87доирасида ИҲТТнинг қоидалари асосида амалга оширилади. 1976 йилда ―Джентельменлик келишуви‖ сифатида имзоланган ушбу ҳужжатнинг амал қилиши 1978 йилда узайтирилди ва ИҲТТнинг барча мамлакатларига тарқалди

Ые5ке44
87доирасида ИҲТТнинг қоидалари асосида амалга оширилади. 1976 йилда ―Джентельменлик келишуви‖ сифатида имзоланган ушбу ҳужжатнинг амал қилиши 1978 йилда узайтирилди ва ИҲТТнинг барча мамлакатларига тарқалди. У экспорт кредитлашнинг асосий қоидаларини, шу жумладан, бўнак тўлови миқдори, кредит олувчининг нақд тўлов олишининг минимал миқдорива умумий кредитлаш суммасининг ҳажмини ўрнатади. Экспортни молиявий қўллаб-қувватлашдан ташқари номолиявий қўллаб-қувватлаш воситалари ҳам мавжуд, уларга кўргазма-ярмарка фаолияти, ахборот кўмаги ва савдо дипломатияси, яъни савдо ваколатхоналари ва дипломатик ваколатхоналарнинг фаолияти киради. Шундай қилиб, савдо сиѐсатининг замонавий воситалари тўплами хилма-хил ва ички бозорда рақобатни моҳирона тартибга солиш, экспортга кўмаклашиш, шунингдек,кўптомонлама даражада, энг аввало,ЖСТ доирасида қоидаларни шакллантириш бўйича қарорларни қабул қилишда иштирок этиш имконини беради.4.4. Жаҳон товарлар ва хизматлар бозориКенг маънода жаҳон товар бозори деганда,турли мамлакатлардан бўлган сотувчилар ва харидорларнинг у ѐки бу маҳсулотни сотиш бўйича ўзаро муносабатлари тизими, тор маънода эсафақат мазкур маҳсулотнинг олди-сотдиси бўйича мунтазам операциялар амалга ошириладиган жой тушунилади. Жаҳон товарлар бозорларини таҳлил қилиш учун турли таснифлардан фойдаланилади, бироқ бозорлар,энг аввало,уларда сотиладиган товарлар бўйича, уларни жуда йирик товар гуруҳларига (машина ва асбоб-ускуналар бозори, минерал хомашѐ ва ѐқилғи бозори, қишлоқ хўжалиги ва ўрмон маҳсулотлари бозори) ѐки подсубпозицияларгача табақалаштирилган ҳолда (қайта қуйилган чўян бозори) ажратиб таснифланади.Машинасозлик маҳсулотлари номенклатураси жуда катта, шу сабабли машина ва асбоб-ускуналар бозорини таҳлил қилиш учун у,одатда,уч гуруҳга: умумий машинасозлик маҳсулотлари, транспорт асбоб-ускуналари, идора ва электротехника асбоб-ускуналарига бўлинади. Минерал хомашѐ ва ѐқилғи бозорлари нефть, газ, кўмир, рудалар ва концентратлар, қора, рангли ва қимматбаҳометаллар, норуда қазилма бойликларини қамраб олади. Қишлоқ хўжалиги ва ўрмон маҳсулотлари ҳам жаҳон бозорида кенг ассортиментда тақдим этилган.Жаҳон товар бозорлари конъюнктураси ва конъюнктура ҳосил қилувчиомиллар. Товар бозори конъюнктураси (товар конъюнктураси)бозорда реал вақтда ва муайян маконда талаб, таклиф ва нархларнинг ўзаро нисбатиўзгаришига олиб келадиган шарт-шароитлар ва омиллар тизимининг намоѐн бўлиш шаклидир.Ушбу вазиятни ўрганиш учун товар бозорлари конъюнктураси индикаторларидан (кўрсаткичларидан) фойдаланилади. Товар бозорлари конъюнктураси деганда,ўрганилаѐтган объектларнинг энг кўзга кўринарли ўзгаришларини акс эттирувчи кўрсаткичлар тушунилади.
88Ўз навбатида,индикатив бозор кўрсаткичларини танлашнинг асосий мезони уларнинг маълум вақт оралиғида бозорга таъсир кўрсатувчи конъюнктура ҳосил қилувчи омилларнинг ўзгаришини акс эттириш қобилияти ҳисобланади. Сўнггиларига,энг аввало,талаб омиллари (шахсий ва ишлаб чиқариш истеъмоли ҳажми, импорт ҳажми ватузилмаси, ўринбосар-товарлар ишлаб чиқариш) ва таклиф омиллари (энг аввало,ишлаб чиқариш қувватларининг кўламлари ва юклаш даражаси, буюртмалар портфели, сотиб тугатилмаган захиралар миқдори) киради. Бундан ташқари ҳар бир бозор учун ўзининг қўшимча индикаторлари мавжуд: масалан, жаҳон буғдой бозори учун бундай индикаторлар бўлиб экин майдонлари, ҳосилдорлик, фрахт ставкаларининг ўзгариши ҳисобланади.Товар бозори конъюнктурасини ўрганиш тўртта босқичга бўлинади: тадқиқот объектини аниқлаш, материалларни тўплаш, таҳлил ва башорат қилиш. Конъюнктура тадқиқотлари учун асосий ахборот ҳажми статистик ахборотномалар, илмий ва ишбилармонлик нашрлари, халқаро ташкилотлар ва миллий органларнинг материаллари, биржа таҳлилномалари ѐрдамида шаклланади. Таҳлил босқичида энг мураккаб момент бўлиб, асосий конъюнктура ҳосил қилувчи омилларнинг ҳаракатлари кучи ва йўналишини аниқлаш ҳисобланади. Конъюнктурани башорат қилишда башорат қилиш усулларини танлаш тўғрисидаги масала анча аҳамиятли ҳисобланади, чунки улар ўнлаб сонларни ташкил қилади, лекин энг аввало,уларга трендлар экстраполяцияси, иқтисодий-математик таҳлил, эксперт баҳолари, техник усуллар киради.Башорат қилишнинг экстраполяция усуллари ўрганилаѐтган объект динамикасини ретроспектив (ўтмиш) даврда таҳлил қилишга асосланган. Экстраполяция жараѐнида вақт қатори, тренд ва тасодифий омиланиқланади. Узоқ муддатли давр мобайнида конъюнктура ҳосил қилувчи омиллар тўплами жиддий ўзгармаган ҳолларда ва вазиятларда товар бозорларини башорат қилиш учун ушбу усуллар гуруҳидан фойдаланиш мумкин бўлади.Башорат қилишнинг иқтисодий-математик усуллари келгусида товар бозорларидаги вазиятни аниқлаш учун тобора кўпроқ даражада талаб қилинади. Улар товар бозорлари индикаторлари ўртасидаги барқарор ўзаро алоқаларни аниқлаш ва қўллашга асосланган. Бироқ башорат қилишнинг иқтисодий-математик усулларининг устунликлари конъюнктура ҳосил қилувчи омиллар индикаторларинингнотўғри танланиши сабабли йўққа чиқарилиши мумкин. Бу,шунингдек,башоратларнинг кўпинча паст сифатли бўлишига ҳам сабаб бўлади.Товар бозорларини башорат қилиш учун эксперт баҳолар усуллари (башорат қилишнинг интуитив усуллари)га анча кўп мурожаат қилинади. Улар индивидуал ва жамоавий турларга бўлинади (масалан, Дельфи усули, яъни экспертлар билан бир неча босқичларда сўровлар ўтказиш).Биржа савдосида нархларни башорат қилиш учун башорат қилишнинг техник (механистик, график) усулларидан кенг фойдаланилади. Умумий кўринишда улар биржанинг ѐпилиш вақтига, биржа котировкаларининг
