9 sinf. Fan: Geografiya Jahon aholisi Mavzu

O’tilgan mavzuni so’rab baholash:

1. 
   Fan va ishlab chiqarish rivojlanishining olti muhim yo‘nalishi qaysi mamlakatlarg: xosligini xaritada ko'rsating.
   
2. 
   Yo‘nalishlarning kelib chiqishi va chuqurlashishida asosiy rol o‘ynagan omillanr baholang.
   
3. 
   FTI ning chuqurlashishida boshqarish qanday ahamiyat kasb etadi?
   
4. 
   «Kibernetika»ga xos xususiyatlar va imkoniyatlar to‘g‘risida so‘zlab bering.
   

Yangi mavzu bayoni
Jahon xo'jaligining shakllanish jarayoni amalda kishilik jamiyatining jami tarixini o‘z ichiga oladi. Chunki u ishlab chiqarish kuchlarining necha ming yillar davomidagi evolyutsiyasining natijasidir. Jahon xo^ejaligining shakllanishi va rivojlanishi jarayonlarini o‘ziga xos xususiyatlar bilan ifodalanuvchi ayrim bosqichlarga taqsimlash mumkin. Birinchi va eng uzoq davrni o‘z ichiga olgan jahon xo‘jaligi belgilari va regional xususiyatlari shakllana boshlagan bosqich buyuk geografik kashfiyotlar davrigacha davom etgan. Buyuk geografik kashfiyotlar natijasida xalqaro savdo Yevropa va Osiyodan keyin Yer sharining boshqa regionlarini ham qamrab oladi. Regionlar o‘rtasida mahsulotlami ayirboshlash jahon bozorini vujudga keltiradi. Ushbu bozor transport rivojlanishi munosabati bilan yana ham kengaydi, chunki dengiz transporti barcha materiklami birlashtirishga imkon berdi. Jahon xo‘jaligi XX asr arafasida to‘la-to‘kis shakllanib bo‘ldi hamda mazkur asming birinchi yarmida uning rivojlanishi ayrim hududlami qamrab olish hisobiga amalga oshdi.
Jahon xo'jaligi iqtisodiy kategoriyadir, chunki uning to‘g‘risidagi tushuncha ijtimoiy mehnat taqsimoti tushunchasi, xo‘jalik aloqalarining baynalmilallashishi hamda xalqaro iqtisodiy integratsiyalanishi bilan aloqadordir.
Jahon xo‘jaligi geografik kategoriya bo‘lib, u uch yo‘nalishda tadqiq etiladi:

1. 
   Jahon xo'jaligining umumiy geografiyasi.
   
2. 
   Uning tarmoqlari geografiyasi.
   
3. 
   Yirik regionlar va subregionlar geografiyasi.
   

Jahon xo‘jaligining shakllanishi va rivojlanishida xalqaro geografik mehnat taqsimotining o‘mi va ahamiyati beqiyosdir. Geografik mehnat taqsimoti — bu ijtimoiy mehnat taqsimotining hududiy shaklidir. Geografik mehnat taqsimoti miqyosiga ko‘ra rayonlararo va xalqaro mehnat taqsimotiga bo‘linadi. Xalqaro geografik mehnat taqsimoti jahon xo‘jaligining harakatlantiruvchi kuchi va negizidir.
Xalqaro geografik mehnat taqsimoti ayrim mamlakatlami ma’lum turdagi mahsulotlar ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishga, shular bilan keyinchalik ayirboshlashga ixtisoslashganligini anglatadi.
Geografik mehnat taqsimotining eng asosiy natijasi — bu xalqaro ixtisoslashuv tarmog‘idir. Ayrim mamlakatlaming ma’lum turdagi mahsulotlami ishlab chiqarishga va xizmat ko‘rsatishga ixtisoslashganligi ulami o‘zining ichki ehtiyojlaridan ortiqcha miqdorda ishlab chiqarishni va xizmat ko‘rsatishni taklif etishni taqozo qiladi. Shuning oqibatida xalqaro ixtisoslashuv tarmoqlari, ya’ni eksportga mahsulot ishlab chiqaruvchi, mamlakatning xalqaro geografik mehnat taqsimotidagi o‘mini belgilab beruvchi tarmoqlar shakllanadi.
Shunday qilib, XIX asrning 2-yarmida keng miqyosda temiryoilarning barpo qilinishi va dengiz transportining jadal sur’atlar bilan rivojlanishi quruqliklar va materiklarni bog‘ladi hamda jahon savdosi va jahon xo‘jaligining shakllanishini ta’minladi. Lekin, jahon xo‘jaligining rivojlanishida asosiy rolni XVII—XIX asrlarda G‘arbiy Yevropa va AQSH da barpo etilgan yirik mashinalashgan sanoat o‘ynadi. Demak, jahon xo‘jaligi XIX asr oxiri va XX asr boshida yirik mashinalashgan sanoat dengiz transporti va jahon bozorining taraqqiyoti natijasida vujudga keldi.