9 mavzu. Karboksilli birikmalar va ularning funksional hosilalari. Reja

Chumoli kislota H – COOH to ‘yingan bir asosli kislotalarning eng oddiy vakili. U birinchi marta qizil chumolilardan ajratib olingan, shuningdek ko‘pgina o‘simliklar (qichitqi o‘t, archa), qon va muskul tarkibida ham bo‘ladi.
Laboratoriya sharoitida xloroformga suyultirilgan ishqor ta’sir ettirib chumoli kislota olinadi:
HCCl₃ + 3 NaOH HC(OH)₃ + 3NaCl  HCOOH + H₂O

Sianid kislota gidrolizlanganda ham chumoli kislota hosil bo‘ladi:

HCN + 2 HOH  HCOOH + NH₃

Hozirgi vaqtda texnikada chumoli kislota olishning birdan bir usuli yuqori temperaturada o‘yuvchi natriyga uglerod (II) - oksid ta ’sir ettirishdir:

NaOH + CO  HCOONa

Sirka kislota CH₃COOH uzoq vaqtlardan beri ma’lum, chunki u vinoning achishi natijasida hosil bo‘ladi. U ko‘p o‘simlikalrda, hayvon chiqindilarida sof holda, shuningdek tuz va murakkab efirlar holida uchraydi.
Sanoatda sirka kislota bir necha usullar bilan olinadi:
Yog‘och quruq haydalganda sirka suv qatlamida yig‘ilib, qo‘shimcha mahsulot sifatida metil spirt va aseton hosil bo‘ladi. Sirka kislotani ajratib olish uchun aralashma ohak bilan neytral-
lanadi, bunda hosil bo’lgan kalsiy asetat sulfat kislota bilan qizdirilganda parchalanib, sirka kislota sof holda ajralib chiqadi:
2 CH₃COOH + Ca(OH)₂  (CH₃COO)₂Ca + 2 H₂O

(CH₃COO)₂Ca + H₂SO₄  CaSO₄ + 2 CH₃COOH

Spirtli suyuqliklarni bijg‘itish bilan sirka kislota hosil qilishda «sirka zamburug‘i» deb ataladigan maxsus mikrorganizmlar etil spirtni sirka kislotagacha oksidlaydi.

Sirka kislota olishning asosiy texnik usuli M.G.Kucherov reaksiyasi bo‘lib, unda hosil bo‘lgan aldegid katalizatorlar ishtirokida oksidlanadi:

CH  CH + HOH + (kat. HgSO₄ + H₂SO₄)  CH₂ = CH – O – H 

2 CH₃C – OH + O₂  2 CH₃COOH

So‘nggi yillarda uglevodorodlar, masalan, butan, pentan va hokazolarni yuqori temperaturada havo kislorodi ta’sirida oksidlab, sirka kislota olishning sanoat usullari ishlab chiqildi (N.A.Emmanuel va boshqalar):

2 C H₃ – CH₂ – CH₂ – CH₃ + 5 O₂ + (kat. V₂O₅, W, 750⁰C, p)  4 CH₃COOH

Kimyoviy o‘zgarishlari, karboksil guruhining reaksiyalari. Atsil guruhidagi nukleofil almashinish reaksiyalari. Sirka, benzoy, akril va metakril kislotalar asosidagi materiallar.

Karbon kislotalarning qaynash haroratlari spirtlarnikidan yuqori. Buning sababi, kislotalar vodorod bog‘ining hisobiga dimer hosil qiladi:

Karbon kislotalar ishqorning suvli eritmasi bilan reaksiyaga kirishib tuz hosil qiladi:

Karbon kislotalar SOCl₂, PCl₃ yokiPCl₅ bilan reaksiyaga kirishib xlorangidridlarni hosil qiladi:

Bu reaksiyada eng qulayi tionilxlorid bo‘lib, reaksiya mahsuloti toza chiqadi, sababi SO₂ gaz holida uchib ketadi.
Karbon kislotalardan murakkab efirlar olishda uning OH-guruhi hisobiga reaksiya boradi. Murakkab efir olish reaksiyasi eterifikatsiya reaksiyasi deyiladi:

Eterifikasiya reaksiyasida spirtlarning va kislotalarning reaksion qobiliyati quyidagi tartibda pasayadi:
CH₃OH > RCH₂OH > R₂CHOH > R₃COH
HCOOH > CH₃COOH > RCH₂COOH > R₂CHCOOH > R₃CCOOH

Karbon kislotalarning funksional hosilalaridan biri bo‘lgan murakkab efirlar karbon kislotalarga spirtlar ta’sir ettirib olinadi:

Reaksiya mineral kislota ishtirokida boradi. Murakkab efirlar karbon kislota angidridlariga spirtlar ta’sir ettirib ham olinadi:

Murakkab efirlar galoidangidridlarga spirtlarni ta’sir ettirish bilan ham olinadi:

Murakkab efirlar qayta efirlash usuli bilan ham olinadi. Reaksiya kislotali yoki ishqoriy muhitda boradi:

Kislota amidlari atsilxloridlarga ammiak yoki aminlarni ta’sir ettirib olinadi:

Kislota amidlarini karbon kislotalarga ammiak ta’sir ettirib ham olinadi. Bunda kislotaning ammoniyli tuzi ham bo‘ladi va u qizdirilsa kislota amidi va suv hosil bo‘ladi:




Chumoli kislota tuzilishi jihatidan bir asosli to’yingan kislotalardan farq qiladi. Molekulasi tarkibida aldegid guruhning borligi sababli, u o’ziga xos xususiyatlarni namoyon qiladi:
a) chumoli kislota kumush oksidning ammiakdagi eritmasi ta’sirida oson oksidlanib, karbonat
angidrid va suv hosil qiladi:

H - COOH + [ Ag(NH₃)₂] OH  H₂CO₃  CO₂ + H₂O

b) chumoli kislota yaxshi qaytaruvchidir, u sulema eritmasi bilan qizdirilganda simob metali-

gacha qaytariladi:
HCOOH + 2 HgCl₂ 2 HgCl + 2HCl + CO₂
HCOOH + 2 HgCl  2Hg + 2HC1 + CO₂

d ) chumoli kislota konsentrlangan sulfat kislota ta’sirida uglerod (II)-oksid va suvga parcha-

lanadi:
HCOOH  CO + H₂O

e) chumoli kislotaning natriyli tuzi 400 °C gacha tez qizdirilganda, vodorod ajralib chiqadi va

natriy oksalat hosil b o ‘ladi:

2 HCOONa  NaOOC – COONa + 2HC1 + H₂  HOOC – CO O H + 2 NaCl

Chumoli kislota kuchli qaytaruvchi sifatida to‘qimachilik sanoatida gazlamalarni bo‘yash-da, tibbiyotda va boshqa sohalarda ishlatiladi. Chumoli kislotadan oksalat kislota, etilformiat va xushbo‘y moddalar (amilformiat) olinadi.

Sirka kislota va uning tuzlari – asetatlar sanoatda keng ishlatiladi. U to’qimachilik, ko‘n va kimyo sanoatida, oziq-ovqat mahsulotlarini konservalashda va boshqa sohalarda ishlatiladi. Sirka kislotaning temir, aluminiy va xromli tuzlari ayniqsa, katta ahamiyatga ega; chunki to'qimachilik sanoatida xurush sifatida ishlatiladi.