5. Kapitalning xalqaro harakati. Mazmun, mexanizmlar, shakllar. Xalqaro kapital oqimi - bu boshqa mamlakatlarda tovarlar va xizmatlarni yanada samarali ishlab chiqarish uchun iqtisodiy sharoit yaratib, ishlab chiqarishning eng muhim omillaridan biri bo'lib, uning alohida mamlakatlarda tarixan shakllangan yoki sotib olingan kontsentratsiyasi natijasida yuzaga keladi. Kapital chet elga olib chiqilgandan so'ng, eksport qilingan ko'pikka tegishli bo'lgan daromadni sotish harakati emas, balki uni yaratish jarayoni.
Kapitalning xalqaro migratsiyasining obʼyektiv sababi bu jahon iqtisodiyoti mamlakatlarining notekis iqtisodiy rivojlanishi bo'lib, bu amalda turli mamlakatlarda kapitalning notekis to'planishi va kapitalga bo'lgan talab va uning jahon iqtisodiyotining ayrim qismlarida ta’minoti o'rtasidagi tafovutda namoyon bo'ladi.
Kapital migratsiyasining asosiy sabablari qatorida quyidagilarni aniqlash mumkin:
foiz stavkasi bilan belgilanadigan kapitalning har xil marjinal mahsuldorligi (kapital unumdorligi past bo'lgan joydan yuqori bo'lgan joyga ko'chiriladi);
firmalarning o'z faoliyatini xalqaro miqyosda diversifikatsiya qilish istagi;
tovarlarni olib kirishga to'sqinlik qiladigan va shu bilan chet el ta’minotchilarini bozorga kirish uchun sarmoya kiritishga majbur qiladigan bojxona to'siqlarining mavjudligi;
Barqaror siyosiy muhit va umuman qulay investitsiya muhiti.
Kapitalning migratsiyasini rag'batlantiruvchi omillarni ajratish mumkin:
xalqaro sanoat kooperatsiyasi, chet el sho''ba korxonalariga TMK investitsiyalari;
iqtisodiy o'sishni, bandlikni oshirishni, ilg'or ishlab chiqarishlarni rivojlantirishni ta’minlash uchun sanoatning rivojlangan davlatlarining iqtisodiy siyosati;
rivojlanayotgan mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishi, investitsiya muhitini erkinlashtirish orqali, ularning iqtisodiy rivojlanishi uchun xorijiy kapitalni jalb qilish.
xalqaro tashkilotlar tomonidan xalqaro investitsiya makonini liberallashtirish, investitsion hamkorlikning universal standartlarini ishlab chiqish siyosatini yuritish;
savdo-sotiqni rivojlantirishga va sarmoyalarni jalb qilishga ko'maklashuvchi davlatlar o'rtasidagi daromad va kapitalga ikki tomonlama soliq solishning oldini olish to'g'risidagi xalqaro shartnomalar.
Xalqaro kapital oqimlari shakllarini tasniflash ushbu jarayonning turli tomonlarini aks ettiradi va turli ko'rsatkichlar bo'yicha amalga oshirilishi mumkin.
1. Kelib chiqish manbasi bo'yicha - xususiy yoki davlat kapitali ko'rinishida.
Davlat investitsiyalari - bu xalqaro harakat hukumatlararo bitimlar bilan belgilanadigan davlat kreditlari, ssudalar, grantlar (sovg'alar), yordamdir. Xususiy investitsiyalar - bu chet elga joylashtirilgan yoki chet eldan xususiy shaxslar (jismoniy va yuridik shaxslar) tomonidan olinadigan nodavlat manbalari mablag'lari.
2. Kapitalni eksport qilish shakliga ko'ra quyidagilar mavjud: Naqd va tovar shaklida kapital oqimi. Mashinalar va uskunalar, patentlar va nou-xau, agar ular chet elga u erda yaratilgan yoki sotib olingan kompaniyaning ustav kapitalining hissasi yoki tarkibiy qismi sifatida eksport qilinsa, kapitalning eksporti bo'lishi mumkin. Boshqa bir misol, tovar kreditlari bo'lishi mumkin.
3. Xorijiy investitsiyalarni jalb qilish xarakteriga ko'ra kredit va biznes kiradi.
Kredit shaklidagi kapital o'z egasiga daromadni asosan depozitlar, ssudalar va kreditlar bo'yicha foizlar ko'rinishida, tadbirkorlik shaklidagi kapital esa asosan foyda ko'rinishida olib keladi.
