9-Мавзу. Лизиметрик тажрибалар

---

9-Мавзу. Лизиметрик тажрибалар
Режа: 
1.Лизиметрик тажрибаларнинг аҳамияти ва хусусиятлари 
2.Лизиметрик тажрибаларга кўйиладиган талаблар 
3. Лизиметрик тажрибаларнинг турлари 
Агрономияда илмий тадқиқотлар олиб боришда лизиметрик тадқиқотлар 
муҳим ўрин тутади. 
Маълумки , қишлоқ ҳўжалиги билан боғлиқ илмий тадқиқотларда
тупроқнинг сув режимини ўрганиш энг асосий ва масъулиятли вазифалардан 
бири. Айниқса амалиётда бу ҳодиса муҳим, кўпинча ҳал қилувчи аҳамият эга. 
Атмосфера ёғини ер юзасига тушганда бутунича тупроққа сингиб 
кетмайди. Намликнинг маълум қисми ўсимлик таъсирида (ташқи қобиқ,поя ва 
баргларда) ва қайтадан атмосферага буғланади. Бошқа қисми рельеф 
қиялигига кўра тупроқ юзаси бўйлаб маълум бир оқимда оқиь ариқ, сой ва 
дарёларга куйилади. Маълум бир қисми тупроққа сингиб тупроқ сув 
режимини шакллантиради. 
Тупроқ юза қатлами шунингдек атмосферада молекуляр ва термик 
концентрация ҳолатида мавжуд бўлган сув буғларини ҳам ўзлаштиради. 
Бундан ташқари буғлар конденсацияси ва сизот сувларининг кўтарилиши 
хисобига хам тупроқнинг хайдалма қатламида намликнинг кўтарилиши 
кузатилади. 
Намликнинг тупроқ сатхидан ва ўсимлик орқали транспирация жараёнида 
сарфланишини ўрганиш анча мураккаб, бир қатор қийинчиликлар вужудга 
келтиради. Бунда барча омилларни хисобга олиш лозим .
Олиб борилган илмий тадқиқотлар тупроққа намлик асосан гравитацион 
сув холатида сингади, намликнинг маълум бир қисми ер остига сизиб 
зовурлар орқали сув хавзалари ва дарёларга куйилади. 
Тупроқнинг сув сингдирувчанлик имконияти ҳам турлича бўлади. Яъни , 
тупроқнинг сув сингдирувчанлиги тупроқнинг ғоваклиги, структураси ва 
органик моддалар миқдорига боғлиқ. 
Тупроқнинг сув режимини аниқлашнинг энг мақбул , ҳақиқатга яқин 
усулларидан бири хисобида кўпчилик олимлар томонидан лизиметрик 
тажрибалар тан олинган . 
Лизиметр- юнонча
l y s o n 
сўздан олинган бўлиб , эрувчан деган маънони 
билдиради. Таниқли инглиз кимёгар олими , шунингдек метерология билан 
ҳам шуғулланган Джон Дельтон (1766-1844) биринчи бўлиб лизиметрик 
илмий тадқиқотлар олиб борган ва лизиметрик тажрибаларга асос солган . 
Джон Дельтоннинг лизиметрик тадқиқотларининг асосий мақсади сизот 
сувларининг тўпланишида атмосфера ёғинининг ролини ўрганишдан иборат 

---

эди. Кейинчалик шунга ўхшаш тадқиқотлар кўплаб олимлар томонидан олиб 
борилди. 
Лиземетрик тадқиқотларда тупроқнинг сув ҳоссалараи, мелиоратив 
ҳусусиятлари билан паралел ҳолатда агрокимё ва тупроқшуносликка ҳос 
бўлган кўплаб болшқа вазифаларни ўрганиш имкониятлари мавжуд. Бу 
ўринда атмосфера ёғини ва суғориш таъсири озуқа элементларини сизот 
сувларига ёвилиб кетиши бўйича олиб борилаётган илмий тадқиқотлар муҳим 
ўрин тутади. 
Агрокимёга оид лизиметрик тадқиқотлари дастлаб ХIХ асрнинг 60 
йилларида Франс Лёллер томонидан олиб борилди. Дастлаб бу усул Шумахер 
томонидан 1862 йили қаттиқ танқид қилинсада, кейинчалик лизиметрик 
қадқиқотлар тадқиқотлар минерал озиқаларнинг тупроққа сингиши ва сизот 
сувларига ювилиш даражасини аниқлашда энг кулай усул эканлиги аён бўлди 
ва агрокимёда катта шухрат қозонди. 
Айниқса тупроқдаги озиқалар балансини аниқлаш, минерал ўғитларнинг 
изотопларини кўллашда кулай бўлган лизиметрик тадқиқотлар агрокимёда 
кенг кўлланила бошлади. 
Марк Интайра Америка кимёгарлари курилтойида лизиметрик 
тажрибаларга юқори баҳо берар экан , “Агар илмий тадқиқот институтларида 
лизиметрлар бўлмаса бундай ташкилотларни тўлиқ жихозланган деб 
бўлмайди” деб таъкидлади. 
Лизиметрик тадкикотлар табийил шароитга нисбатан яқинроқ бўлиб , 
бундай тажрибаларга дала ва вегетацион тажрибалар ўртасидаги оралиқ
шаклдаги тажрибалар сифатида қарашимиз мумкин. 
Шунингдек лизиметрлар турли тупроқ иқлим шароимттидаги ҳар хил 
тупроқлар билан тўлдирилиб , бир вақтнинг ўзида киёсий ўрганилади. 
Лизиметрларнинг асосий конструкцияларига тўхталадиган бўлсак ,бунда 
энг аввал сув ва унда эриган моддаларнинг тупроқнинг белгиланган 
қатламидан сизиб ўтишини аниқлаш имконини берувчи жихозларнинг 
мавжудлигидир.Аммо, лизиметрик тадқиқотлар ўз хусусиятларига кўра 
кўпинча сунъий лабаратория шароитида ҳам олиб борилади. 
Лизиметрлар 
констукцияси 
катор 
кўшимча 
деталлар 
билан 
жихозланганда тупроқдаги газ қатламини холатини ҳам ўрганиш имконияти 
бўлади. 
Лизиметрларда тупроқнинг табиий шароитга яқин бўлган мухит яратиш 
имкониятлари мавжуд. Унда тупроқнинг хайдалма қатламини тадқиқот 
олдида тўрган вазифалардан келиб чиққан ҳолда турлича 20-25 ва 30-35 см
қилиб белгилаш мумкин. 

---

Лизиметрлар ва уларга бириктирилган жихозлар би қанча талабларга 
жавоб бериши лозим. 
1.
Табиий иқлим шароитига яқин бўлган муҳитда кузатишлар олиб 
бориш имконияяти таъминланиши керак. 
2.
Одатда тадқиқотларни киёслаш ёки тажрибани маълум бир 
тизимда кўйилиши учун бир қанча лизиметрлар мавжуд бўлиши 
керак.Шунга кўра лизиметрлар гурухлар бўйича , кўпинча 
белгиланган оралиқда икки қатор қилиб жойлаштирилади. 
3.
Сизиб кетаётган сувларни тўплаш учун аввал дренаж, сўнгра 
сувларни тўплаш ҳамда шунингдек маҳсус сув тўпловчи
хавзаларга 
ўтишини 
таъминловчи 
трубалар 
ўрнатилади.Лизиметрнинг ер ости қисми сув ўтишини ва 
ҳароратнинг ўзгариб туришини олдини олиши учун пухта 
изоляция қилинган бўлиши керак. 
4.
Олиб бориладиган илмий ишнинг мақсадидан келиб чиққат ҳолда 
тажрибалар шудгор қилиб кўйилган ва турли экинлар билан 
эгалланган лизиметрларда ўтказилиши мумкин.Айрим холларда 
лизиметрларга дарахт ва бута кўчитлари ҳам экиб илмий 
тадқиқотлар олиб борилади. Шунинг учун лизиметрлар орасидаги 
масофа ўсимликларни нормал ўсиб ривожланиши учун 
белгиланган шароитларга мос келиши лозим.Лизиметрларга 
хайвонлар ва кушлардан химояланиши учун кўшимча махсус 
жихозлар ўрнатилади. 
5.
Лизиметрларда илмий тадқиқотлар олиб борилганда атмосфера 
ёғини миқдорини хисобга олиш, яъни учёт ўтказиш мухим жараён 
хисобланади. Шундан келиб чиққан ҳолда лизиметрик 
тадқиқотлар олиб бориладиган жой яқинида ёғин тўпловчи 
ускуна , яъни “дождемер” ўрнатилади. 
6.
Айрим ҳолларда катта хажмдаги намликни ташишда вужудга 
келадиган нокулайликларни олдини олиш ҳамда 
эксприментларни тез ва сифатли ўтишини таъминлаш учун
лизиметрлар лабараторияга яқин жойларга курилади. 
Айрим лизиметрларни бир-биридан фарқлантирадиган асосий белгиларга
уларни тупроқ ва жинслар билан тўлдириш усуллари билан белгиланади.Бу 
белгиларга кўра улар иккита асосий тоифага бўлинади: 
1)
табиий тузилишга эга тупроқ ва жинслар билан 
тўлдирилган лизиметрлар , 
2)
тупроқ уюми билан тўлдирилган лизиметрлар. 
Конструкцион тузилишига кўра лизиметрлар куйидаги гурухларга бўлинади : 
1) бетон ёки ғиштли
2) металли ва қисман рухли 
3) воронкасимон лизиметрлар 

---