|
3.Bolalar psixologiyasining asosiy va yordamchi metodlari. - Ananaviy ravishda tadqiqot metodlari asosiy va yordamchi metodlargo ajratiladi. Asosiy metodlar - kuzatish va eksperiment - bola taraqqiyoti haqida ishonchli malumot bera oladi. Yordamchi metodlar, test, sorov, faoliyat mahsullarini organish - tasvirlovchi malumot berib, bu malumot asosida faqatgina taxminlarni ilgari surish mumkin boladi.Кuzatish. Кuzatish - psixologik tadqiqotning asosiy empirik metodlaridan biri bo’lib, psixik hodisalarni maqsadra muvofiq va tizimli ravishda idrok etishga asoslangandir. Кuzatish - tadqiqot vazifalaridan kelib chiqib maxsus tashkil etilgan idrok jarayonidir. Кuzatish quyidagi talablarga javob berishi kerak:1. Кuzatishdan oldin uning maqsadi aniq belgilanishi kerak: Bola psixikasi, xulq-atvori va faoliyatining qaysi tomonlari kuzatilishini aniqlashtirish lozim;
- 2. Кuzatish ob’ektiv bo’lishi kerak: kuzatishda faqat u yoki bu holat hodisani qayd etish, uni sub’ektiv talqin etishni unutmaslik lozim;3. Кuzatish muntazam, katta vaqt oraliqlarisiz o’tkazilishi kerak;4. Кuzatish shunday o’tkazilishi kerakki, bola uning kuzatilayotganini bilmasligi lozim; 5. Кuzatishni amalga oshirayotgan tadqiqotchi kuzatilayotgan hodisalarni tez qayd eta olish mahoratiga ega bo’lishi zarur. Кuzatishning quyidagi turlari mavjud:a) ichki kuzatish, tashqi kuzatish;b) standartlashtirilgan va standartlashtirilmagan kuzatish;v) frontal va tanlanma kuzatish.Кuzatish metodining asosiy kamchiligi shundaki, unda kuzatilayotgan hodisalarga faol ta’sir ko’rsatish, ularni o’zgartirish, kuzatish amalga oshirilgan vaziyatni xuddi shunday ko’rinishda kaytadan yaratib bo’lmaslik kabi xususiyatlar kayd etiladi. Shunga qaramay bu metod haligacha asosiy psixologik metodlardan biri bolib kelmokda.
- Eksperiment. Eksperiment - ilmiy bilishning asosiy metodlaridan biri. Uning kuzatishdan asosiy farqi shundaki, unda tadqiqot chi organilayotgan vaziyatga faol tasir korsatadi, bir yoki bir necha ozgaruvchilar bilan manipulyatsiyalarni amalga oshiradi. Eksperimentda psixik xususiyatlar maxsus sharoitlarda organiladi.Eksperimentning ikki turi ajratiladi: laboratoriya eksperimenti va tabiiy eksperiment. Laboratoriya eksperimenti maxsus jihozlangan joylarda, qattiq nazorat ostida amalga oshiriladi. Tabiiy eksperiment esa sinaluvchi uchun odatiy bolgan sharoitga yaqin sharoitda otkaziladi va unda sinaluvchi eksperiment obekti ekanini bilmaydi. Bu holat laboratoriya eksperimentida vujudga keladigan emotsional zoriqish, tadqiqot natijalarini ozgartirib yuborishga intilish kabi sinaluvchiga xos xususiyatlarni bartaraf etish imkonini beradi.Ma
- Masalan, makta6gacha yoshdagi bolaning xotirasini organish uchun uni alohida xonaga olib chiqib, shu erda unga bir qator sozlarni oqib berib, songra qaytarishni talab qilish mumkin. Ammo mazkur sharoit bola uchun odatiy emas. Shuning uchun bolaning ichki emotsional zoriqishi (xavotirga tushishi, shubhalana boshlashi va xokazo) unga topshiriqni imkoniyatlari darajasida bajarish uchun yol qoymaydi.Demak, eksperimentdan olingan natijalarni haqqoniy deb bolmaydi. Bordi-yu, bola bilan oyin oynab, unga haridor rolini berib aytilgan narsalarni «dokondan» harid qilish vazifasi topshirilgan bolsa, u olib kelgan narsalariga qarab nimani eslab qolganini, nimani unutganini aniqlash qiyin emas. Demak, shunday shaklda tabiiy eksperiment natijalari ancha haqqoniy boladi.
- Eksperimental tadqiqotni tashkil etish va amalga oshirishda bir qator talablarga rioya etish kerak. Ushbu talablar G.U.Uruntaeva va Yu.A.Afonkina tomonidan tizimlashtirilgan bolib, ular quyidagilardan iborat:1. Rejalashtirish bosqichida tadqiqot maqsadini, sinaluvchilar tarkibini aniq, belgilash, eksperimentda ishlatiladigan metodikalarni, eksperimentni otkazish sharoitini (joy va vaqtini) aniqlashtirish, barcha sharoitlarni oldindan yaratib qoyish zarur;2. Eksperimentni otkazish jarayonida tadqiqotda ishtirok etayotgan bola bilan ozaro ishonchga asoslangan munosabatni ornatish, muloqotga dostona, iliq ohang baxsh etish, bolani oz oldiga otkazish, bolaning xatolariga ortiqcha etibor bermaslik, sinov suratlarini bolaning individual-psixologik xususiyatlariga moslashtirish zarur.Bola bilan otkazilayotgan eksperiment uzoq davom etmasligi, unga eksperiment jarayonida ozgarishlar kiritmaslik kerak. Odatda eksperimentda tadqiqotchidan tashkari eksperiment bayonnomasini tuzuvchi shaxs ham ishtirok etadi.Eksperimentning yana ikki turi aniqlovchi eksperiment va shakllantiruvchi eksperiment ham ajratiladi.