89позиция-диаграмма тасвирларида ѐки сузувчи ўртача биржа котировкаларини тузишда нархлар кўрсатилган ҳолда вертикал бўлаклар ѐрдамида нархлар тебраниши амплитудаларини акс эттиришга асосланади. Жаҳон товар бозорларини башорат қилишнинг таҳлилий усулларини мавжуд хилма-хиллигида уларнинг қайси бири энг самарали эканлиги тўғрисида ягона хулоса чиқариш мумкин эмас. Жаҳон савдосида нархни шакллантириш. Нарх бозор ҳолатининг энг муҳим кўрсаткичлариданбиридир, унинг аниқланиши эса жаҳон бозори конъюнктураси тадқиқотларининг асосий масалаларидан биридир.Нархга барча конъюнктура ҳосил қилувчи омиллар таъсир кўрсатади, бироқ улардан айримлари бевосита таъсир кўрсатади ва уларнинг таъсир кўрсатиш даражаси миқдорий жиҳатдан аниқланиши, бошқаларнинг эсафақат тахминан аниқланиши мумкин. Масалан, АҚШда сланец гази қазиб чиқаришўсишининг нархларга таъсир кўрсатишини жорий даврда талаб ва таклиф кўрсаткичлари тизими орқали миқдорий жиҳатдан ҳисоблаш мумкин, газогидрат (денгизлар тубида ва доимий музликларда кристалл шаклидаги газ) каби потенциал истиқболли ѐқилғи турининг потенциал таъсирига эса фақат эксперт баҳосини бериш мумкин.Ўз навбатида,барча конъюнктура ҳосил қилувчи омиллар биринчи тартибли омилларга, яъни бозор нархига бевосита таъсир кўрсатувчи омилларга, иккинчи ва кейинги тартибли, нархга билвосита таъсир кўрсатувчиомилларга, шунингдек,нархга микродаражада таъсир кўрсатувчи махсус омилларга бўлинади.Биринчи тартибли конъюнктура ҳосил қилувчи омилларга маҳсулот бирлигига ўртача харажатлар даражаси, талаб ва таклифнинг ўзаро нисбати, давлат ва хўжалик субъектлари томонидан нархларни тартибга солиш,валюта-молия соҳасининг ҳолати каби омиллар киради. Иккинчи тартибли омиллар энг муҳим омилларнинг асосий элементларини ўзида ифодалайди: масалан, автомобилсозликда иш ҳақининг ўзгариши автомобиль нархига харажатлар орқалибилвосита таъсир кўрсатади.Махсус нарх ҳосил қилувчи омилларга товарнинг истеъмол ва сифат тавсифлари, ектказиб беришнинг базис шартлари, тўлов шартлари, контрагентларнинг ўзаро муносабатлари тавсифи киради. Бу ердаги мураккаблик шундаки, барча омиллар бозор нархига комплекс, тизим сифатида таъсир этади. Масалан, буғдой бозори учун жорий қишлоқхўжалигийилида нарх ҳосил қилувчи омиллар бўлиб, фермерлик харажатлари, буғдойнинг ҳосилдорлиги, давлат томонидан қўллаб-қувватлашнинг даражаси (шу жумладан,асосий ишлаб чиқарувчи мамлакатларда дон интервенцияларини олиб бориш шартлари), ѐқилғи-мойлаш материалларига нархлар, асосий импортчи ва экспортчи мамлакатларда иқтисодий ва сиѐсий вазият, об-ҳаво ва иқлим шароитлари ҳисобланади.Конъюнктура тадқиқотлари учун―жаҳон нархи‖ тушунчасини ажратиш лозим. Жаҳон нархи бўлиб, товар бозорида мунтазам равишда импорт ѐки экспорт операциялари, улар бўйича тўловлар эркин конвертирланадиган
90валютада амалга ошириладиган ташқи савдо нархи ҳисобланади. Бунда жаҳон нархи турли кўринишга эга бўлиши мумкин. Энг кенг тарқалган жаҳон нархлари кўринишларига товарнинг хусусиятларига қараб биржа котировкалари, аукционлар нархлари, савдолар нархлари, ўртача экспорт ва импорт нархлари, маълумот учун нархлар, йирик фирмалар таклиф этаѐтган нархлар, ҳақиқий битимлар нархлари киради. Масалан, биржада металл, нефть, кўп турдаги донлар, мойлиўсимликлар,шакарга; аукционларда мўйна, чой, балиқ, гулларга; савдолардабутловчи асбоб-ускуналарга нархлар шаклланади. Машина ва асбоб-ускуналар,асосан,маълумот учун чоп этилган нархлар ва таклифлар нархларига мўлжал олиб савдо қилинади. Товар бозори жаҳон нархининг тавсифли белгиларидан бири унинг кўп миқдорга эгалиги бўлиб, у айнан бир вақтнинг ўзида ўхшаш конъюнктура мавжудлигида бир хил сифат тавсифларига эга товарга турли хил нарх даражаларининг мавжудлигини англатади. Масалан, турли биржаларда юмшоқ қишки қизилуруғ буғдой нархлари турлича бўлади. Нархларнинг бундай тафовутланиши негизида махсус нарх ҳосил қилучи омиллар ѐтади. Ҳозиргиасрнинг боши конъюнктура ва нархлар шаклланишининг омиллари ва шарт-шароитларининг кўпгина товар бозорлари учун умумий бўлган, шунингдек,уларнинг фақат айримлари учунгина ўз таъсирига эга анча мураккаб ўзаро нисбати билан тавсифланади.Асрнинг бошида асосий товар бозорларидаги ҳолатни аниқловчи макроиқтисодий вазият таъсир кўрсатувчи омилларнинг хилма-хиллиги билан ажралиб турадива натижада алоҳида босқичларда энг муҳим иқтисодий кўрсаткичларнинг барқарорсизлиги билан тавсифланади.Ушбу даврда глобал тенденциялархомашѐ товар бозорларида жаҳон нархларининг юқори тебраниш даражалари ва нотекис ҳаракатланиши ҳисобланади.Биринчи ўн йилликнинг ўрталаридан бошлаб,у ХХ асрнинг сўнгги ўн йиллигидаги ўртача кўрсаткичлардан юқори бўлди, бироқ XXI асрнинг иккинчи ўн йиллигининг ярмига келиб,тенденция қарама-қарши томонга ўзгарди.Осиѐ мамлакатларидаги, айниқса,Хитой ва Ҳиндистондаги динамик иқтисодий ўсиш хомашѐ товарларига талабнинг глобал ортиши, жаҳон нархларининг товар тузилмасининг ўзгаришива шунга мувофиқ равишда нархлар ўсишининг энг муҳим омилига айланди. Натижада агар аввалги босқичларда хомашѐ товарлари экспортчилари учун савдо шароитлари узоқ муддат ѐмонлашган бўлса, хомашѐ товарларига нархларнинг ошиш босқичи ушбу товарлар экспортчилари учун савдо шароитларинияхшилади ва тайѐр маҳсулотлар экспортчилари учун ѐмонлаштирди (4.5-жадвал). Шунга тегишли равишда сиѐсий ва бошқа омиллар билан бирга ишбилармонлик фаоллигининг пасайиши вазиятни жиддий ўзгартирди.
914.5-жадвалЖаҳон савдосида хомашѐ товарларига нархлар индекси динамикаси (2000 й. = 100)ТоварКўрсаткич2005 й.2007 й.2009 й.2011 й.2012 й.2013 й.2014 й.2015й.2016 й.Барча товар гуруҳлари140207213302277258242202200Хом нефть189252219368372369341180152Минераллар, рудалар, металлар173313232375322306280218205Қишлоқхўжалигихомашѐси129164163273269249186161157Озиқ-овқатлар128169216273269249239204208UNCTAD. Free Market Commodity Price Indices. Annual, 1960-2016; http://unctadstat.unctad.org/wds/TableViewer/tableView.aspx?ReportId=28769бўйича тузилган.Хомашѐ товарларига, айниқса,металларга нархлар қатъий детерминацияланган (сабабий боғланишларга асосланган) даврий элементларга эга, бироқ иқтисодий ўсиш ва металларга нархларнинг ҳар йиллик ўсиши ўртасидаги корреляция тахминан 50%ни ташкил этади.Қишлоқхўжалигитоварларига нархларнинг ўзига хос хусусиятлари мавжуд –улар ишлаб чиқаришнинг энг ѐмоншарт-шароитлари асосида шаклланади (бу ердан турли миллий товар бозорларида бир хил товарга нархларнинг кучли тафовутланиши келиб чиқади), даврийлик ва мавсумийлик кучлидир (кўтарилган барқарорсизликка ва юқори тебранишлар амплитудасига олиб келади).XXI аср бошида машина ва асбоб-ускуналарга нархлар ҳаракатланишининг умумий тенденцияси ХХ аср охиридаги вазиятнинг давоми сифатида ошиб борувчи тенденция каби шаклланади. Ушбу ҳодисанинг асосий сабаблари сифатида товар диверсификациясининг ўсиши; аниқлик, унумдорлик кўрсаткичлари бўйича товарларга талабларнинг ортиши; айниқса,машина ва асбоб-ускуналар ишлаб чиқаришда сезиладиган ИТТКИга харажатларнинг ўсишишаклланади. Бунда алоҳида товар гуруҳлари бўйича нархлар динамикаси турли йўналишларга эга ҳисобланади.Нархлар ҳаракатланишинингузоқ муддатли тенденциясиуларнинг саноат ва маиший мақсадлардаги стандарт оммавий буюмларга пасайиши ва ноѐб, ностандарт асбоб-ускуналарга ўсиши ҳисобланади. Нархларнинг пасайишига асбоб-ускуналарсериялигининг ортиши кўмаклашади, чунки у харажатларни пасайтириш ва унумдорликни ошириш имкониятларини беради. Нархларнинг ўсиши,ўз навбатида,алоҳида тармоқларни қўллаб-қувватлашнинг давлат дастурлари, ҳарбийбуюртмалар, мегалойиҳаларда иштирок этишнинг давлат дастурлари билан рағбатлантирилади.
