A. A. Bodalevaning kirish maqolasi. M.: Ed. Moskva psixologik va ijtimoiy instituti; Voronej: "modek" npo nashriyoti, 2003. 400 p

Zamonaviy monogam oila bir-biridan ma'lum jihatlari bilan farq qiluvchi bir nechta turlarga ega bo'lishi mumkin.
1. tomonidan bog'liq tuzilma oila yadroviy (bolalarli turmush qurgan er-xotin) va kengaytirilgan (bolalarli er-xotin va ular bilan bir xonadonda yashovchi er yoki xotinning qarindoshlaridan biri) bo'lishi mumkin.
2. tomonidan bolalar soni : farzandsiz (bepusht), bir bolali, kichik, katta oila.
3. tomonidan tuzilishi: farzandli yoki farzandsiz bitta er-xotin bilan; bitta er-xotin farzandli yoki farzandsiz, er-xotinning ota-onasidan biri va boshqa qarindoshlari bilan; ikki yoki undan ortiq er-xotinlar farzandli yoki farzandsiz, er-xotinning ota-onasidan biri va boshqa qarindoshlari bo'lgan yoki bo'lmagan holda; ona (ota) bilan bolalar bilan; ona (ota) bilan, bolalar bilan, ota-onadan biri va boshqa qarindoshlar bilan; boshqa oilalar.

4. tomonidan tarkibi: to'liq bo'lmagan oila, alohida, oddiy (yadro), murakkab (bir necha avlod oilasi), katta oila.

5.tomonidan geografik xususiyat: shahar, qishloq, uzoq oila (olish qiyin bo'lgan hududlarda va Uzoq Shimol hududlarida yashaydigan).

1.1. OILA PS IXO LOG IYASI FANI PREDMET1, MAQSADI VA VAZIFALARI lU shbu o ‘quv kursining m a q sad i Siz yoshlarni oilaviy h a - yotga tay y o rlash d an iboratdir. B u o ‘rin d a haqli ravishda: «B u fan bizga n im a beradi? N ega e n d i a y n a n hozirga k elib , b iz n i oilaviy h ay o tg a tayyorlash z a ru r b o 'lib qoldi? A xir o ta -b o b o - larim iz b u n d ay kurslam i o ‘q im ay h a m tin c h -to tu v , a h il-in o q , baxtli h ay o t kechirishgan-ku? A k sin c h a so ‘nggi y illa rd a y o sh - larn i o ilav iy h ay o tg a ta y y o rla sh b o ra sid a q a n c h a lik k o ‘p g ap irib , y o zib , m axsus ta d b irla r tash k il qilinsa h a m n iz o li oilalar, ajralish lar m iqdori o rtsa o rtay a p tik i, k a m a y m a y a p tiku?» — kabi savollar ro‘y x atin i ch e k siz davom e ttira v e rish m um k in . U larn in g h ar birining y u za g a kelishiga asos b or. X o‘sh, q an d ay zarurat h o zirg i v aq td a yosh larim izn i o ilav iy hayotga tayyorlash va ularga «O ila psixologiyasi» fa n in in g o ‘q itilishi zarurligini taq o zo qiladi? M a ’lu m k i, insoniyat ja m iy a ti ta ra q q iy etib b o rg a n sari o d am larn in g o ‘zlari ham , u la rn in g b ir-b irlari b ilan b o la d ig a n o ‘zaro m u n o sab atlari ham , ay n iq sa, shaxslararo m u n o sa b a tla r orasida eng sam im iy, eng y aq in b o ‘lgan oilaviy m u n o sa b a tla r ham tak o m illash ib , o ‘ziga xos ta rz d a m u rakkablashib b o ra d i. Sababi: hozirgi zam o n fan -tex n ik a tara q q iy o ti, ishlab c h iq a rish m u n o sab atlari, vositalari tara q q iy o ti, qish lo q x o 'jalig i, s a n o a t ishlab ch iq arish i, um um an xalq x o ‘jalig in in g b arch a ja b h a la rid a yangi tex