- Aniqlovchi eksperimentda bola psixik taraqqiyotiga xos muayyan xususiyatlar qayd etiladi. Masalan, ota-onalar ortasidagi nizolarning bola emotsional holatiga tasirini aniqlash mumkin. Buning uchun nizoli oilada voyaga etayotgan bolalarni aniqlash va ularning emotsional sohasini organish hamda olingan natijalarni boshqa bolalarning natijalari bilan solishtirish kerak boladi. Natijada shunday hodisa - ota-onalarning ozaro nizosi va bola emotsional rivojlanishi ortasida aloqadorlik mavjudligi takidlanadi. Shakllantiruvchi eksperimentda sinaluvchiga faol tasir korsatilishi oqibatida unda ruy beradigan ozgarishlar aniqlanadi. Masalan, ota-ona ortasidagi munosabatni yaxshilash bola emotsional sohasiga qanday tasir korsatishini aniqlash mumkin. Buning uchun ota-onasi ortasidagi munosabat yaxshilangan bolalar emotsional sohasiga xos xususiyatlar bilan ota-onasi ortasidagi munosabat nizoli bolib kolayotgan bolalar emotsional xususiyatlarini ozaro solishtirish yoki bolaning avvalgi emotsional xususiyatlari bilan keyingilarini ozaro qiyoslash mumkin.
- Proektiv metodlar. Proektiv metod - shaxsni organishning metodlaridan biri. Unda shunday eksperimental vaziyatlar yaratiladiki, bu vaziyatlar sinaluvchilar tomonidan turlicha talqin etilishi mumkin boladi. Aynan sinaluvchining bergan talqinini tahlil etish orqali uning shaxsi haqida muayyan xulosalar chiqariladi. Chunki muayyan eksperimental vaziyatni talqin etar ekan, proektsiya mexanizmi tufayli sinaluvchi oz ichki kechinmalari, uy xayollari, orzulari, qorquv va xavotirlarini tashqarira chiqaradi. Maktabgacha yoshdari bolalar bilan ishlaganda qollaniladigan odatlari proektiv metodikalar quyidagilardan iborat: «Bola appertseptsiya testi», «Oilaviy ustanovkalarning Jekson testi», «Dyucc ertaklari metodikasi» va hokazolar. Ushbu metodikalarni qollash asosan individual ish jarayonida amalga oshirilib, ancha kun vaqt talab etadi. Proektiv metod bilan o’tkazilgan tadqiqot natijalarini talqin etishda tadqiqotchidan katta mahorat talab qilinadi. Proektiv metodlar o’z ichiga rasm chizish metodikalari - «Odamni chizgin”, «Avtoportret», «Эrkin mavzudagi rasm», «Dunyo rasmi», «Oila rasmi», «Oilaning kinetik rasmi», “Uy, daraxt, odam” - «Geometrik shakllardan odam rasmini yigish» , «Daraxt» grafik testi, «Grafik diktant» va boshqalarni oladi. Yuqorida tilga olingan metodik vositalar adabiyotlarda batafsil tahlil etilgan.
- Proektiv metodlar. Proektiv metod - shaxsni organishning metodlaridan biri. Unda shunday eksperimental vaziyatlar yaratiladiki, bu vaziyatlar sinaluvchilar tomonidan turlicha talqin etilishi mumkin boladi. Aynan sinaluvchining bergan talqinini tahlil etish orqali uning shaxsi haqida muayyan xulosalar chiqariladi. Chunki muayyan eksperimental vaziyatni talqin etar ekan, proektsiya mexanizmi tufayli sinaluvchi oz ichki kechinmalari, uy xayollari, orzulari, qorquv va xavotirlarini tashqarira chiqaradi. Maktabgacha yoshdari bolalar bilan ishlaganda qollaniladigan odatlari proektiv metodikalar quyidagilardan iborat: «Bola appertseptsiya testi», «Oilaviy ustanovkalarning Jekson testi», «Dyucc ertaklari metodikasi» va hokazolar. Ushbu metodikalarni qollash asosan individual ish jarayonida amalga oshirilib, ancha kun vaqt talab etadi. Proektiv metod bilan o’tkazilgan tadqiqot natijalarini talqin etishda tadqiqotchidan katta mahorat talab qilinadi. Proektiv metodlar o’z ichiga rasm chizish metodikalari - «Odamni chizgin”, «Avtoportret», «Эrkin mavzudagi rasm», «Dunyo rasmi», «Oila rasmi», «Oilaning kinetik rasmi», “Uy, daraxt, odam” - «Geometrik shakllardan odam rasmini yigish» , «Daraxt» grafik testi, «Grafik diktant» va boshqalarni oladi. Yuqorida tilga olingan metodik vositalar adabiyotlarda batafsil tahlil etilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
