в) инерцион айланиш Йиғилиб қолган кинетик энергия ҳисобига индукцион реленинг айланувчи диски электромагнит кучнинг таъсири тугагандан кейин ҳам айланаверади. Дискнинг инерцион айланиши реленинг контактларини тармоқнинг қисқа туташуви ўчирилгандан кейин ҳам қўшиб юбориши мумкин. Дискнинг инерцион айланишини камайтириш учун доимий магнит ишлатилади. Шунинг учун бу турдаги релелар ишлатилган ҳимояларнинг ёлғон ишлашларини олдини олиш учун сабр вақтни ўрнатаётганда инерцион хатолик ҳисобга олинади.
Индукцион қувват релелари. Ҳозирги замон индукцион қувват релелари цилиндрик ротор кўринишдаги ҳаракатланувчи системали қилиб тайёрланади (4- расм).
Реле ичкарига чиқиб турган қутбли ёпиқ магнит ўзак-система 1 дан иборат. Қутблар орасига қутблараро кенгликнинг магнит сингдирувчанлигини оширувчи пўлат цилиндр 2 ўрнатилган. Алюминийдан ясалган цилиндр 3 (ротор) пўлат ўзак ва қутблар орасидаги ҳаво оралиқда айланиши мумкин. Ротор 3 айланган пайтда реленинг контактлари 6 қўшилади. Ротор ва контактларнинг бошланғич ҳолатига қайтариш учун тескари таъсир қилувчи спиралсимон пружина 7 ишлатилган.
Чулғам 4 Uр=Uт/nnкучланиш билан, чулғам 5 эса Iр=Iт/nт ток билан таъминланади, бу ерда Uт ва Iт тармоқ (ҳимоя қилинаётган элемент) кучланиши ва токи.
Iн= Uр/Zн ток чулғам 4 да Фн магнит оқим ҳосил қилади. Ўз навбатида Iрток 5 чулғамдан оқиб Фт оқим ҳосил қилади.
5-расмда Фн ва Фт магнит оқимларнинг вектор диаграммаси берилган.
Вектор диаграммасини қуришга асос бўлиб Uр кучланиш хизмат қилади. Iн ток Uркучланишдан фаза бўйича р бурчакка бурилган.
бурчак чулғам 4 нинг актив ва реактив қаршиликлари муносабати билан, таъминланаётган кучланиш билан аниқланади ва реленинг ички бурилиш (силжиш) бурчаги дейилади.
р бурчак линиянинг ташқи параметрларига ва реленинг уланиш схемасига боғлиқ Фн ва Фт магнит оқимлар вектор диаграммада уларни ҳосил қилувчи Iн ва Iт токлар билан мос келадиган қилиб чизилган.
Вектор диаграммадан кўриниб турибдики, Фн ва Фт оқимлар ва Iн, Iр токлар фаза бўйича бурчакка бурилган ва бурчак р нинг ўзгаришига боғлиқ.
Фн ва Фт магнит оқимлар реленинг ҳаракатланувчи системасига сингади ва Iун, Iут уюрма токлар ҳосил қилади.
Уюрма токлар магнит оқимлар билан таъсирланиб электромагнит момент ҳосил қилади.
МЭ=К∙Фн Фт Фн ни Iн ва Uн га, Фт ни Iр га ва = -р га боғлиқлигини ҳисобга олсак:
Мэ=К1UрIрsin(-р)=К1Sр (*)
ни ҳосил киламиз,
бу ерда
Sр= UрIрsin(-р) релега берилган қувват.
Юқоридаги (*) формулани таҳлил қилиб, қуйидаги хулосаларга келиш мумкин:
1. Реленинг электромагнит моменти унга берилаётган қувватга пропорционал.
2. Реленинг электромагнит моментининг ишораси sin(-р) нинг ишораси билан аниқланади ва р нинг қийматига боғлиқ.
Синус ва унга боғлиқ Мэ- бурчак 00 дан 1800 гача оралиқда бўлганда мусбат, агар 1800 дан 3600 гача ўзгарса, Мэ манфий (бу 4.18-расмда кўрсатилган). Манфий моментлар зонаси штрихланган.
2-расмдаги АВ чизиқ моментнинг ишорасини ўзгариш чизиғи дейилади. У доимо Uр векторга нисбатан бурчакка фарқ қилади, яъни Iн векторнинг йўналиши билан мос келади.
Айтилганлардан келиб чиқадики, Фн оқим Фт оқимдан олдинлаб кетганида Мэ момент мусбат, орқада қолганда эса манфий. СД чизиқ (АВ га перпендикуляр бўлган) Мэ моментларнинг максимал чизиғи дейилади. Iн нинг СД га проекцияси Iрsin(-р) га тенг, кучланиш Uр ва ток Iр ўзгармас бўлганда момент Мэ нинг катталиги, ишорасининг р бурчакка боғлиқлигини характерлайди.
Момент Мэ -р=90° да, яъни Iр Iн дан 90° га ўтиб кетганда ўзининг максимум қийматига эришади. Бунга мос келган бурчак р максимал сезгирлик бурчаги мс дейилади. ва мс бурчакларни Uр векторидан қарама-қарши томонга қўйилишини ҳисобга олсак, уларнинг йиғиндиси -мс+=90° ёки мс=-90° га тенг.
3. Реледа кучланиш ёки ток бўлмаса, ёки sin(-р)=0 бўлса, реле ишламайди, бу шарт бурчак р= ва р=+180° га тенг бўлганда бажарилади.
Шундай қилиб (*) дан кўринадики, қурилманинг тузилиши қувват йўналиши ва ишорасига таъсир жавоб берувчи реленинг тузилишидир.
Реленинг ички бурилиш бурчагининг катталигини ўзгартариб Мэ нинг Фр га боғланиш характери билан фарқ қилувчи уч хил турдаги қувват релесини олиш мумкин (3-расм)
1. =0 да Мэ= К1UрIрsinрёки реленинг Мэ моменти реленинг киришида ўлчанган реактив қувватга пропорционал. Бу релелар синусли ёки реактив қувват релеси дейилади. р =900 бўлганда реле максимал айлантирувчи моментта эга бўлади. р=0 да Мэ момент нолга тенг бўлади. 6,a-расмда реленинг мусбат ва манфий айланиш моментлар зонаси ва реленинг моментининг ишорасини ўзгариш чизиғи АВ кўрсатилган.
2. =900 да Мэ=КUрIрsin(900-р)=КUрIрcosр Яъни момент релега берилаётган актив қувватга пропорционал. Шунинг учун бундай релелар актив қувват релелари ёки косинусли релелар дейилади. 6,b-расмда бу тип релеларнинг вектор диаграммаси берилган.
3. Бурчак =1 нинг оралиқ қийматларида, яъни 1 нолдан катта лекин 90° дан кичик бўлган қийматларда МJ=КUрIрsin(1-р).
Бундай релелар бир қисм актив, бир қисм реактив қувватнинг ташкил қилувчиларига таъсир жавоб беради, шунинг учун улар аралаш типдаги қувват релелари дейилади. Агар ни тўлдирувчи бурчак билан ифодаласак, яъни =900-, бўлса момент формуласи қуйидагича ёзилади:
Мэ=КUрIрsin(900--р)=КUрIрcos(р+) Бу формула амалда кенг қўлланилади. 6.(c) расмда аралаш турдаги реленинг мусбат ва манфий моментлар зоналари кўрсатилган. Реле ҳимояси схемаларида кўриб ўтилган уч тип қувват релелари ишлатилади.