92Машина ва асбоб-ускуналарга нархларни аниқлаш услубиятлари товар сегментларига қараб фарқланади. Оммавий стандарт буюмларга нархлар умумий ҳолда ўртача харажатлар ва ўртача фойда нормаси асосида шаклланади. Улар жиддий равишда тебраниб туради.Уларнинг асосий турлари бўлиб, чоп этиладиган маълумот учун нархлар, энг йирик бозор операторлари таклифларининг нархлари ҳисобланади. Ушбу нархларга,одатда, битимда иштирок этмайдиган томонлар ҳам эриша олади.Ностандарт ва ноѐб асбоб-ускуналарга нархлар индивидуал ишлаб чиқариш харажатларига ва индивидуал фойда нормасига мўлжал олади. Ушбу товарлар бозорларида нархларни аниқлаш учун кўпинча қуйидаги ҳисоб-китоб усулларидан фойдаланилади: солиштирма қийматлар, сирпанувчи нархлар, индексли усуллар. Мос равишда нарх дисперсияси улкандир. Масалан, узоқ муддатли тайѐрлаш муддатига эга асбоб-ускуналар (йирик энергетик асбоб-ускуна, авиацион техника, кемалар)нинг шартнома нархи қуйидаги сирпаниш формуласи асосида сирпанувчи нарх бўйича аниқланади:Р1= Р0( А хКа+ Вх Кb+С),бу ерда:Р1–шартнома нархи;Р0–базис нархи;А –нархда материаллар улуши;В –нархда меҳнат ҳақинингулуши;С–доимий таркибий қисмлар улуши;Ка, Кв–нархнинг сирпаниш даврида тегишли элементларга нархлар ўсиш коэффициентларининг ўртача миқдори.Нархларга,шунингдек,асбоб-ускуналарни истеъмол қилувчи тармоқларнинг ҳолати таъсир кўрсатади. Классик мисол тариқасида АҚШда 2001 йилдаги террористик актлардан сўнг авиасозликда буюртмалар портфелининг камайишини келтириш мумкин. Ҳозирги ўн йилликнинг бошида янги савдо кемаларининг барча асосий турларига, айниқса, контейнерли кемалар ва қуруқ юк ташийдиган кемалар нархларнинг пасайиши кузатилади, бу эса уларда ташиладиган юкларга талабнинг пасайишини акс эттиради.Тайѐр маҳсулотнинг янги моделига нархни ҳисоблаш мисоли: Рn = P1x Qn+D,бу ерда:Рn–янги товарнинг нархи;P1–бозорда мавжуд товарнинг асосий параметри бўйича солиштирма нархи;Qn–янги товарнинг асосий параметримиқдорий кўрсаткичи;D –янги товарнинг иккинчи даражали хусусиятлари ҳисобига нархнинг ўзгариши.Сўнгги йилларда машина ва асбоб-ускуналар бозорининг айрим сегментларида нархларнинг хизматлар соҳасига боғлиқлиги тенденцияси анча яққол намоѐн бўлмоқда. Масалан, ―мобильтелефон гўшаги –хизмат‖ тизимида етакчи ролни операторлар хизмати ўйнайди, яъни абонент,биринчи навбатда,
93алоқа компаниясини танлайди, телефон эса фақат хизматни олиш воситасига айланади. Бу гўшакларга нархларнинг тенглаштирилиши, уларнинг табақаланишининг камайишига олиб келди, товар сегментларида (элита сегментидан ташқари) нархларни барқарорлаштиришга кўмаклашди.Хулоса1.Жаҳон савдосини жадаллашган (ЯИМ билан таққослаганда) ўсишининг асосий омилларига жаҳон иқтисодиѐтининг глобаллашуви, ТМК доирасида қўшилган қиймат занжирларини шакллантириш, инновацион ривожланиш, халқаро савдонинг либераллашуви, халқаро иқтисодий ташкилотларнинг фаолияти каби омилларни киритиш мумкин.2.Сўнгги ўн йилликнинг ўзига хос белгиси минтақвий савдо ҳамкорлигинингфаоллашуви ҳисобланади, у минтақавий савдо келишувлари (МСК) сонининг кўпайишида, улар билан қамраб олинган жаҳон савдосининг ўсишида, ривожланган мамлакатларнинг ноўзаро имтиѐзлардан ўзаро имтиѐзлар тизимига ўтишга интилишида намоѐн бўлади. Ҳозирги вақтда жаҳон савдосининг тахминан ярми МСК иштирокчилари ўртасида амалга оширилади. 3.Жаҳон савдоси ривожланишизамонавий босқичининг муҳимтавсифлари бўлиб, тез ўзгарувчи товар тузилмаси ва янгитовар гуруҳлари ҳамдатурларининг пайдо бўлиши ҳисобланади. Жаҳон товар айирбошлашнинг тузилмаси анъанавий равишда учта товарлар гуруҳини, яъни озиқ-овқат ва қишлоқхўжалигимаҳсулотлари, ѐқилғи ва қазиб олиш саноатининг бошқа маҳсулотлари, қайта ишлаш саноатининг маҳсулотларини ўз ичига олар эди. 4.Халқаро хизматлар савдосининг тузилмаси етарлича мураккаб ва хилма-хилдир. БМТ мутахассислари томонидан тузилган хизматлар классификатори 500 дан ортиқ позициялар ва субпозицияларни, ЖСТ классификатори эса 160 га яқин хизматларни ўз ичига олади. Шунга қарамай, тўлов баланси статистикасиатиги учта йириклаштирилган хизматлар позициясини: саѐҳатлар, транспорт ва ―бошқа турдаги хизматлар‖ позициясини ажратади.5.Мамлакатнинг савдосиѐсатиунинг маҳаллий товарлар ва хизматларни жаҳон бозорига силжитиш бўйича ва ички бозорни хорижий маҳсулотларнинг рақобатидан ҳимоялаш бўйича давлат чора-тадбирлари тизимидир. Ушбу сиѐсатнинг қонунчилик асоси уч даражага эга. Биринчисимамлакатнингмиллий қонунчилиги, иккинчисиунинг бошқа мамлакатлар билан, одатда,Жаҳон савдо ташкилоти меъѐрлари асосидаги иккитомонлама келишувлари, учинчи даражаЖСТнинг халқаро ташқи савдо қонунчилигининг мажбурий меъѐрларини мамлакат томонидан қўлланишидир. Шундай қилиб, ЖСТга аъзо-мамлакатларнинг ташқи савдо қонунчилигининг асосини ушбу ташкилотнинг меъѐрлари ва қоидалари ташкил қилади. Шулар асосида жаҳонда кўптомонлама савдо тизими, яъни ГАТТ (ЖСТ) ҳужжатлари тўпламида амалга киритилган халқаро товарлар ва хизматлар савдосини тартибга солиш чоралари ва қоидалари тизими амал қилади,дейиш мумкин.
946.Жаҳон товарлар ва хизматлар бозорлари конъюнктураси умумий шарт-шароитлар ва конъюнктура ҳосил қилувчи омилларнинг таъсири остида шаклланади. Бунда биринчиси ривожланиш йўналишларини, иккинчисиҳақиқий ўзгаришларни аниқлайди.7.Товар бозорлари конъюнктурасини ўрганишнинг тўртта босқичи ажратилади. Бунда улар ўртасида бозор ҳолатини комплекс таҳлил қилиш имкониятини берувчи бирлик сақланиб қолади.8.Жаҳон товар бозорлари ривожланишининг замонавий босқичи нарх нисбатларининг жиддий ўзгаришлари билан тавсифланади, бу ўзгаришлар ҳам янги умумий шароитлар, ҳам динамик ўзгариб бораѐтган конъюнктура ҳосил қилувчи омилларнинг таъсири билан боғлиқ. Нархлар умумий ўзгаришининг локомотиви бўлиб ѐқилғи-хомашѐ ва аграр бозорлар ҳисобланади. Ушбу ўсишда чайқовчилик унсурларининг улуши улкандир. XXI асрнинг биринчи ўн йиллигида кўпгина хомашѐ товарларига нархларнинг жиддий ўсишида ўз тарихий чўққиларидан юқори бўлди, бироқ сўнгра нарх йўналишининг ўзгариши рўй берди.Таянч иборалар: экспорт квотаси, мамлакатнинг савдо сиѐсати, ҳудудий савдо келишувлари, кўп томонлама савдо тизими, қулайсавдо режими, миллийрежим, божхона кодекси, божхона тарифи,тариф линияси, демпинг, ташқи савдо субсидияси.Назорат учун саволлар1.Нима сабабдан халқаро савдо халқаро иқтисодий ҳамкорликнинг асосий воситаси бўлиб қолмоқда?2.Халқаро савдонинг глобаллашувини қандай тушунасиз?3.Халқаро савдони халқаро иқтисодий муносабаларинингбошқа кўринишлари билан алоқадорлигини асослаб беринг.4.Ўзбекистон Республикасининг жаҳон савдосида иштирок этиши унинг иқтисодийривожланишининг асосий параметрлари билан боғлиқлигини таҳлилқилинг.5.Халқаро савдо ривожланишининг асосий тенденцияларинианиқланг ва тушунтириб беринг.6.Савдо сиѐсат асосий режимини ва уларни татбиқ этиш кераклигини тушунтириб беринг.

