A. A. Abduazizov tilshunoslik nazariyasiga

supersegmental  fonetika
  yoki 
prosodika
  deb  ataladi.
Fonetikaning  to'rtinchi  zaruriy  sohasi  hisoblangan 
fono­
logiya
  alohida  fan  sifatida  ham  qaraladi.  Bunday  qarash 
fonologiyani  ham  ikkiga  bo'lishni  talab  qiladi:
1)  tovushlarning  tildagi  funksional  tomonlarini  o'rganish 
bo'limi  — 
segmental fonologiya
  yoki 
fonemika, fonematika
  deb 
yuritiladi.
2)  bo'g'in,  urg'u  va  intonatsiyaning  funksional  alomatlarini 
o'rganish  sohasi 
supersegmental fonologiya
  yoki 
prosodika
  deb 
ataladi.
Fonetika  tilning  boshqa  bosqichlari  va  yaruslari  bo'lgan 
morfologiya  va  sintaksis,  leksika  va  stilistika  bilan  uzviy 
bog'liqdir.  Chunki  tildagi barcha birliklar  (so'z,  so'z  shakli,  so'z 
birikmalari  va  frazalar)  tovushlar  yordamida  namoyon  bo'ladi.
Fonetika  nutqdagi  artikulyatsion-akustik  xususiyatlami, 
ularning  hosil  bo'lishida  nutq  organlarining  xizmati  va  fizik 
tebranishlami  o'rganishi  bo'yicha  biologiya,  fiziologiya,  fizika 
va  akustika  fanlari  bilan  bog'lanadi.
Tildagi  fonetik  xususiyatlaming  tarixini  o'rganuvchi  soha 
tarixiy  (yoki  diaxronik)  fonetika  deb  ham  ataladi.  Bunda  tilda­
gi  tovushlar  sistemasining  taraqqiyoti  qadimiy  obidalar  va 
qo'lyozmalar  hamda  tarixiy  faktlar  yordamida  tasnif etiladi.
Hozirgi  davr  tilshunosligida  jahon  tillarining  o'xshash  va

---

farqli  alomatlarini  o'rganish  “tillar  tipologiyasi”  nomi  bilan 
atalib,  bu  sohaning  fonetikaga  doir  bo'limi  qiyosiy-tipologik 
fonetika yoki  qiyosiy-tipologik fonologiya  deb  ataladi.  Masalan, 
rus,  o'zbek va  ingliz  tillarining  qiyosiy-tipologik  fonetikasi  yoki 
fonologiyasi  kabi.
Tildagi  tovushlami  yozma  ravishda  ko'rsatish  uchun  alohi­
da  belgilar  mavjud  bo'lib,  uni  transkripsiya  deyiladi.  Ushbu 
darslikda  Xalqaro  Fonetika Assotsiatsiyasi taklif etgan transkrip- 
siyaga  asoslangan  belgilardan  foydalanildi.
Nutq  tovushlari  talaffuz  a ’zolarining  ma’lum  xizmati  nati­
jasida  hosil bo'ladi.  Tovushlarning hosil bo'lishida  ishtirok etuv­
chi  nutq mexanizmlari harakatining yig'indisi 
artikulyatsiya
 deb 
ataladi.  Jahondagi barcha  kishilarning  nutq a’zolari bir xil tuzil- 
gan bo'lsa  ham  har bir tildagi  tovushlarning talaffuzida ularning 
harakati  o'sha  tilga xos va  odatiy bo'lishi  mumkin.  Biror tilning 
talaffuzida  odat  bo'lib  qolgan  nutq  a ’zolari  odatiy  harakatlari- 
ning  yig'indisi  o'sha  tilning