4. Belgilangan maqsadlar uchun xorijiy kapital qo'yilmalari to'g'ridan-to'g'ri, portfelli va boshqa investitsiyalarga bo'linadi.
To'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar (to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar) - bu korxonani boshqarishda ishtirok etish uchun xorijiy kompaniyaning ulushini yoki aktsiyalar paketini (10 foiz va undan ortiq) sotib olish. To'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar, shuningdek, bosh tashkilotlarning chet el filiallariga bergan kreditlarini ham o'z ichiga oladi. To'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar asosan xususiy tadbirkorlik kapitali hisoblanadi.
Portfel investitsiyalari - bu chet el investitsiya obʼyekti faoliyati ustidan to'g'ridan-to'g'ri nazoratni ta’minlamaydigan, faqat daromad olish huquqini beradigan xorijiy qimmatli qog'ozlarni sotib olish uchun sof moliyaviy operatsiya.
Boshqa investitsiyalar asosan xalqaro kreditlar va bank depozitlarini o'z ichiga oladi.
Kapital migratsiyasi subʼyektlariga ko'ra makro va mikro darajalar mavjud. Makro darajadagi davlatlararo kapitalning toshishi. Statistik ma’lumotlarga ko'ra, bu mamlakatning to'lov balansida aks etadi. Mikro daraja - bu korporativ kanallar orqali xalqaro kompaniyalar ichida kapital harakati.
Kapital oqimlari yo'nalishlari bo'yicha:
tovarlar va xizmatlarni sotish uchun valyuta-kredit va hisob-kitob xizmatlari;
asosiy va aylanma mablag'larga xorijiy investitsiyalar;
qimmatli qog'ozlar va turli moliyaviy vositalar bilan operatsiyalar;
valyuta operatsiyalari;
rivojlanayotgan mamlakatlarga yordam berish va xalqaro tashkilotlarga davlat hissasi ko'rinishida milliy daromadning bir qismini byudjet orqali qayta taqsimlash.
Xorijiy kapitalni investitsiyalash orqali investor xalqaro investitsiyalarni amalga oshiradi - boshqa davlatlar emitentlarining xorijiy valyutada ko'rsatilgan qimmatli qog'ozlariga, shuningdek xorijiy valyutada sotib olingan moliyaviy vositalarga investitsiyalar kiritadi.
Investitsion faoliyatni xalqarolashtirish iqtisodiy bo'lmagan to'siqlarni bartaraf etishga va o'z mamlakatiga va chet elga investitsiya kiritish o'rtasidagi tafovutlar sarmoyadorlar uchun deyarli yo'q bo'lib ketadigan sharoitlarni yaratishga qaratilgan.
Xalqaro investitsiyalarning oqibatlari murakkabdir. Xorijiy sarmoyalarning qabul qiluvchi mamlakat uchun asosiy foydasi uning ixtiyorida qo'shimcha mablag'lar, shu jumladan kapital, texnologiya va boshqaruv tajribasini olishdir. Xorijiy investitsiyalar milliy iqtisodiyotni rivojlantirishni rag'batlantiradi, mahsulot va daromadlar hajmini ko'paytiradi, iqtisodiy o'sish va rivojlanishni tezlashtiradi. Ammo, shu bilan birga, milliy iqtisodiyotning ayrim tarmoqlari ustidan nazorat yo'qoladi. Mamlakatdan spekulyativ kapitalning keskin chiqib ketishi milliy valyutani beqarorlashtirishi mumkin. Shuning uchun uning qisqa muddatli oqimlari ustidan nazorat choralarini qo'llash maqsadga muvofiq deb hisoblanadi.
Kapitalni eksport qiluvchi davlatlar uchun uning eksporti o'z tovarlarini sotish bozorlarini kengaytiradi, ammo to'lov balansini yomonlashtiradi, shuningdek, ushbu mamlakatda daromadlilik darajasi pasayishiga va shunga mos ravishda eksport qiluvchi mamlakatning investitsiya daromadlariga olib keladi. Shu bilan birga, ortiqcha kapitalning chiqib ketishi natijasida kuzatilayotgan mamlakatda qolgan kapitalning unumdorligining o'sishi ishlab chiqarishning chet elga chiqib ketishi natijasida qoplanishi mumkin emas.