94 2. Ишлабчиқаришомилларитаклифиўсишинингхалқаросавдогатаъсири. Барча омилларнинг таклифи вақт давомида кўпаяди. Ишлаб чиқариш омилар таклифининг ўсишини халқаро савдога бўлган таъсирини кўриб чиқамиз. Нейтралўсиш. Фараз қиламиз, мамлакатлардаги барча ишлаб чиқариш омилларнинг таклифи бир ҳил темпда ўсяпти. Ушбу ҳолатда барча ишлаб чиқариш имкониятларининг эгри чизиқлари ўз шаклини ўзгартирмасдан, кенгайиб боради. Талабнинг эгри чизиқлари ҳам ўз шаклини сақлаб қолади. Аҳоли жон бошига тўғри келадиган даромад ўзгармайди (ўзгармас миқѐс самараси шартида), шунинг учун талаб тузилмаси ҳам ўзгармасдан қолади. Шундай бутунлай нейтрал ҳолатларда мамлакатлараро савдо оқимларнинг тузилмаси ва маҳсулотларнинг жаҳон нархлари сақланиб қолади. Омиллар ҳажмининг ўсиши натижасида фақат ишлаб чиқариш ва савдонинг ҳажмлари ўзгаради. Хулоса: иқтисодий ўсиш жараѐнида ташқи савдога ва унинг иштирокчилари манфаатларига фақат омиллар ўртасидаги ва мамлакатлар ўртасидаги ўсиш суръатларидаги фарқлар таъсир этади. Бирмамлакатдагимувозанатлашмаганўсиш. Фараз қиламиз, иқтисодий ўсиш фақат битта кўриб чиқилаѐтган мамлакатда кузатиляпти, қолган мамлакатларнинг иқтисодиѐти эса ўзгармаяпти.Ишлаб чиқариш омиллари таклифларини бир ҳил бўлмаган ўсишининг оқибатларини кўриб чиқамиз. Ишлаб чиқариш омиллар таклифининг ташқи савдога таъсири қайси соҳада банд бўлган омиллар ўсиши билан аниқланади, яъни экспорт ҳажмини кўпайтирадиган ва импортни ўрнини босадиган ўсишларнинг оқибатлари турлича бўлади. Импортўрнинибосувчиўсиш

95 Фараз қиламиз, импорт билан рақобатлашувчи соҳа (A мамлакатда Y маҳсулотни ишлаб чиқариш) нисбатан интенсив мамлакатда юқори темпларбилан ўсаѐтган капитални ишлатади. Экспорт Х маҳсулотни ишлаб чиқаришданисбатан кўп миқдорда банд бўлган меҳнат ҳаж ми ўзгармас бўлиб қоляпти. (К/L)y > (К/L)х, К↑, L = const. A мамлакатда капиталнинг ҳажми кўпаяпти, бу эса, унинг нархи, яъни фоиз ставкаси пасайишига олиб келади. Капитал сиғимқори юқори бўлган Y маҳсулотнинг ишлаб чиқариш миқдори усяпти, меҳнат сиғимқори юқори бўлган X махсулотнинг ишлаб чиқариш миқдори камаяпти. Импорт билан рақобатлашувчи товарнинг махаллий ишлаб чиқарилиши кенгайиши натижасида унинг импорт ҳажмини тушиши кузатиляпти (1.27 - расм). Расм 1.27. ИмпортўрнинибосувчиўсишК↑ → r↓ → Qy↑, Qх↓ → Qimp↓. Фараз қиламиз, Y маҳсулотнинг жаҳон нисбий нархи Pw = 1.C1S2S1QyQx80755040020 55 60 80 C2
96 Импортни ўрнини босувчи маҳсулотнинг ишлаб чиқаришини кенгайтириши натижасида берилган жаҳон нархи даражасида А мамлакат Y маҳсулотнинг импортига бўлган боғлилиликни камайтиради ва камроқ Х маҳсулотни экспорт қилади. ҲолатИшлаб чиқариш ҳажмиИстеъмол ҳажмиЭкспорт/ИмпортКапитал таклифи ўсишидан олдин:Qx=80Qy=20Qx=40Qy=60Qexp=40Qimp=40Капитал таклифи ўсишидан кейин:Qx=75Qy=55Qx=50Qy=80Qexp=25Qimp=25Агар иқтисодиѐтдаги ўзгаришлар Y маҳсулотни жаҳон нархига таъсир этаолганида, бу уни пасайишига олиб келар эди, чунки мамлакатда Y маҳсулотиимпортига бўлган талаб камайди. Шундай қилиб, катта иқтисодиѐт шароитидаимпорт билан рақобатлашувчи ишлаб чиқаришда интенсив ишлатиладиганомиллар таклифининг ўсиши импорт маҳсулотларига бўлган талаб ва уларнингнархлари пасайишига ва жаҳон савдоси ҳажмининг камайишига олиб келади(1 .28 - расм). Катта иқтисодиѐтда капиталнинг ҳажми кўпайиб, унинг нархи пасайиши кузатиляпти. Капитал сиғимқори юқори бўлган Y маҳсулотнинг ички ишлаб чиқариш миқдорининг ортиши жаҳон миқѐсида X маҳсулотнинг нисбий таклифи камайишига ва унинг нисбий нархи ошишига олиб келади (28 расм). К↑ → r↓ → Qy↑, Qx↓ → (Qx/ Qy)↓. РPF0 → PPF1.
97 (Px/Py)0 → (Рx/Py)1. Хулоса: катта мамлакатда импорт ўрнини босувчи ўсиш ўрин топса, унинг савдо шартлари яхшиланишига олиб келади. Расм1.28. Ишлаб чиқариш имкониятлари чизиғининингиқтисодий ўсиш ва савдо натижасида силжиши23PPF1YXPPF0Q0RD0RS0(PX/PY)0PX/PYXнинг нисбий нархиRS1(PX/PY)1Q1(qX+ q*X)/(qY+ q*Y)Xнинг нисбий таклифиЭкспортни рағбатлантиришга йўналтирилган иқтисодий ўсишA мамлакатда меҳнатнинг ҳажми кўпайяпти, бу эса, унинг нархини, яъни иш ҳақини пасайишига олиб келади. Меҳнат сиғими юқори бўлган X маҳсулотнинг ишлаб чиқариш миқдори ўсяпти, капитал сиғии юқори бўлган Y маҳсулотнинг ишлаб чиқариш миқдори камайяпти. Экспорт товарининг ишлаб чиқарилиши кенгайиши натижасида унинг экспорт ҳажмини ошишикузатиляпти (1.29 - расм ). L↑, К = const → w↓ → Qx↑, Qy↓ → Qexp↑. ҲолатИшлаб чиқариш ҳажмиИстеъмол ҳажмиЭкспорт/ИмпортМеҳнат таклифи ўсишидан олдин:Qx=80Qy=20Qx=40Qy=60Qexp=40Qimp=40
98 Меҳнат таклифи ўсишидан кейин:Qx=110Qy=15Qx=50Qy=75Qexp=60Qimp=60Кичик мамлакатда экспорт маҳсулотининг ишлаб чиқариш миқдори ўсиши натижасида вужудга келган жаҳон нархи даражасида мамлакат кўпроқ экспорт қилади ва у истеъмол қиладиган Y маҳсулотнинг чет эл етказиб берувчиларига кўпроқ боғлиқ бўлади. Расм 1.29. Экспортнирағбатлантиришга йўналтирилган иқтисодий ўсишАгар иқтисодиѐтда рўй бераѐтган ўзгаришлар Х маҳсулотнинг жаҳон Агар иқтисодиѐтда рўй бераѐтган ўзгаришлар Х маҳсулотнинг жаҳон нархига таъсир эта олганида, бу унинг пасайишига олиб келар эди, чунки Х маҳсулотни экспортга таклифи кўпайди. Шундай қилиб, экспортни кенгайтирадиган ўсиш жаҳон савдосини кўпайишига олиб келади ва экспорт маҳсулотининг нисбий нархини пасайишига олиб келиши мумкин.C2C1S1S2Qx110805040015 20 60 75 Qy
99 Катта иқтисодиѐтда меҳнатнинг ҳажми кўпайиб, унинг нархи пасайиши кузатиляпти. Меҳнат сиғими юқори бўлган X маҳсулотнинг ички ишлаб чиқариш миқдорининг ортиши жаҳон миқѐсида унинг нисбий таклифи кўпайишига ва нисбий нархи пасайишига олиб келади (1.30 - расм ). L↑ → w↓ → Qx↑, Qy↓ → (Qx/Qy)↑. РPF0 → PPF1. (P х/Py)0 → (Pх /Py)1. 22PPF1Q1Расм1.30. Иқтисодий ўсиш натижасида ишлаб чиқариш имкониятлари чизиғини силжиши ва савдоYXPPF0Q0RD0RS0(PX/PY)0PX/PYXнинг нисбий нархиRS1(PX/PY)1(qX+ q*X)/(qY+ q*Y)Xнинг нисбий таклифиХулоса: Катта мамлакатда экспортни кенгайтирадиган ўсиш унинг савдо шароитлари ѐмонлашишига олиб келади. Ишлабчиқаришомилларитаклифининг«хонавайронқилувчи» ўсиши. Хонавайрон қилувчи ўсиш назарияси иқтисодчи Ягдиш Н. Бхагвати томонидан ишлаб чиқилган. Унинг фикрича, экспорт қилинадиган маҳсулотлар таклифининг ўсиши уларнинг жаҳон бозоридаги нархларининг пасайишига олиб келади ва пасайиш миқѐслари мамлакат учун хонавайрон қилувчи бўлиши мумкин.
