A. A. Abduazizov tilshunoslik nazariyasiga


EXPERIMENTAL FONETIKANING



Download 3,04 Mb.
Pdf ko'rish
bet10/436
Sana02.01.2022
Hajmi3,04 Mb.
#306737
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   436
Bog'liq
TILSHUNOSLIK NAZARIYASIGA kirish

EXPERIMENTAL FONETIKANING
 
METODLARI
Hozirgi  davr  fonetikasida  ikki  asosiy  metod  mavjud: 
sub­
yektiv
 va 
obyektiv
  metodlar.  Subyektiv  metod  talaffuzni  bevosi­
ta  kuzatishdan  (ko‘rib  yoki  eshitib)  iborat.  U  eng  qadimiy  va 
doim  ham  qo‘llash  mumkin  bo‘lgan  metoddir.  Subyektiv 
bevosita  kuzatish  natijasida  tovushlarning  artikulyatsion-akustik 
xususiyatlari,  urg'uli  va  urg‘usiz  bo‘g‘inlaming  farqi,  intona- 
tsiyada  ovoz  ohangining  pastga  tushishi  yoki  yuqoriga  ko'tari- 
lishini  sezish  mumkin.
Texnik  apparatura  yordamida,  ya’ni  obyektiv  metodlar yor­
damida  aniqlanuvchi  barcha  artikulyatsion-akustik  xususiyatlar 
eksperimental-fonetik tekshirish yoki  nutqni  instrumental  tasnif 
etish deb yuritiladi.  Ma’lum apparatlar yordamida tilning tovush 
tarkibi,  bo'g'in,  urg'u va intonatsiyasini tekshirish ancha  aniq va 
chuqur  tasnif qilishiga  imkon  beradi.
Artikulatsiyani  o'rganuvchi  metodlar ichida palatografiya va 
rentgenografiya  alohida  o'rin  tutadi.  Palatografiya  —  sun’iy 
tanglay  yordamida  tilning  holatini  aniqlashdir.  Sun’iy  tanglay 
ingichka  elastik  plastinkadan  iborat  bo'lib,  uning  shakli  va 
o‘lchovi  talaffuz  qiluvchining  qattiq  tanglayiga  teng  bo'ladi. 
Talaffuz  qiluvchi  shaxs  informant  deb  atalib,  u  o'sha  tilning 
adabiy  talaffuzida  yoki  biror  shevada  (agar  shevaning  talaffuzi


tekshirilayotgan  b o ‘lsa)  so‘zlay  olishi  lozim.  Elastik  sun’iy 
tanglay  og‘iz  bo‘shlig‘idagi  qattiq  tanglayga  kiydiriladi.  Ma’lum 
tovushning  talaffuzida  tilning  izlari  sun’iy  tanglayga  ko‘chirila- 
di.  Natijada  tovushning  artikulatsiya  o‘mi  aniqlanadi.  Tilning 
izlari  qolgan  sun’iy  tanglay 
palatogramma
  deyiladi.
Rentgenografiya  va  kinorentgenograflya  tovushning  artiku- 
latsiyasini  juda  aniq  ko‘rsatib  beruvchi  metoddir.  Oddiy 
rentgenografiya  nutq  a’zolarining  holatini  ma’lum  artikulatsiya 
momentida  aniqlashga  imkon  beradi.  Kinorentgenograflya 
tovush  artikulatsiyasining  rivojlanish  holatlarini  aniqlab  beradi.
Nutqning  akustik  tomonini  aniqlash  uchun  spektral  va 
ossillografik  metodlar  qo‘llanadi.  Spektrograf tovush  maydoni- 
ning  amplitudasi  va  chastotasini  ko‘rsatib  beradi  va  tovushning 
to ‘la  akustik  belgisini  aniqlashga  yordam  beradi.  Nutqning 
akustik  tomonini  aniqlashda  qo‘llanuvchi  yangi  vositalar  ichida 
spektral  analiz  yetakchi  o‘rin  tutadi.  Ikki  tipdagi  spektrograf 
mavjud:
1)  statik  tipdagi  spektrograf  tovushlarning  akustik  struk- 
turasini  ma’lum  chegaralangan  vaqt  ichida  o‘rganishga  imkon 
beradi;
2)  dinamik tipdagi  spektrograf (yoki  sonograf)  “ko‘rinuvchi
0 ‘zbekcha  [i]
Inglizcha  [i]
3-rasm.
  Rentgenogrammalar


nutq”  (visible  speech)  prinsipida  ishlaydi  va  u  yordamida 
tovushning  spektral  ko'rinishini  rivojlanish  jarayonida  aniqlash 
mumkin  b o ‘ladi.
/а/ 
/i/
4-rasm.
Ossillograf apparati  ham  eksperimental  fonetik  kuzatishlar- 
da  qo‘llanadi.  Ossillografiya  tovushning  hosil  bo‘lishidagi  gar- 
monik  tebranishlami,  nutq  intonatsiyasi  va  iborani  m a’nodor 
bo'laklarga  bo‘lishni  o‘rganishga  imkon  beradi.  Eksperimental- 
fonetik  tekshirishlar  tilning  tovush  tomonini  tilshunoslik jihat­
dan  chuqur  va  aniqroq  tadqiq  qilishda  katta  yordam  beradi.

Download 3,04 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   436




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish