9-мавзу. Ғарбий Европада Уйғониш даври. XIV-XVI асрлар Европада илмий билимлар ривожида янги давр

Томас Мор (1478-1535) - Лондонда адвокат оиласида туғилган. Инглиз гуманисти, сиёсатчиси ва тарихчиси, утопик социализм асосчиларидан бири. 1504 йилда Инглиз парламентига сайланган. Генрих VII томонидан мамлакатнинг хонавайрон қилинишига олиб келадиган сиёсатига қарши чиққанлиги сабабли таъқибга учраган. Вазият бироз юмшагач сиёсий фаолиятини давом эттирган. 1516 йилда “Утопия” (юнонча “мавжуд бўлмаган жой”) рисоласини нашр етди. Муаллиф ўзини ўзи бошқарадиган шаҳарларда одамлар яшайдиган, ер ва мулк умумий фойдаланишда бўлган давлат тасвирини чизади. Ишлаб чиқарилган ҳамма нарса давлат омборларига топширилади ва мансабдор шахслар томонидан оилаларнинг оталари ўртасида тақсимланади, маснсабдорлар сайлаб қўйилади. Оила таркиби мансабдор шахслар томонидан тартибга солинади. Aҳоли асосан жамоат ошхоналарида овқатланади. “Утопия” Aмерикага кўчиб кетган диний сектачиларга катта таъсир кўрсатди. Морнинг ўзи 1521-йилда рицарликка тайинланади. 1523-1529-йилларда Жамоа палатасини бошқарган ва 1529-1532-йилларда лорд-канслер бўлган, реформацияга (16-асрда Ғарбий ва Марказий Йевропада рим-католикларга қарши қаратилган ижтимоий ҳаракат) қарши рисолалар ёзди) у Германиядаги деҳқонлар урушига қарши чиқади (1524-1526). Унинг инсонпарварлик еҳтирослари ҳамфикрлар, шу жумладан Роттердамлик Еразм билан ёзишмаларда ва католикликни ҳимоя қилишда мужассамланган. "Қирол Ричард III тарихи" (1531) асарида золим ҳукмдорнинг - хунук, бузуқ ва жиноятчи қиёфасини ажойиб тарзда тасвирлади. Генрих VIII нинг оиласидан ажралиб Aнна Болейнга уйланишига қарши бўўлганлиги сабабли Мор Рим папаси билан муносабатларни бузиб канслерни ишдан бўшатди. Тауэр минорасига қамалган (Лондондаги қалъа-қалъада) Море Aнгликан черковининг бошлиғи сифатида қиролга содиқликка қасамёд қилишдан бош тортганлиги сабабли 1535 йил 6 июлда қатл етилган. У қатл этилганидан кейин 400 йил ўтгач, 1935 йилда у Рим-католик черкови томонидан авлиё деб эълон (канонизация) қилинган.
Франсуа Рабле (1483/94-1553) Париж яқинидаги Сейли шаҳрида туғилган. Француз ёзувчиси, редактор, шифокор. Франциянинг буюк сатирик ёзувчиларидан бири сифатида улуғланади. Ёшлик чоғида Фонтенай-ле-Конт монастирига франсиск роҳиблигига ўқишга юборилган. Лекин роҳибликни тарк этиб Монпелье ва Пуатье университетларида ўқиган.
1532 йилда мутафаккир Лион шаҳрига келиб тиббиёт муассаларида шифокорлик касби билан ҳамда қўшимча равишда қўлёзмаларни таҳрир қилиш билан шуғулланади. Шифокорлик касбини чуқур эгаллаш билан бирга, бўш вақтини сатирик рисолаларини нашр етишга бағишлади.
У ўзининг биринчи китобини 1532 йилда Aлкофрибас Насиер тахаллуси билан “Шонли Пантагруелнинг қўрқинчли ва даҳшатли ишлари ва жасоратлари” номли биринчи китобини нашр етди. Китоб кейинчалик унинг "Гаргантуа ва Пантагруел" ўлмас романининг иккинчи қисмига айланди. Икки йил ўтгач, унинг олдинги тарихи – “Гаргантуа” номи билан қаҳрамоннинг отасининг ҳаёти ҳақида ҳикоя қилувчи китоб нашр этилди. Китоб православ ақоидлари, хусусан, Париж университетининг илоҳиёт факултети томонидан дарҳол қораланди. Рабле китобидан “Сорбон эшак” каби ўткир ибораларини олиб ташлашга мажбур бўлди.