100 Катта иқтисодиѐтда иқтисодий ўсиш қуйидаги шартларда истеъмолнинг умумий даражасини пасатиради: 1. Иқтисодий ўсиш экспорт соҳалари ривожланиши билан боғлиқ бўлиши керак. 2. Мамлакатнинг экспортига бўлган ташқи талабнинг эластиклиги паст бўлиши керак, шунда таклифнинг кўпайиши нархларнинг анча пасайишига олиб келади. 3. Мамлакатнинг ташқи савдо ҳажми ва унинг экспорт товарининг жаҳон бозоридаги ҳиссаси анча катта бўлиши керак, шун дай шароитда савдо шароитлари ѐмонлашганининг манфий оқибатлари экспорт ҳажмининг ўсишидан келиб чиқадиган ютуқлардан каттароқ бўлади. 3. Илмий-техник таррақиѐт(ИТТ) вахалқаросавдоИқтисодчилар ИТТни ишлаб чиқариш омиллардан фарқли равишда кўриб чиқишган, ўзгараѐтган силжишларни бутун ишлаб чиқариш функциясидаги ўзгариш деб кўрсатиб. Аммо ИТТни ишлаб чиқариш омиллар билан таъминланганликдаги силжишлар деб кўриб чиқса бўлади, чунки ИТТнибилимлар салоҳиятининг ўсиши деб тушунса бўлади. Янги ишлаб чиқариш усуллари омиллар унумдорлигини ошириши даражасида уларни ушбу омиллар таклифининг ўсиши деб кўриб чиқса бўлади. Шундай қилиб, ИТТнинг ташқи савдога таъсири Хекшер-Олин назариясининг доирасига тўғри келади. ЯнгимаҳсулотларвауларнингхаѐтциклиР. Вернонназарияси. Вернон маҳсулотларнинг ―хаѐт цикли‖ га катта аҳамият берган. Маҳсулот энди ишлаб чиқарилганида, у такомиллаштиришга мухтож бўлади. Уни ишлаб чиқариш учун илғор асбоб ускуналар, тегишли малакали ишчи кучи ва ҳ.к . керак бўлади, шунинг учун маҳсулотни у биринчи бўлиб ишлаб чиқариш ѐки истеъмолда пайдо бўлган мамлакатда ишлаб чиқариш фойдалироқ бўлади. Асосан бу юқори даромадли мамлакатлар, чунки янги маҳсулотлар киммат баҳо буюмлар қаторига кирадилар. Вақт ўтган сайин
101 янги маҳсулотни ишлаб чиқариш технологияси яхши ишланган бўлади ва ҳаражатларни пасайтириш учун кўшимча билимлар керак бўлмай қолади. Маҳсулот стандартлаштирилган бўлганидан кейин уни юқори технологик мамлакатда ишлаб чиқариш иқтисодий маънони йўқотади. Уни ишлаб чиқариш ушбу стандарт технологияни ишлата оладиган бошқа мамлакатларга кўчиб ўтади. Ва ниҳоят технология сотилаѐтган асбоб ускунада шунчалик даражада ифодаланган бўладики, маҳсулотни ишлаб чиқариш учун махсус малака керак бўлмай қолади ва уни ишлаб чиқариши арзон ишчи кучи билан бой даромади паст даражали мамлакатларга кўчиб ўтади. Шундай қилиб, Вернон гипотезаси бўйича, илмий тадқиқот ва ишланмалар нисбий афзалликнинг асосий омили бўлмай қолганида, маҳсулотнинг ишлаб чиқариши бошқа омиллар бўйича нисбий афзалликга эга мамлакатларга кўчиб ўтади, масалан, меҳнат ресурсларининг қиймати паст давлатларга.
170 импортни тўхтатди. График ѐрдамида НАФТА тузилишининг статик самараларини аниқланг. 2.А мамлакатида импорт автомобилларга бўлган талаб функцияси куйидагича: . А мамлакат минтақавий иқтисодий гуруҳга киришидан олдин автомобиллар 4000 долл.дан Б мамлакатидан импорт қилинган ва уларнинг хар бирлигидан 2000 долл.ли махсус импорт божи ундирилган. Минтақавий иқтисодий иттифоққа кириб, А мамлакат автомобилларни 5000 долл.дан хамкор мамлакат С дан импорт қила бошлади. Импорт автомобилларнинг функциялари мутлоқ эластик деб ҳисоблаб, А мамлакат бож иттифоқига кирганининг иқтисодий оқибатларини аниқланг.
171 2.7.ХАЛҚАРОКАРТЕЛЛАР1.Халқарокартелларваулартузилишинингсабаблари. 2.Картелустунтуришинингназарийчегаралари. 3.Картелнингвақтўтгансайинбузилибкетишинингсабаблари. 1.Халқарокартелларваулартузилишинингсабаблари.Ҳукуматлар ва турли мамлакатларнинг алоҳида олинган компаниялари картелга бирлашиш орқали савдога чекловлар ўрнатиши мумкин. Картел – бу сотувчилар рақобатини чеклайдиган битим. Картел – бу бирлашган ва оптимал ишлатиладиган нарх тузилмасини ўрнатадиган ва унинг иштирокчилари томонидан маҳсулотнинг ишлаб чиқариш ва сотиш миқдори хақида расмий қоидалар ишлаб чиқадиган гуруҳ. Картелнинг энг ѐрқин мисоли деб 1960 йилда ташкил топган Нефтни экспорт қиладиган мамлакатларнинг ташкилоти (ОПЕК) ҳисобланади. Агар картелнинг барча иштирокчилари фақат умумий фойдани максималлаштириш билан чекланишга рози бўлишса, улар ўзини ўз фойдасини максималлаштирадиган монополистдек тутадилар. Улар экспортдан келадиган умумий тушимдан экспорт қилинадиган маҳсулотни олиш учун кетадиган ҳаражатларнинг айирмаси энг катта бўлган даражада нархни ўрнатадилар. Бунда маҳсулотни қазиб олиш миқдорини картел учун оптимал бўлган нарх билан аниқланадиган талаб даражасигача камайтириб, улар биринчи қаторда эксплуатацияси энг қиммат бўлган объектларни резервга чиқариб юборишади ва энг кам эксплуатация ҳаражатли объектларни ишлатишади. Агар жаҳон бозорида соф рақобат кузатилса, МС эгри чизиғи нефт экспорти таклифининг эгри чизиғига тўғри келарди (2.24 - расм). Ушбу ҳолатда С нуқтаси рақобатли мувозанат нуқтаси бўлар эди. Ушбу нуқтада харажатлар МС = Р = 20 долл./бар . Аммо ишлаб чиқарувчилар бирлашмаси учун С нуқтаси оптимал бўлмайди. Агар улар нархни озгина кўтаришга рози бўлсалар, масалан 20,5 долл./бар.гача, унда улар кўшимча фойда кўрадилар. Нарх ошиши
172 натижасида талаб кам миқдорга пасаяди ва ишлаб чиқариш ҳажмига таъсир этмайди. Ушбу ҳолатда, ортиқча ҳаражат қилмай, улар бир суткада экспорт қилаѐтган 50 млн. баррелдан ҳар бирининг нархига 50%ли устама оладилар. Умумий қолган экспорт ҳажмига умумий устаманинг қиймати сотиш ҳажми камайиши билан боғлиқ бўлган олинмаган даромад ҳажмидан анча катта бўлади. Бунда нархларнинг кўтарилиши ва экспортнинг камайиши фойдалироқ ҳисобланади. Расм 2.24. ХалқарокартелКартел иштирокчилари томонидан нарх кўтаришнинг миқѐслари чекланган. Агар картел нархни 95 долл ./бар.гача кўтарса, унинг экспорт ҳажми А нуқтагача пасаяди, яъни нолга тенг бўлади. Шундай қилиб, картелнинг оптимал нархи экспортни тўхтатадиган нархдан пастроқ бўлиши керак, ва картел маҳсулотига бўлган талаб эластиклиги қанчалик юқори бўлса, оптимал нарх шунчалик паст бўлиши керак. Картел иштирокчилари ушбу оптимал нархни рақобат ва экспортни тўхтатувчи нархлар оралиғида ўрнатиб, унинг максимал фойдани таъминлайдиган даражасини аниқлашлиги мумкин. Монополиянинг классик модели шуни кўрсатадики, энг юқори фойда даражасига MR=MC бўлган сотишҳажмларида эришиш мумкин. Ушбу максимал фойдага В нуқтада эришилади,
173 унда P=50 долл ./бар ., экспорт ҳажми эса Qех = 30 млн . бар /суткада. Бу монополистик ташкилотга куйидаги ҳажмдаги фой дани келтиради: (50-5) долл./бар. * 30 млн. бар/сутк. = 1350 млн. долл./ сут. Агар картел ташкил топмаганида, рақобат унинг иштирокчиларининг фойдаси камайишига олиб келар эди. Унинг ҳажми тепадан 20 долл./бар . нархи чизиғи, пастдан эса МС = 600 млн. долл./сутк. эгри чизиғи билан чекланган юзага тўғри келар эди (1350 млн.). Иштирокчилар учун оптимал бўлган картел битими жаҳон хўжалиги учун оптимал бўлмайди. Картелнинг қўшимча фойдаси импорт қилувчи мамлакатларнинг даромадларини унга қайта тақсимланишини кўрсатади, аммо жаҳон хўжалиги бунда ютказади. Шундай қилиб, картел битими жаҳон хўжалиги нуқтаи назаридан фойда кетирадиган нефт экспортининг миқѐсларини чеклаб, унга соф йўқотишлар келтиради. Картел фаолияти туфайли жаҳон хўжалиги кўрадиган зарар ҳажми графикда BCD юзага тўғри келади (450 млн . долл ./сут .). Сотиб олувчиларқўшимча 20 млн . бар ./сут . тўлашга тайѐр бўлган суммадан нефтни 30 млн . дан 50 млн . бар ./сут .гача қазиб олиш ҳар ажатларининг айирмаси жаҳонхўжалигининг йўқотишларини кўрсатадиган юзага тўғри келади. 2. КартелфаолиятюритишнингназарийчегаралариМонополиянинг асосий тамойили эластик талаб монополиянинг кучини чеклайди. Оптимал нарх – ҳаражатлар 1 t* = Нарх = dc t* - нархга оптимал монопол устама;dc – картел сотувларига бўлган талаб эластиклиги. Формуладан, тегишли нархлар диапазонида картел сотувларига бўлган талаб эластиклиги канчалик юқорироқ бўлса, нархга оптимал монопол устама
174 шунчалик паст бўлади. Картел берилган жаҳон нархи бўйича жуда ҳам юқори талаб эластиклигига учраса, t* = 0, ва картел ўз фаолиятини тугатади. Картел учрайдиган талаб эластиклиги қуйидаги параметрларга боғлиқ бўлади: 1)маҳсулот бўйича жаҳон талаб эластиклиги (d); 2)картелдан ташқари бўлган маҳсулот етказишларининг эластиклиги(So ); 3)картелнинг жаҳон бозоридаги улуши (c).Масалан: 1)c=0,5, So=2, d=4 2)c=0, 25, So=8, d=- 6 t* = 2%. 3. Вақтўтгансайинкартелнингемирилиши1.Талабнинг тушиши. Юқорироқ нархлар сотиб олувчиларни картел маҳсулоти импортидан вос кечишнинг қўшимча имкониятларини топишга мажбур қилади. Улар ушбу маҳсулотни етказишнинг янги ички манбаларини қидира бошлайдилар. Натижада импорт ҳажми камаяди ва ушбу маҳсулотни импортига бўлганталабнинг узоқ муддатли эластиклиги қисқа муддатлигига нисбатан юқорироққила ди. 2.Маҳсулотни етқазишнинг янги манбалари.
