11-Ámeliy shÍNÍǴÍw tema: rayonlastirilgan miywe hám rezavor miywe ósimlikleriniń sortlarin xarakteristikasi alma

11-ÁMELIY ShÍNÍǴÍW
Tema: RAYONLASTIRILGAN MIYWE HÁM REZAVOR MIYWE ÓSIMLIKLERINIŃ SORTLARIN XARAKTERISTIKASI
Alma - eń kóp taralǵan miywe ósimligi, ol egislik maydani boyinsha birinshi orindi iyeleydi. Alma joqari sapali miywe beredi. Miyweleri taza h’ám qayta isleńen túrinde paydalaniladi. Almadan miywe konservalari, povidlo, pastila, pyure, marmelad, varene, kompotlar h’ám t.b. ónimler tayarlanadi.
Alma - iri aǵash,kúshli ósiwshi sabiwshi sortlariniń biyikligi 12-20 m ge jetedi, kronasi keń; tezpiserligine qaray - jazǵi, gúzgi, h’ám qisqi sortlarǵa bólinedi. Miyweleriniń formalari,kólemi,reńi h’ám dámi sortqa qaray ózgeredi.
Ózbekstanda h’ám Qaraqalpaqstanda jetistiriletuǵin alma sortlariniń qurami - taza xalinda: - ortasha 80,5-86,5 %- suw, 9,6-14,8 % qantlar, 0,31-0,91 % -kislota, 0,27-0,48 % eritpeli pektin, 0,025-0,060 % -dubil zatlari, 0,10-0,55 % - mineral duzlar h’ám vitaminlerden turadi. Ásirese qisqi sortlari bah’ali esaplanadi, sebebi olar qis aylarinda vitaminlerdiń jetispewin toliqtiradi.
Jer júzinde 10 mińǵa jaqin sortlari,olardiń ishinde: - Antonovka, Sari Sinap, Renet Simirenko h’ám t.b. bar. Ataqli ilimpaz M.V. Michurinniń shiǵarǵan sortlarinan: Belfler-kitayka, Slavyanka, Pepin shafranniy sortlari málim. Sirt ellerden alip kelingen sortlardan: Renet Shampanskiy h’ám Renet Orleanskiy, Rozmarin beliy, Vaynsnep, Djanatan, Delishes, Parmen zimniy zolotoy - dep atalǵan túrleri ushirasadi.
Almaniń (Malus mill) tómendegi túrleri bar: toǵay almasi (M.silvestris mill) wákillepi -Voponej, Kupsk ,Ukpaina,Tatapstan toǵaylapinda ósedi. Kóp túplepi h’ám fopmalapi bap. Aǵashlardiń biyikligi i-qi m, tamir sistemasi topiraqtin tereń qatlamlarina tarkalǵan. Qurǵaqshiliqqa h’ám suwiqqa shidamli. Taralǵan rayonlarda kúshli ósiwshi h’ám nart shaqalarin az payda etiwshi sabiwshi retinde qollaniladi .
Jemis almasi (M.baccata Bozkh) biyikligi 10 m ge shekemgi aǵash. Miywelepi-shap tápizli, mayda, aq-sapi, qizǵish reńli. Suwqqa shidamli. Jabayi túpi belgisiz. Evpopa bóliminde h’ám Sibipde ósipiledi.
Sibir almasi(M.Pallasiana Zus). Shiǵis Aziya toǵaylarinda ushirasadi. Kóp muǵdarda Baykal boylapinda, Xabarovsk úlkesi h’ám Primore toǵaylarinda ushi-rasadi. Suwiqqa shidamli (-56^oS), al tamirlari - 23-24,5 ^oS suwiqqa shidamli. Onsha biyik emes, boyi -5 m, baǵanasi qisqa, iymek, miyweleri mayda qizil, sari. Miywe sabaqlari uzin, tinishliq dáwiri qisqa, tez miywe beriwge kirisedi. Tamir kálemsheler menen ańsat kóbeyedi. Ózbekstanda gúlleri erte oyaniwina baylanisli ayazlar menen ziyanlanadi.
Sivers almasi(M.Silvestris m.).Orta Aziya tawlarinda ósedi. 8-12 m biyikliktegi aǵash, kronasi keń, shaqalari iri tikeńekli, japiraklari tukli, tamiri kúshli.Tamir nartshalari menen kobeyedi.Miyweleri h’ár qiyli razmerde, dámide h’ár qiyli. Eń jaqsi formalari mádeniylestirilgen.
Turkmeń almasi(M.Turkmenorum.Zus) jabayi túrinde taw platosinda h’ám Kópetdag taw araliqlarinda ushirasadi. Eki botanikaliq formaga iye` barbaarab h’ám xózarasp, keyingi forma tiykarinan Xorezmde ushirasadi. Miywe beriwge erte kirisedi (2-3 jili). Erte gúlleydi, tishishliq dáwiri qisqa. Miyweleri onsha iri emes, jalpaqsha, domalaq, mazali, jazǵa piser sortlari «babaarab» formasinda – reńsiz, «xazarasp» formasinda – pisiw múdeti h’ár qiyli, miyweleri qizǵish reńli. Turkmeń almasi issiga,suwikka shidamli, jer asti suwlari jaqin h’ám duzlangan topiraqlarda óse aladi. Shorlanǵan h’ám jer asti suwlari jaqin topiraqlarda ósiriledi.
Pás ósiwshi alma (M.pumila) Kavkazda, Krimda, Orta Aziyada ushirasadi, toǵay almasina jaqin. Ayirmashiliǵi shaqalariniń japiraqlari búrtikleńeń túkleriniń mayda, úlken emes, aǵash yamasa puta. Kóp tamir nartlarin payda etedi. Oniń túrsheleri-dusen,paradizka.
Dusen (M.Praecox Pall). 5-6 m biyikliktegi puta formali aǵash. Birneshe tipleri bar. Kálemsheler h’ám nart shaqalar meneń ańsat kóbeyedi. Alma ushin yarim karlik sabiwshi retinde qollaniladi.
Paradizka - rayka (M.Paradizka Schn) pás ósiwshi puta formali, biyikligi 2 m ge shekem, tamiri jer betine jaqin jaylasqan. Duseńe salistirǵanda suwiqqa shidamliliǵi tómeń. Alma ushin karlik sabiwshi retinde qollaniladi.

Ózbekstan respublikasinda rayonlastirilǵan alma sortlari:

Borovinka Tashkentskaya Vaynsen Golden Delishes. Jonatan Zolotoe Grayma Parmen zimniy zolotoy

Pervenets Samarkanda Aq rozmarin Renet Simerenko Saratoni Xosildor