Китобнинг 1546 йилда Рабленинг ўз номи билан нашр етилган учинчи қисми ҳам черков томонидан ман қилинди. Сатирик романда икки меҳрибон девқомат очофатлар - ота ва ўғил ҳақидаги бўлиб, кўпчилик инсоний иллатларни шафқатсиз танқид қилган. Уларнинг қиёфасида давлат ва черковни устидан кулган. Романда Рабле, бир томондан, черковнинг кўплаб даъволарини, иккинчи томондан, роҳибларнинг нодонлиги ва дангасалигини масхара қилган. Рабле католик руҳонийларининг руҳонийларининг Реформация даврида танқидга учраган барча иллатларини ёрқин кўрсатди.
Рабле “Гаргантуа ва Пантагрюел” романида ўзининг педагогик ғояларини ифода етди. Унда Ўрта асрлар мактабини формал ва оғзаки мазмунини, ўқитишнинг схоластик усулларини қоралаб, унга қарши “еркин ва баркамол шахс” тарбияси дастурини қарши қўйган. Рабеланинг педагогик назарияси инсон табиатан, келиб чиқишидан қатъи назар, яхшиликка мойил, шунинг учун инсонпарварлик қадриятлари таълимда акс етиши ва авлоддан авлодга ўтиши мумкинлигига ишончига асосланади.
Таълимда инсон ва табиат тўғрисидаги табиий-илмий билимларга “етти эркин санъат” асосида муҳим ўрин берилади. У кўргазмали ўқув методлари тарафдори еди, шунинг учун билимларни ўзлаштиришнинг асосий усули - бу ёшларнинг атрофидаги дунёни бевосита кузатиш орқали билишига эътибор беради.
Рабле Ўрта аср таълимининг иллатларини қоралади ва шу билан бирга инсоннинг маънавий ва жисмоний ривожланиши марказида бўлган гуманистик таълим идеалини ишлаб чиқди. У мактабда догматик ўқитишнинг ғайриинсоний ва самарасиз мазмунини танқид қилди. Гаргантуа, роман қаҳрамони, илоҳиётчилар ўргатган ҳамма нарсани кераксиз нарса каби унутади.
Гуманист педагог ўғил болани жисмонан бақувват, баркамол, ҳар тарафлама тарбияланган ва маълумотли инсон тарбиялаш ҳақида қайғуради. Китоб ўқиш маърифий суҳбатлар ёшлар учун озуқа беради. Гаргантуа тилларни, арифметикани, геометрияни, астрономияни, мусиқани ўрганади. Фанларни ўзлаштириш ўйин тарзида ташкил этилади; масалан, унга карта ўйнаш орқали ҳисоблаш ўргатилади.
Aқлий машғулотлар ўйинлар, очиқ ҳавода машқ қилиш ва гимнастика билан алмаштирилиб олиб борилади. У от чопиш, қиличбозлик, кураш, сузиш, оғирлик кўтариш билан шуғулланади. Ҳаёт ҳақида суҳбатлар ўтказилади. Кечқурун йигит юлдузли осмонга қарайди. Ёмғирли кунларда ёғоч арралайди, нон ёрмадан чиқаради, ҳунарманд ва савдогарларни зиши билан танишади, олимлар ва саёҳатчиларни тинглайди. Кўп вақтини табиатда ўтказади.
Франсуа Рабле ҳаётини саёҳатчи олим сифатида ўтказди, қадимги тилларни, археология, ҳуқуқни, табиий фанларни ва тиббиётни ўрганди. Умрининг сўнгги йилларини руҳонийликда ўтказди. Унинг гуманистик педагогик ғоялари - айниқса, болани ҳар томонлама ривожлантириш зарурлиги, ўқитишда схоластикани рад етиши, жисмоний тарбиянинг аҳамияти ва бошқалар - унинг ўлмас романида ўз аксини топган.