175 Картелнинг ютуқлари унга кирмайдиган мамлакатларда маҳсулотетқ азишнинг янги манбаларини қидиришни тезлаштиради. Натижада, картелдан ташқари маҳсулот етқазишнинг эластиклиги ошади (So ). 3.Картелнинг бозордаги улуш ининг камайиши. Картелнинг жаҳон бозоридаги улуши (c) нархлар кўтарилгандан кейинкамаяди. Сотилмаган заҳира миқдорининг ошмаслигини олдини олишмақсадида картел ишлаб чиқариш (қазиб олиш)ни ва сотув ҳажминикамайтириши керак. Лекин ўз навбатида картел аъзо си бўлмаган рақобатчилар ўз ишлаб чиқариш (қазиб олиш) ни ва сотув ҳажмларини оширадилар, картелнинг бозордаги улуши камаяди. Шунинг учун (c)нинг миқдори паса яди. 4.Картел аъзолари, бир бири билан рақобатга киришиб, ўз бурчини бажамаслиги мумкин. Картел кучи борича ушбу қонун қоидаларни бузишни олдини олишга ҳаракат қилади, масалан, бир мамлакатнинг хукуматига кузатувчи функцияларини юклаб ва рақобатни ман қилувчи қонунларни қабул қилиб. Хукумат текширувисиз кичик индивидуал бозор квоталарига эга картел аъзолари рақобат асосида фаолият юритишга ҳаракат қиладилар. Агар картел ишлаб чиқаришининг катта қисми кўп кичик ишлаб чиқарувчилар томонидан таъминланса, уларнинг рақобат ҳаракатларга интилиши бутун картел фаолиятини бузади. Картелнинг катта квотага эга алоҳида олинган аъзолари ўз маҳсулотни қазиб олишни камайтириш орқали ушбу ташкилотнинг самарали фаолиятини қуллаб қувватлаши мумкин. Картелнинг катта аъзолари квотасининг умумий ҳажми уларнинг ушбу рақобат амалиѐтга қарши чиқишнинг давомийлигини аниқлайди. Саволлар:1.Халқаро картел деганда нима тушинилади? Жаҳон хўжалигида фаолият юритган қандай халқаро картеллар мисолини келтиира оласиз? 2.Халқаро картел тузилиши экспорт қилувчи мамлакатларга қандай фойда келтиради? График орқали тушунтириб беринг. 3.Халқаро картел тузилишининг жаҳон хўжалигига бўлган таъсири қандай?
176 4.Картел фаолият юритишнинг назарий чегаралари қандай кўрсаткичларга боғлиқ бўлади? 5.Вақт ўтган сайин картел бузилиб кетишининг сабаблари нимада? Масала1.Кофени экспорт қилувчи мамлакатлар унинг жаҳон нархини ошириш мақсадида картел битимини тузишди. Картелга аъзо бўлган мамлакатларнинг кофе жаҳон бозоридаги улуши 25% ни ташкил қилади. Кофега бўлган жаҳон талабининг эластиклиги 0,7 га тенг; картелга кирмайдиган мамлакатларда кофенинг таклифи эластиклиги эса 0,4 га тенг. Картел учун оптимал бўлган кофе нархини ошириш даражасини аниқланг.
177 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ:1.Krugman, P., M. Obstfeld and M. Melitz. International Economics: Theory and Policy. Global edition, 11th edition, Pearson, 2017. 2.International Economics by Thomas Pugel, 16th edition, New York University, Mcgraw-Hill Series in Economics, 2015, 800 p. 3.International Trade by Robert C. Feenstra, Alan M. Taylor, 4th Edition, Macmillan Learning, 2016, 464 р. 4.Миклашевская Н.А., Холопов А.В. Международная экономика. – М.: «Дело и Сервис», 2008. – 352 с. 5.Михайлушкин А.И., Шимко П.Д. Международная экономика: теория и практика. – М.: Питер, 2008. – 464 с. 6.Vahabov A.V. Jahon iqtisodiyoti va halqaro iqtisodiy munosabatlar: darslik / A.V. Vahabov, D.A. Tadjibayeva, Sh.X. Xajibakiyev. – Toshkent: Baktria press, 2015. – 584 b.Кўшимча адабиѐтлар7.―Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида‖ги 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони// Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2017 й., 6-сон, 70-модда. 8.Мирзиѐев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. – Тошкент: ―Ўзбекистон‖ НМИУ, 2017. – 488 б. 9.Мирзиѐев Ш.М. Танқидий таҳлил, катъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. – Тошкент: ―Ўзбекистон‖ НМИУ, 2017. – 104 б. 10.Мирзиѐев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. – Тошкент: ―Ўзбекистон‖, НМИУ, 2017. – 56 б.