n o lo g iy a, texnik ja ra y o n la rn in g jad al jo riy e tilis h i bevosita sh u jarayonlarning y aratu v ch isi, ishtirokchisi b o 'lg a n inson om iliga, inson shaxsiga h a m o ‘ziga xos, y an g ich a ta la b la r q o ‘y m oqda. Ishlab chiqarish m u n o sa b a tla ri, jam iy at ta ra q q iy o ti b ir to m o n d a n , odam larning o kzla rid a ro 'y berayotgan ijtim o iy - p sixologik, fiziologik va b o s h q a o ‘z g a rish la r o d a m la r n in g o ‘z aro m u lo q o t m u n o sab atlari d o ira s in i m a ’lum d a ra ja d a chegaralanib qolishiga, ularda ajd o d larim izd a kuzatilgan ta b iiy - lik n i m a ’lum d arajad a buzilishiga va o q ib atd a inson ruhiyatida m u m k in q ad ar hissiy, em o tsio n al z o ‘riqishlarning yuzaga kelish ig a asos b o ‘Im o q d a. B ularning ta ’siri oilaviy hayot va un d ag¡ psixologik iq íim d a h a m o ‘z ifodasini topadi. Y oshlarim izda bu m asala b o ‘yicha a n iq ro q tasavvur hosil q ilish u ch u n , b u n d a n 9 0 — 100 yiflar oldingi u larn in g ten d o sh - la ri va bugungi k u n la rim iz d a g i 15— 16 y o sh li y ig it-q iz la r o ‘rtasidagi tafo v u tlarn i so lish tirib o ‘tam iz. M axsus a d a b iy o tla rd a yozilishi va o ‘tk azilg an tad q iq o tlar n a tijalarid a k u za tilish ich a, so ‘nggi 100 yil ich id a o d am lard a k u zatila d ig an a k se le ra tsiy a jarayoniga k o ‘ra u larn in g jinsiy, fíziologik b alog‘atg a y etish i 2—3 yilga ilgarilab ketgan. B undan 100 yilch a o ld in y o sh la rn in g jinsiy b alo g ‘a tg a yetish davri 15— 16 yoshga t o ‘g ‘ri k elg an , hozir esa bu h o lat o 'rta c h a 12— 13 yoshlarga to ‘g ‘r¡ keladi. Endi shu y o sh larn in g oilaviy h ay o tg a tayyoriik jih a tla rin i k o ‘rib chiqam iz. Ilgarigi ten g d o sh larin g iz 15— 16 yosh larid a oilaviy hayotga y etu k lik talab larid a n b iri b o ‘lm ish jinsiy y etuklikka, b alog‘atga y e ta r ekanlar, u lar ak sa riy a t hollarda shu yoshga kelib o 'sh a d a v rla r u c h u n x o s v a lo zim b o ‘lgan, u n c h a lik m u rak k ab b o ‘lm agan d e h q o n c h ilik , chorvachilik, h u n arm an d ch ilik sir-asro rla rid a n deyarli b o x a b a r b o ‘lganlar (ch u n k i u vaqtlarda bolalarn i o d atd a, 13— 14 yo sh id an shogirdlikka berishgan), o ‘sha d avrdagi ishlab c h iq a rish m unosabatlari va texnologik jara y o n - la r u lard an m axsus yoki oliy m a’lum ot talab qilm ag an , 3—4 yil u sto z k o 'rg an sh o g ird 16— 17 yoshida o ‘zi m ustaqil ish yurita o lad ig an ustaga, o ‘z ish in i uddalay oladigan m utaxassisga aylan g an . M abodo, u sh u vaqtda oila q u rad ig an d ek b o ‘lsa, o ‘z h u n a ri orqali m e h n a t q ilib , o ‘zini va oila a 'z o la rin i iqtisodiy jih a td a n ta ’m inlay o lish i m um kin b o ‘lgan. B undan tashqari, u vaqtlardagi 18—20 yoshli yigit m ah a lla-k o 'y d a, jam o a tch ilik o ra sid a m a ’lu m d a ra ja d a ijtim oiy y etu k shaxs sifatida q a b u l q ilin g a n , tu rli ta d b ir