3. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxini kal`kulyatsiyalash. Tannarx rejani ko`rsatkichlari sistemasida kal`kulyatsiya muhim rol o`ynaydi. korxonada ishlab chiqarilayotgan mahsulot birligi tannarxi xarajatlarining alohida moddalar bo`yicha pulda ifodalanish mahsulot tannarxini kal`kulyatsiyalash deb ataladi.
Kal`kulyatsiya orqali ishlab chiqarish uchun belgilangan mablag`lar qanday maqsad va yo`nalishlarda sarflanganligi aniqlanadi, ya`ni harajatlar sarflangan quyidagi hamda mahsulot maqsadga bo`ladi yo`nalishdagi bo`yicha gruppalarga ajratiladi.
Ishlab chiqarish jarayonlariga xizmat ko`rsatish va ishlab chiqarish boshqarish bilan bog`liq bo`lgan harajatlar bilvosita harajatlar hisoblanadi. Bu turdagi xarajatlar mahsulot tannariga bevosita kiritmaydi, balki sexlar va korxona bo`yicha planlashtiriladi va hisoblanadi.
1-modda. Asosiy materiallar xarajati materialning hamma turi kiradi. Materiallar bo`yicha harajatlar uchun sarf normalari ulgurji baholari ko`paytmasiga teng.
2-modda. «Asosiy va ko`shimcha ish haqi». Mahsulot ishlab chiqarishda bevosita qatnashayotgan ishchilarning asosiy va ko`shimcha ish haqlari. Asosiy ish haqiga korxonaning hamma asosiy sexlarida mahsulot ishlab chiqarishda bevosita qatnashayotgan. ishchilarning ish haqi kiradi.
3-modda. «Sotsial straxovaniyaga ajratar». Belgilangan davlat miqadorida sotsial straxovanie fondiga ishlab chiqishda band bo`lgan ishchilarning asosiy va qo`shimcha ish haqidan ajratma aniqlanadi.
4-modda. Ishlab chiqarishni tayyorlash va o`zlashtirish harajatlari.
5-modda. Mehnat birjasiga ajratma.
6-modda. Med strax uchun ajratma,
7-modda. TSex harajatlari.
8-modda. Umumkorxona harajatlari.
Mahsulotning korxona tannarxi yuqorida keltirilgan 8 ta moddalar yigindisidan iborat.
9-modda. «Ishlab chiqarishdan tashqaridagi xarajatlar» mahsulotning korxona tannarxiga nisbatan protsent hisobida taqsimlanadi.
Mahsulotning to`la tannarxi mahsulotning korxona tannarxi va ishlab chiqarishdan tashqaridagi harajatlar yig`indisiga tengdir.
Foyda. Ulgurji narx. MDS. Sotish narxi.
Ishlab chiqarish xarajatlari smetasi korxonaning planlashtirilgan yilda mahsulot ishlab chiqarish bo`yicha davlat planini bajarishni ta`minlash uchun hamma moddiy energetik va mehnat xarajatlarni pulda ifodalangan yig`ma hujjatdir.
Ishlab chiqarish xarajatlari smetasi mahsulot tannarxining umumiy kal`kulyatsnyasi, moddiy-texnika ta`minoti plani, mehnat va kadrlar rejasi, kompleks harajatlari smetasi va boshqa rejali hisoblar asosida ishlab chiqiladi,
Ishlab chiqarish harajatlar smetasida ishlab chiqarish harajatlari quyidagi elementlar bo`yicha gruppalarga ajratiladi.
Asosiy materiallar.
Yordamchi materiallar.
Yoqilg`i energiya.
Ish haqi (asosiy va ko`shimcha)
Sotsial straxga ajratma.
Asosiy fondlar amortizatsiyasi.
Bankga pul harajatlari.
Foyda va rentabellikni rejalashtirish. Korxona ishini xarakterlovchi muhim sifat ko`rsatkichlardan biri foyda va rentabellikdir.
Foyda – korxonaning hamma ishlab chiqarish xo`jalik faoliyati natijalarini umumlashtiruvchi ko`rsatkichdir.
Tovar mahsulotni sotishdan olingan foyda (F) realizatsiya qilinadigan tovar mahsulot korxona ulgurji baholarida boshlangan qiymatidan (TMulg) ish mahsulot to`la tannarxini (Tnt) ayirish yo`li bilan aniqlanadi
F = TMulg – Tnt. Sanoat korxonalarining muhim moliyaviy ko`rsatkichlaridan biri rentabellikdir.
Ishlab chiqarishning rentabelligi korxona ishi samaradorligini tushuntiruvchi ko`rsatkichlardan biridir.
Korxona rentabellikni aniqlashda mahsulot rentabelligi va ishlab chiqarish rentabelligi qo`llaniladi.
Mahsulot rentabelligi (R) mahsulot realizatsiya qilishda olingan foyda summasining (F) uning tannarxiga (Tnt) nisbatan sifatida aniqlanadi.
Korxonalarda umumiy rentabellik va hisoblangan rentabellik ko`rsatkichlari aniqlanadi.
Korxona umumiy rentabelligi (Rum) balansdagi foyda (Fb) summasini asosiy ishlab chiqarish fondlari (Fas) normadagi oborot fondlarning (Fob.nor) qiymatiga bo`lish yo`li bilan aniqlanadi:
Hisoblangan rentabellik qo`rsatkichi (Rhis) kuyidagi formula bilan aniqlanadi.
Fhis – hisobdagi foyda.
Rentabellik darajasi ko`rsatkichi yuqori bo`lish korxona ixtiyoridagi asosiy va oborot fondlardan oqilona foydalanilayotganligini va korxona ma`lum miqdorda daromad olayotganligini ko`rsatadi. Olingan foyda summasining hajmi bog`liq ko`p bo`lsa, rentabellik darajasi ham shunga yuqori bo`ladi. Rentabellik darajasini ko`tarish uchun har bir korxona sotilgan mahsulot hajmini oshirishga mahsulot tannarxini kamaytirishga, ishlab chiqarishda yuqori sifat ko`rsatkichlarga erishishga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirish zarur.
Nazorat savollari. Tannarx, foyda va rentabellik rejasining tarkibi qaysi bo`limlardan iborat?
Mahsulot tannarxi kal`kulyatsiyasi deganda. nimani tushunasiz?