Уилям Шекспир (1564-1616) Aнглиянинг марказида жойлашган Стратфорд кичик шаҳарчасида туғилган. Ҳақли равишда дунёдаги енг буюк драматурглардан бири ҳисобланади. Ёзувчининг ҳаёти давомида машҳур бўлган асарлари бугунги кунда ҳам ўз аҳамиятини сақлаб қолган. Aсарларида танланган муаммоларнинг долзарблиги уларни абадиятга ошуфта қилди. Шекспир драматик меросининг дурдоналари жаҳон адабиёти ва саҳна кўринишларининг классикасига айланган “Ромео ва Жулетта”, “Қирол Лир”, “Отелло”, “Гамлет, Дания шаҳзодаси” трагедияларидир.
Шекспирнинг кўп ўқиганлиги, унинг дунёқарашини шакллантирди. Шекспирнинг истеъдоди икки адабий жанрда намоён бўлди: булар лирика ва драма. У 154 та сонет ёзган. Шекспир ижоди тадқиқотчиларининг фикрича, унинг сонетлари жаҳон лирикасининг енг ёрқин ижодларидан бири бўлиб, муаллифни атоқли шоир сифатида улуғлайди. Унинг муаллифлиги 37 та драматик асарга, жумладан, машҳур комедиялар ва ёзувчини бутун дунёга машҳур қилган енг катта трагедияларга тегишли.
Тадқиқотчилар Шекспир ижодини шартли равишда уч даврга ажратадилар. Оптимистик ёки гуманистик деб аталадиган биринчи давр 1590-1600 йилларда яратилган асарларни ўз ичига олади. Бу сонетлар, хроника драмалари, комедиялар бўлиб, уларда ҳаётга муҳаббат, инсонга ишонч ва ахлоқий қадриятлар устунлик қилади. Илк ижод даври аллақачон етук драматург қаламига мансуб “Ромео ва Жулетта” трагедияси билан безатилди.
Шекспир ижодининг иккинчи, фожиали даврида ўз аксини топди. 1601-1608 йилларда яратилган асарлар орасида фожиалар устунлик қилади. Aсарларда адоват, қасос, ғазаб, хиёнат, ҳасад каби инсон қалбининг енг паст иллатлари биринчи ўринга чиқади. Ҳатто спектакллардаги табиат манзаралари ҳам ўзгаришларга учради: зулмат, тартибсизлик, вайронагарчилик - бу фожиали давр драматик асарларида намоён бўладиган дунё манзараси. “Гамлет”, “Дания шаҳзодаси”, “Макбет”, “Отелло”, “Қирол Лир” трагедиялари умидлар барбод бўлган, уйғунлик йўқолган даврда драматург томонидан яратилган дурдона асарлардир.
Ижоднинг романтик деб аталадиган сўнгги даври 1609-1613 йилларда Шекспир томонидан яратилган асарларни бирлаштиради. Улар орасида енг сўнгги тарихий хроника “Генрих VIII”, шунингдек, инглиз Уйғониш даврининг ҳақиқати акс етган тўртта пьеса бор. Шекспирнинг сўнгги пйесалари романтик драмалар ёки трагикомедиялар деб аталган.
Шекспирнинг сўнгги пьесалари орасида енг ёрқини “Бўрон” трагикомедияси бўлиб, унда инсоний муносабатлар соҳасида уйғунлик ва тинчлик бўлиши мумкинлигига ишонч ғояси билан суғорилган. Уларда томошабин ўтмишни ҳам, бугунги кунни ҳам кўриши мумкин еди. Сўнгги асарларни ҳақли равишда буюк инглиз ижодкори ўз авлодларига ўйлаш учун қолдирган ғоялар драмаси деб аташ мумкин.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:

1. 
   . Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. – Т., 2020.
   
2. 
   Ўзбекистон Республикасининг “Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида”ги (янги таҳрирдаги) қонуни // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1998.  №5-6.
   
3.