va m a ro sim la rd a u n in g haqli ish tiro k ch i sifatida q a tn a sh ish i m um kin b o lg a n , y a ’ni uning ijtim o iy jih a td a n b a lo g ‘atg a yetganligi ja m o a tch ilik to m o n id an q ab u l qilingan. Bu ja ra y o n shaxsning oldiga o ila va jam iyat old id a o ‘ziga xos m a s’u liyat yuklagan, m as’u liy atn i his qilish esa u n in g psixologik y etukligi alom atlaridan biri b o ‘lib xizm at qilgan. E n d i shu x u su siy a tlarn i bugungi kun y o sh larid a ko ‘rib chiqaylik. U la r 12— 13 y o sh lard a jinsiy (fiziologik) y etu k lik k a erish ad ilar (bu h aq d a k ey in ro q to ‘xtalib o ‘ta m íz ), b iro q ular b iro r-b ir k asb -h u n ar egasi b o l i b , m ustaqil ish lab , o ‘zini va oilasini iqtisodiy jih a td a n t a ’m in lay o ladigan b o ‘lishi u c h u n , avvalo m aktabni bitirishi, s o ‘ng u yoki bu k a s b -h u n a r kolleji yoki litseyda o ‘qib, b iro r-b ir kasbni egallashi k erak . B uning u c h u n 9 yil m aktabda, 3 yil kollej yoki litseyda o ‘q ishi z aru r b o ‘ladi. 12 yillik b arch a u ch u n m ajburiy ta ’lim d an s o ‘ng yoshlarim izn in g m a ’lum bir qism i o ‘q ishni oliy o ‘q u v y u rtlarid a d av o m ettirad i. B u n d an k o ‘rin ib tu rib d ik i, y o sh la rim iz n in g iq tiso d iy m u staq illik k a e rish ish la ri u la rn in g m a ’lu m qism i u c h u n 20—21, boshqalari u c h u n 23—25 yoshga t o ‘g ‘ri keladi. B u n d an tash q ari, o d am larn in g tu rm u sh tarzi riv o jlan ish i b ilan birga oilalarining k undalik h a y o ti o 'z g arib , k iy in ish g a, m aishiy b u y u m larg a, m oddiy farovonlik darajasiga b o ‘lgan eh tiy o ji ham o rtib boradi. Jam iy atn i ijtim oiy-iqtisodiy rivojlanishi sh ax sn in g m ad an iy takom illashuviga, u esa sh ax slam i bir-b irlarig a q o 'y a d ig a n ta - lablari oshishiga va shaxslararo m u n o sab atn in g n o zik lash u v ig a olib keladi. B uning yorqin dalili sifatida ajralish lar m iq d o ri oliy m a ’lu m o tlilar ichida u m u m iy o ‘rta m a ’lu m o tlilarg a n isb atan y u q o riro q ekanligini e ’tiro f etish m u m k in . Ijtim oiy-iqtisodiy rivojlanishi yuqori saviyada b o ‘lm agan jam iyatdagi oila a ’zolari o ‘zlarin in g oilaviy y u m u sh la rin in g ak - sariyatini q o ‘lda bajaradilar. U n g a oilan in g b a rc h a a ’zolari va b irin ch i navbatda farzandlar m u m k in q ad a r k o ‘p ja lb q ilin ad i. O ila ishlarini bajarishdagi u m u m iy faoliyat y o sh la rd a m a ’lum m alak alarn i, shu ju m la d a n o iladagi tegishli ro llarn i b ajarish n i, o ilad a bir-b irlari bilan q an d ay m u lo q o td a b o ‘lish m alak a la rin i, oilada h ar b ir shaxsning iyerarxik m avqeyiga k o ‘ra o ‘z h u q u q va vazifalarini aniqlab olishga im k o n beradi. M oddiy ta ’m inot, yuqori m ad an iy saviya esa shaxsning b o sh q a shaxsga q o ‘ygan talab in i, shu ju m la d a n o ila d a y an ad a kuch ay tirad i. O ila a ’zo larin in g o £zaro m u lo q o td a b o ‘lish vaqti m