. Аввал курилишда марказий районлардан (яъни Рос- 
сиядан) келтирилган цемент йшлатишга карор килинган 
эди. Чунки бу курилишга ишлатиладиган инерт тулдиргич 
реакцияга кириш адиган крем ний оксидга бой, глиеж эса
4 % гача иш корий моддаларга эга. Кремний оксид ва иш к- 
орий моддаларнинг узаро бирикиш идан \о си л булган ком ­
плекс бирикмалар хджми олдинги икки модда х,ажмлари 
йигиндисига нисбатан бир неча марта катта булиб, бетон- 
да ички кучланиш лар пайдо килиб, уни ёриб юбориши


мумкин деб фараз килинди. Ш уларни назарда тутиб мута- 
хассислар глиеж портландцементни бу инш оот учун иш ла­
тиш хавфли деб караб, бу максадда махсус цемент иш ла­
тиш кераклигини таъкидладилар. И. С. К анципольский та- 
шаббуси билан глиеж портландцемент узок вактга чидаши, 
сульфатли сувларга тургунлиги ва глиеж таркибидаги иш- 
Корларнинг инертлиги, яъни сув \ам да охдкда эрим асли- 
ги каби яхши хоссага эгалиги туфайли бу Тухтагул инш о- 
оти курилишида глиеж портландцемент ишлатилди. Сунгра 
глиеж портландцемент учун техникавий шартлар ишлаб 
чикилди. Ш ундан сунг Тухтагул ГЭСи курилиш ига 1969 
йилдан бошлаб Кувасой цемент заводи цемент етказиб бера 
бошлади. Тухтагул сув омбори учун тахминан 1 миллион 
тонна цемент керак эди. Бундай курилиш учун Кувасой 
заводи 1,5 йил ишлаши керак. Махсус цементни Россия- 
дан келтирмасдан, Кувасой заводидан олиб бориш нинг 
узи тахминий \исобларга кура, бир неча 10 млн сум (1989 
йилгача) маблаг тежади.
Ш ундай килиб И. С. К анцепольский уз ходимлари б и ­
лан ^амкорликда махдллий глиежлардан портландцемент 
учун актив минерал кушилма сифатида ф ойдаланиш ни 
таклиф этиши м у\им иктисодий ахамиятга эга булди.
Портландцемент ишлаб чикариш да ф осф отош коллар 
илгари ишлатилмас эди. Биринчи марта Чимкент фосфорли 
угитлар заводининг тош колларини 1966 йилдан бошлаб 
цемент ишлаб чикариш да 
688—66
номерли вактинчалик 
техник шартларга биноан ишлатила бош ланди.
Ф осф отош колларни портл ан д ц ем ен тн и н г котиш ига 
таъсири кушилма микдори ва клинкернинг м инералогик 
таркибига кура $фганилди. Физик-механик синовларга кура, 
нормал солиш тирм а сиртли цементга ф осф отош коллар 
кушиш цементнинг сувга талабчанлигига таъсир курсат- 
майди, бирок унинг тиш лаш иш муддатини секинлаш ти- 
ради. Цементнинг солиштирма сиртини 340—380 м2/к г гача 
ош ириш унинг тиш лаш иш муддатини бирмунча тезлаш - 
тиради. Ф осфотош колларни цементга куш иш , унинг ти ш ­
лаш иш муддатини сусайтириш ни ф осф отош коллар тар­
кибида фосфат кислота тузлари борлиги билан тушунти- 
рилади.


Ф осф отош крлли цем ентларн и н г солиш тирм а сирти 
купайтирилганда ва намуналарга гидротермал ишлов бе- 
рилганда уларнинг м уста\камлиги ортади. Бундай цемент­
ларнинг завода котиши курилиш нормалари талабларига 
тула жавоб беради. Аммо тош крллар микдори ортганда 
унинг совукка чидамлилиги камая бошлайди, ф осф отош ­
колларни портландцементларга кушиб цемент намунала- 
рининг кириш иш ини камайтириш х,ам мумкин.
Цементларга 50 % гача фосфотош коллар кушиш це­
ментнинг арматура билан тиш лаш иш ини бир неча марта 
орттиради.
Ф осфотош коллар домна тошколларидан таркибида кам 
микдорда гилтупрок борлиги билан фаркданиб, портланд- 
цементга кушилган фосф отош кол микдорига пропорцио- 
нал микдорда унинг сульфатли сувларга чидамлиги х,ам 
ортади. Синовлар портландцемент таркибида ф осф отош ­
коллар микдори 10—60 % булишини маъкул деб \и со б л а- 
ди. Одатдаги сульфатли сувларга чидамсиз портландцемент 
\ам 15 % фосфотош кол иштирокида сульфатли сувлар таъ­
сирига бардош бера олади.
60-йилларда профессор И. Тошпулатов ра^барлигида 
янги цемент — 

Download 13,25 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   101   102   103   104   105   106   107   108   ...   198




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish