9-mavzu: kichik va katta guruhlar psixologiyaSI

Katta guruhlarni ilmiy tadqiq qilishning metodologik muammolari.
CHet ellarda va mamlakatimizda kilingan ilmiy ishlarni analiz kilar ekanmiz, epnopsixologik tadkikotlarda xilma-xil uslub va metodlar kullanilganining guvoxi bulamiz. CHunki bunday tadkikotlarda shaxs xususiyatlarini urganuvchi turlicha testlardan tortib, proektiv metodlar, eksperimentallarning turlicha kurinishlari surok metodlari - anketa, intervyu, sotsiometriya, metodlari va boshkalar ishlatiladi. Bu metodlar xozirgi kunda xam «Madaniy muxit va shaxs» guruxlararo munosabatlar xamda kiyosiy tadkikotlarda kullanilmokda. Bunday ishlarni fakatgina ijtimoiy psixologik emas, balki umumiy psixologiya bilan shugullanuvchi olimlar xam utkazmokdalar. Lekin shunday bulishiga karamay, epnopsixologik metodlarning tankisligi kun sayin sezilmokda. CHunki etnopsixologiya muammosi bilan shugullanishni maksad kilib kuygan xar bir tadkikotchi yo mavjud metodikalardan birini kayta uzgartirishga yoki bulmasa, uzicha yangi metodlarni kashf kilishga majbur bulmokda. Nixoyat, etnopsixologik metodlarni kullashning nokulayligi shundaki, masalan, Amerikada juda yaxshi natija berib, ishonchli ma’lumotlar tuplangan metodika Osiyo mamlakatlari yoki bizning jumxuriyatimiz sharoitida umuman xech narsani ulchamasligi mumkin. Masalan: Ravenning matrik testi va muxit ta’sirlari daxlsiz deb xisoblangan. Kettelning intellekt testi xam baribir, kisman bulsada, muxit sharoitlarini xisobga olishni talab kiladi. Kolaversa ularni sharxlash masalasida aloxida extiyotkorlik zarur. SHuning uchun xam xozirda butun jaxon olimlari xar kanday madaniy muxitni xam yukori turadigan, universal test yoki metodika yaratish fikrining asossizligi xakida umumiy fikr bildirmokdalar.
Etnopsixologik tadkikotlarutkazishni maksad kilib kuygan xar kanday tadkikotchi asosiy prinsiplar sifatida madaniy muxit sharoitlarining xilma-xilligi va ularning uzaro bir-biriga ta’sir kursatishini inobatga olishi lozim. Bu narsa etnopsixologik tadkikot dasturini tuzishda albatta xisobga olinishi kerak. Misol uchun, Uzbekiston sharoitida tadkikot utkazmokchi bulinsa, kuyidagi narsalarga e’tiborni karatish lozim:
1.SHu xudud sharoitida yashovchi barcha millatlarga xos bulgan umumiy psixologik omillar va ularni aniklash usullari;
2.Fakat uzbek millatiga xos bulgan umumiy psixologik sifatlar va omillarni aniklash;
3.Aniklashni omillarni yoki psixologik sifatlarni ulchaydigan yoki eksperimental usulda tekshirishga imkon beradigan metodlarni tanlash va ularni konkret sharoitlarga moslash;
4.Tadkikotchi guruxini tekshirilayotgan milliy gurux tilini, urf-odatini biladigan xodimlar bilan ta’minlash. CHunki tadkikot ob’ekti xisoblangan guruxda usha gurux tipida tadkikot utkazish kerak, toki tekshiriluvchilarga kuyilgan xar bir talab, savol va topshiriklar ular uchun tushunarli bulsin.
SHuni aloxida ta’kidlash lozimki, u yoki bu milliy gurux psixologiyasini, undagi etnik stereotiplarni tekshirishga karatilgan maxsus metodlar yuk, SHuning uchun xam tadkikotlar mavjud metodlar orasidan keragini tanlab, ularni joy sharoitlariga moslash, kerak bulsa, u tildan bu tilga tarjima kilish kerak. Tarjima xususida shuni aytish kerakki, maxsus psixologik testlar yoki metodlarni (anketalar, suroklar, shkalalar, savollarni) tarjima kilish, tarjimondan yuksak bilimdonlik va professional sifatlarni talab kiladi. Aks xolda metodika uz kimmatini yukotishi yoki kerakli sifatni aniklamasligi yoki ulchamasligi mumkin. Xattoki, verbal (ogzaki berilgan) testlarni turli sharoitlarda kullab, olingan ma’lumotlarni sharxlash boskichida uning mazmuni yoki maksadi uzgarganligi kuplab tadkikotlarda isbotlangan. SHuning uchun xam xar kanday metodik uslubni kullashdan oldin uni kichikrok gurux doirasida sinab kurish va natijalarni ekspertlarga berib yoki boshka yordamchi metodlar yordamida kayta sinovlar utkazish yuli bilan tekshirib olish maksadga muvofikdir.
Konkret- etnopsixologik tadkikotlarga kuyiladigan yana bir talab-tadkikotni tabiiy sharoitlarda tekshiriluvchilar uchun tanish bulgan joylarda kiska kursatmalar berish yuli bilan utkazishdir. CHunki etnopsixologik tadkikotlarda kupincha turli esh, kasb va ma’lumotga ega bulgan shaxslar ishtirok etadi. SHuning uchun xam ularning barchasiga tushunarli, anik topshiriklar tizimini tuza olish xam psixologlardan kator professional malakalarni talab kiladi.
Yukorida aytib utilgan metodologik va metodik uslublar milliy psixologiyani urganishda fakat asosiylari xolos,chunki millatning kup kirralik psixik xolatini urganishda yana kuplab usullardan foydalanish mumkin, bu narsa tadkikotning maksadlariga, tadkikotchining esa uslubiy taergarlik darajasiga boglik.