iq d o rin i qisqartiradi. Bu esa k o ‘p gina y o sh lar u c h u n o ta -o n a oilasi shaxsiy oilasiga n am u n a vazifasini b ajara o lm aslig ig a olib keladi. S h u lard an k o 'rin ib tu rib d ik i, b u n d a n 100 y illa r oldingi yo sh lar 16— 18 yoshida oila q u rsa lar, ular sh u v aq tg a kelib o ilav iy h ay o t u c h u n , m uvaffaqiyatli tu rm u sh k echirib ketishlari u c h u n z a ru r b o lg a n y etu k lik darajalarining b archasiga erish - g a n la r, b u esa u la rn in g oilaviy h ay o tlarid a yuzaga kelishi m u m k in b o 'lg a n m u a m m o la rn in g b a rta ra f etilishiga asos b o ‘lib x iz m at qilgan. B u g u n g i y o sh la rim iz e sa y u q o rid a b ay o n e tilg a n id ek , 12— 13 y o sh larid a jin siy b a lo g ‘atga yetadilar va aksariyat h o llard a o ra d a n 7—8 yil o 'tg a n d a n so ‘ng, ya’ni q izlar 19—20 y o sh d a , yig itlar esa 21 —22 yoshda oila quradilar. Bu vaqtda esa u la r n a iqtisodiy jih a td a n , na ijtim oiy jih a td a n va na p six o lo g ik jih a td a n oilaviy hayotga tayyor b o ‘ladilar. B unday h o la tla r sh u b h asiz, u larn in g oilaviy hay o tlarid a oldingi ten g - d o sh lari h ay o tid a k u za tilm ag an m u am m o la m i keltirib c h iq aradi. B u n d an tash q ari, ja m iy a t taraqqiyotining bugungi holati h o zirg i z a m o n oilasi oldiga o ‘ziga xos yangi ijtim oiy vazifalam i h a m y u k la y d ik i, b u la rn in g b arch asi hozirgi y o sh larim iz n i o ila v iy h a y o tg a m ax su s tay y o rla sh m asalasi e n g d o lzarb m a s a la la rd a n b iri b o klish lig in i ta q o z o q ilm o q d a . S h u n in g u c h u n h a m so ‘nggi 15—20 yil davom ida d u n y o n in g b arch a riv o jlan g an m am lak atlarid a, ju m la d a n , bizning respublikam izda m u s ta q illik k a e ris h g a n im iz n in g d astlab k i y illa rid a n o q , o ila m asala la rig a, yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash, oiialarda k o m il shaxsni sh ak llan tirish m asalalariga alo h id a e ’tib o r berib k e lin m o q d a .tU m u m a n in so n iy at jam iyati to b o ra taraq q iy etib b o ra v e ra r e k an , oila m asalalarin in g dolzarbligi h am shunga m o s ra v ish d a o rtib b o ra v era d i va oilaga b o 'lg an e ’tib o r ham k e c h a va b ugunga q arag an d a ertaga yanada y u q o riro q b o ‘ladi. C h u n k i o ila jam iy atn in g k ich ik b ir k o ‘rinishi b o ‘lib, u q an ch a in o q , a h il va m u stah k am boMsa, jam iy at h am sh u n ch a lik q u d ra tli b o 'la d i. Bu k eltirilg a n o m illa r y o sh larg a «O ila psixologiyasi» kursini o ‘q itish n in g dolzarbligini ifodalaydi. « O ila psixologiyasi» kursining yaratilishi va u n in g o ‘quv p re d m e tla ri q a to rid a m a k ta b , kollej, litsey lard a 0‘tilad ig an d a r s la r ja d v a lig a k iritilish i h am R esp u b lik am iz h u k u m a ti to m o n id a n yuritilayotgan kuchli ijtim oiy siyosatning m antiqiy va m a z m u n iy davom idir.