56стратегик, узоқ муддатли режада истиқболсиз сиѐсат ҳисобланади. Бу сиѐсат XX аср тажрибасидан маълумки, ҳаѐт даражасининг ва аҳоли турмуш фаровонлигининг пасайишига олиб келади. Шундай бўлса-да, иқтисодий эркинлаштириш курсини сақлаган ҳолда протекционизмнинг айрим унсурларидан оқилона фойдаланиш маълум вақт оралиғида миллий иқтисодиѐтни ривожлантиришда ижобий таъсир кўрсатиши мумкин. § 3.5. Ташқи савдони тартибга солишнинг нотариф усуллариНотариф усуллар -товар айирбошлашга таъсир килиш дастакларини, яъни олиб кириладиган ѐки олиб чикиладиган маҳсулотҳажми ва номенклатурасини чеклашни билдиради. Нотариф усуллар микдорий, молиявий, яширин ва ноиқтисодий усулларга ажратилади. Улар кўпрок ривожланаѐтган ва хукумат томонидан протекционистик иқтисодий сиѐсатни талаб килувчи, бозор тузилмалари шаклланаѐтган утиш даври иқтисодиѐтли мамлакатларга хосдир.Жаҳондаги мамлакатлар ва ҳудудлар бўйича статистик ахборотлар тахдили шуни курсатадики, ташқисавдони давлат томонидан бошқариш тарифли ва нотариф усулларнинг комбинацияси ѐрдамида амалга оширилади. Тарифли усулларнинг мавқеи кейинги пайтда пасайиб бормокда, бу эса Умумжаҳон савдо ташкилотитомонидан аъзо-мамлакатлар олдига куйилган стратегик вазифа, яъни улар орасидаги ўзаро товар айирбошлашда тарифли чеклашларни боскичма-боскич бартараф этиш вазифаси билан боғлик. Нотариф таъсир килиш воситаларига квоталаш, лицензиялаш, экспортни субсидиялаш, демпинг, картел битимлар ва мамлакатлар ўртасида товар оқимлари йўлида техник тўсиқларни яратиш кабилар киритилади.Квоталаш ѐки контингентлашУмуман олганда, бошқа мамлакатлар билан савдони давлат томонидан тартибга солишнинг нотариф усулларининг 50 дан ортиқ тури мавжуд. Уларнинг ичида энг кенг тарқалгани квоталардир. Агар тарифли усуллар аниқ бир товар гуруҳи бўйича экспорт ѐки импорт ҳажми масаласини очиқ қолдирса, квоталар олиб кириладиган ѐки олиб чиқиладиган маҳсулотнинг қиймат ѐки миқдорий ҳажмини тўғридан тўғри чеклаш воситаси бўлиб хизмат қилади. Импорт квоталарини жорий қилишда давлат миллий ишлаб чиқарувчиларга хорижий рақобат таъсирини бартараф қилишга интилади. Бундай квоталарнинг ҳаракат механизми импорт тарифларидан фойдалангандаги ҳолатни эслатади, яъни импорт товарлар таклифи чекланганда ички баҳолар жаҳон нархига нисбатан ўсиб боради. Бироқ тарифдан фарқли равишда, импорт квоталари хорижий рақобатнинг ички нархларга таъсир қилишига йўл қўймайди, бу орқали импортдан келадиган фойдани кўпайтиради ва мамлакат тўлов балансини мувозанатга келтириш жараѐнини осонлаштиради. Халқаро битимлар орқали қатъий белгиланувчи тариф ставкалари ўрнатилган вазиятда мамлакат юқоридаги масалани ҳал эта олмайди, УСТ экспорт-импорт операцияларга миқдорий чеклашлар жорий қилишга рухсат беради.

57Ўз навбатида, экспорт квоталари миллий ишлаб чиқарувчиларни етарли табиий ресурслар билан таъминлаш, жаҳон бозоридаги экспорт баҳоларини кўтариш ва ҳарбий-стратегик мақсадларга эришиш кабиларга қаратилган. Импорт квоталари каби экспорт квоталари ҳам мамлакат ҳукумати томонидан бир томонлама тартибда ѐки манфаатдор ҳамкор билан халқаро келишув хулосаси орқали жорий этилиши мумкин. Улар глобал ѐки маълум даврда амал қилувчи мавсумий бўлиши мумкин. ЛицензиялашКвоталаш жараѐни (бошқача қилиб айтганда, контингентлаш), одатда, лицензиялаш, яъни махсус рўйхатга киритилган ресурслар ва маҳсулотлар билан ташқи савдо операцияларини амалга оширишга ваколатга эга бўлган давлат ташкилотлари (вазирликлар ва маҳкамалар) томонидан рухсат бериш билан биргаликда кузатилади. Кўпчилик давлатларда ташқи иқтисодий фаолиятни лицензиялашни жорий қилиш халқаро ҳуқуқий актларга асосланади, уларнинг ичида энг асосийси 1947 йилда имзоланган Савдо ва тарифлар бўйича Бош битим (ГАТТ) ҳисобланади. Кейинчалик ГАТТ доирасида баъзи бир бошқа шартномалар имзоланган. Ташқи савдони лицензиялаш турли кўринишларни олиши мумкин: бош лицензия, бир марталик лицензия ва автоматик лицензия. Бош лицензиялар унинг эгасининг маълум товар гуруҳи билан маълум вақт оралиғида (одатда бир йилдан уч йилгача) экспорт-импорт операцияларини амалга ошириш ҳуқуқини билдиради. Бир марталик лицензия компанияларга хорижий ҳамкор билан аниқ бир битимни амалга ошириш учун берилади. Автоматик лицензия давлат томонидан харидни, яъни харид ҳажмини ҳам, товар оқимларининг жуғрофий йўналишини ҳам доимий равишда назорат қилишни назарда тутади. Лицензияларни жойлаштиришнинг асосий усулларига қуйидагиларни киритиш мумкин: Очиқ конкурс —бунда максимал нарх таклиф қилган фирма лицензияга эга бўлади;яққол афзаллик тизими -бунда давлат ана шу соҳадаги энг обрўли компанияларга лицензия беради;харажатлар усули -бу рақобатчиларига нисбатан каттароқ ишлаб чиқариш қувватларига ва бошқа ресурсларга эга корхоналарга лицензия беришни англатади. Ўз-ўзидан тушунарлики, келтирилган усуллар ичида энг афзали коррупция ва ошна-оғайнигарчиликдан холи бўлган очиқ конкурс усулидир. Европа Иттифоқига аъзо-мамлакатлар орасида экспорт-импорт операцияларини лицензиялаш товар айланмаси умумий ҳажмининг 5-6 фоизи даражасига етади (квоталаш ва лицензиялаш бўйича ўзига хос «лидер» Франция ҳисобланади). Лицензиялашни талаб этадиган товарлар рўйхатига биринчи навбатда экспортга мўлжалланган квоталанадиган маҳсулотлар, шунингдек, баъзи бир
58махсус гуруҳдаги товарлар: стратегик аҳамиятга эга товар ва ресурслар, дори-дармонлар, болалар ассортименти ва бошқалар киради. «Кўнгилли» экспорт чеклашлариМутахассисларнинг фикрича, экспорт квоталарининг муҳим турларидан бири кўнгилли экспорт чеклашлари (КЭЧ) ҳисобланади. КЭЧ ҳолатида экспортѐр-давлат «кўнгилли» равишда бошқа мамлакатга олиб чиқадиган маҳсулоти ҳажмини чегаралайди ва ҳамкор тазийқи остида минимал импорт нархларини ўрнатади. Бундай амалиѐт АҚШ ва Европа Иттифоқида Япония товарлари (автомобиллар, электроника, пўлат)га нисбатан кенг қўлланилади. Ҳозирги пайтда жаҳонда бундай турдаги 100 дан ортиқ битимлар имзоланган, бироқ УСТ аъзо-мамлакатлар олдига улар ўртасидаги савдода XXIаср бошларига келиб КЭЧни умумий бекор қилиш вазифасини қўймоқда. Махсус, мантиқий ниҳоясига етказилган квоталаш усули иқтисодий санкция кўринишидаги эмбарго ҳисобланади. Бу усул бир мамлакат ѐки мамлакатлар гуруҳи билан савдо операцияларини бутунлай таъқиқлашни билдиради. Одатда сиѐсий мақсадларни кўзлаган ҳолда эмбаргони жорий қилиш бутун номенклатурадаги ѐки алоҳида гуруҳдаги товарлар экспорти ѐки импортини чеклашни назарда тутади. XXасрда савдони тартибга солишни бундай усулига етарли даражада мисоллар келтириш мумкин. БМТ қарорига кўра эмбарго сиѐсати Ироққа, қисман собиқ Югославия, Ливан, Эрон ва баъзи бошқа мамлакатларга нисбатан амалга оширилган. Яширин протекционизм кўринишлариЖаҳон амалиѐтида ташқи савдони тартибга солишнинг нотариф усуллари ичида миқдорий ва молиявий усуллардан ташқари яширин протекционизм усулларидан фойдаланилади. Яширин протекционизм усуллари моҳияти жиҳатдан марказий ҳукумат ва ҳатто маҳаллий ҳокимият органлари томонидан ташқи савдо йўлига божхона табиатига эга бўлмаган турли туман тўсиқларни ўрнатишини англатади. Яширин протекционизм усулларининг кўпчилиги халқаро савдо мувофиқлаштирилган тамойилларини бузишнинг яққол намунасидир.Алоҳида мамлакат импорт ѐки экспортни бир томонлама чегаралашида фойдаланадиган яширин протекционизм усулларининг юздан ошиқ тури мавжуд. Бу усулларни тўртта катта гуруҳга ажратиш мумкин:Техник тўсиқлар;Ички солиқлар ва йиғимлар;Давлат харидлари доирасидаги сиѐсат;Маҳаллий компонентларнинг товар таркибида бўлишлигига талаблар.Техник тўсиқлар яширин протекционизм усули бўлиб, миллий техник, маъмурий ва меъѐрлар ҳамда қоидалар шундай ишлаб чиқиладики, улар товарларни ташқаридан олиб киришга тўсқинлик қилади. Техник характердаги тўсиқларнинг энг кенг тарқалганлари қаторига қуйидагиларни киритиш мумкин:
59Миллий стандартларга риоя қилишни талаб қилиниши;Импорт маҳсулотни сифати ҳақида сертификат олинишини талаб қилиниши;Махсус қадоқлаш ва маркировкалашни талаб қилиниши;Маълум санитария ва гигиена қоидаларига риоя қилишни талаб қилиниши;Атроф-муҳитни ҳимоялаш бўйича тадбирлар ўтказишни талаб қилиниши;Мураккаблаштирилган божхона расмиятчиликларига риоя қилинишини талаб қилиниши;Истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоялаш тўғрисидаги қонунларга риоя қилишни талаб қилиниши ва ҳоказолар.Ички солиқлар ва йиғимлар (domestic taxes and charges) яширин протекционизм усули бўлиб, улар импорт товарнинг ички нархини кўтаришга ва бу орқали унингички бозордаги рақобатбардошлигини пасайтиришган йўналтирилгандир. Улар ҳам марказий ҳукумат, ҳам маҳаллий ҳокимият органлари томонидан жорий қилиниши мумкин. Импорт товарлардан олинадиган солиқлар жуда хилма хил, бу солиқлар тўғри солиқлар (қўшимча қиѐмат солиғи, акциз солиғи, сотишдан олинадиган солиқ) ѐки эгри солиқлар (божхонада расмийлаштириш учун йиғимлар, регистрация учун ва бошқа расмиятчиликлар учун йиғимлар, порт йиғимлари) бўлиши мумкин. Давлат харидлари доирасида сиѐсат (state procurements) яширин протекционизм усули бўлиб, унга кўра давлат органлари ва корхоналардан фақат миллий ишлаб чиқарувчилар товарларини (бу товарлар импорт товарлардан қиммат бўлса ҳам) сотиб олиш талаб қилинади. Маҳаллий компонентларнинг товар таркибида бўлишлигига талаблар (local content requirement) давлат сиѐсатининг яширин усули бўлиб, унга кўра ички бозорда сотиладиган пировард товарда миллий ишлаб чиқарувчиларнинг улуши қонуний равишда белгилаб қўйилади.3.5.1.-расм. Маҳаллий компонентларнинг товар таркибидабўлишлигига талаблар
60Савдо сиѐсатининг яширин усулларининг кўпчилигини миқдоран баҳолаш жуда қийин, бу эса уни оқибатларини иқтисодий талқин қилиш ҳам қийинлашади. Қуйида маҳаллий компонентларнинг товар таркибида бўлишлигига талаблар мисолида яширин усулларнинг иқтисодий эффектини кўриб чиқамиз.Фараз қилайлик, мамлакатда товар таклифи Sd, товарга талаб эса Ddни ташкилқилади.Эркин савдо шароитида Р1нархда хориждан товар таклифи S1ни ташкилқилади. Ушбу мамлакатда ишлаб чиқариш таннархи хорижга нисбатан юқори бўлганлиги сабабли маҳаллий товарлар таклиф қилинадиган нарх ҳам юқоридир. Агар маҳаллий ишлаб чиқарувчилар ва хориждан таклиф қилинаѐтган товарлар миқдорини ҳар бир нарх учун қўшиб чиқсак, ушбу мамлакат бозорида ана шу товарнинг жами таклиф тўғри чизиғига -S2 эга бўламиз. Ички талаб жами талаб билан А нуқтада мувозанатга келади. Бу мувозанат нуқтада Р1нархда Q6та товар сотилади, бу товарларнинг Q1 таси ички ишлаб чиқарувчилар, Q5 таси хорижликлар томонидан сотилади (1-а-расм). Ҳукумат маҳаллий ишлаб чиқарувчиларни ҳимоя қилишга қарор қилади ва маҳаллий компонентларнинг товар таркибида бўлишлигини талабларни жорий қилади. Чекловларга рўпара келмаслик учун хорижий компаниялар ўз ишлаб чиқаришини ушбу мамлакат ҳудудига кўчириб ўтказади, бу эсауларнинг харажатларини ошишига олиб келади. Харажатлар ошиши натижасида товар қимматлашади хориждан таклиф чизиғи S1 дан S3 га кўчиб ўтади. Бунинг натижасида жами таклиф чизиғи ҳам S2дан S4 га кўчиб ўтади ва В нуқтада мувозанатга келади. Натижада товар нархи Р2гача ошади ва сотиш ҳажми Q4гача камаяди. Сотилган товарларни Q2 таси маҳаллий ишлаб чиқарувчилар, Q3 таси эса мамлакатга кўчиб ўтган хорижликлар томонидан ишлаб чиқарилади.Хорижийга нисбатан қимматроқ маҳаллий компонентларни сотиб олиш талабигамувофиқ ишлаб чиқариш харажатлари ошиб кетди ва нарх P1 эса дан P2 га кўтарилди, истеъмолчиларнинг зарари эса a+b+c+d+e га тенг бўлди. Бу ерда а сегмент чегаравий эффект (маҳаллий ишлаб чиқарувчиларга қайта тақсимланадиган сумма), b сегмент—ҳимоялаш эффекти (маҳаллий ишлаб чиқаришнинг хорижий ишлаб чиқаришга нисбатан носамаравийроқлиги сабабли йўқотишлар) d сегмент —истеъмол эффекти (нарх ошиши натижасида истеъмол миқдоридаги йўқотишлар). Икки сегментнинг йиғиндиси с+е даромад эффекти (хорижий ишлаб чиқарувчиларнинг нарх кўтарилиши натижасида олган қўшимча даромадии)ни ифодалайди, бу ерда с сегмент ушбу мамлакатда жойлашган хорижий ишлаб чиқарувчилага тегади, е сегмент эса ишлаб чиқариш харажатларининг ортишини ифодалайди. Мамлакатнинг жами иқтисодий зарариb+e+dни ташкилқилади.Савдо сиѐсатининг молиявий усуллари: СубсидияларЛицензиялашга қўшимча равишда, давлат миллий товар ишлаб чиқарувчиларни бевосита ва билвосита субсидиялар тизими, яъни мамлакат бюджетидан айрим корхоналарга ва маҳаллий ҳокимияторганларига
61дотациялар бериш орқали рағбатлантириши мумкин. Бундан мақсад арзон импорт товарлари рақобатидан ҳимоя қилиш, энг асосийси -миллий саноат ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини хорижга экспорт қилишни рағбатлантиришдан иборат. Бу вазиятда бевоситасубсидиялар пул кўринишидаги маблағни, билвосита субсидиялар эса имтиѐзли шартларда кредитлаш, солиққа тортиш, хавф-хатарни суғурталаш бўйича давлат томонидан кафолатлаш, давлат хазинаси ҳисобидан экспорт қилинадиган товарларни ташқи бозорларда реклама қилиш кабиларни назарда тутади. ГАТТ (УСТ) қоидаларига мувофиқ, аъзо-мамлакатлар ўртасидаги савдода бевосита экспорт субсидияларидан фойдаланиш таъқиқланган. Европа Иттифоқи доирасида қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқаришга бевосита экспорт субсидиялари бериш бундан мустасно. Юқорида кўрсатилган қоидаларнинг бузилиши импорт қилаѐтган мамлакатга компенсацияловчи импорт божлари олиш орқали жавоб чоралар кўришга асос бўлади. Бу божлар УСТ арбитражида баҳс ҳал этилгунга қадар сақланади. Экспорт субсидиялари миқдори ривожланган мамлакатларнинг қайта ишлаш саноати экспорти қийматининг 1 фоизидан ошмайди, бироқ айрим товар гуруҳлари учун, айниқса, ривожланаѐтган ва ўтиш даври иқтисодиѐтли мамлакатларда бу меъѐр жуда катта миқдорга етиши мумкин. Савдо сиѐсатининг молиявий усуллари: Экспорт кредитлариЭкспорт кредитлари ташқи савдо сиѐсатининг молиявий усули бўлиб, у миллий фирмалар экспорти ривожланишини давлат томондан молиявий рағбатлантиришни назарда тутади.Экспорт кредитлари қуйидаги кўринишда бўлиши мумкин:•Миллий экспортѐрларга субсидиялашган кредитлар —давлат банклари томонидан бозор ставкасидан паст ставкада кредитлар берилиши;•Хорижий импортѐрларга давлат кредитларини берилиши, яъни кредит берган мамлакат товарини сотиб олиш шарти билан;•Миллий экспортѐрларни экспорт рискларидан суғурталаш.Экспорт кредитлари:қисқа муддатли, ўрта муддатли ва узоқ муддатли бўлиши мумкин. Экспорт кредитлари бўйича энг йирик уюшмалардан бири Экспорт кредити гуруҳи –Иқтисодий ҳамкорлик ва тараққиѐт ташкилоти доирасида экспортни кредитлаш бўйича ҳукумат ва агентликлар вакиллари гуруҳи ҳисобланди. Бу гуруҳ 2 йил ва ундан ортиқ муддатли экспорт кредитларини тартибга солади. Иккинчи йирик ташкилотБерн иттифоқи, яъни кредитлар ва инвестицияларни суғурталаш бўйича халқаро иттифоқдир. Экспорт кредитларига баъзи ҳолларда бошқа давлатларга ташқи ѐрдам сифатида қаралади. Савдо сиѐсатининг молиявий усуллари: ДемпингТашқи савдони нотариф усуллар билан тартибга солиш амалиѐтини ўрганиш шуни кўрсатадики, экспорт субсидиялари кўпинча демпингга -хорижий бозорларда экспортѐр мамлакат ички бозоридаги ўртача нархга
62нисбатан паст баҳоларда сотишга моддий асос бўлади. Мутахассислар демпингнинг қуйидаги вариантларини ажратиб кўрсатишади:Тасодифий —экспортѐрда тасодифий ортиқча товарларни пайдо бўлиши билан боғлиқ;Вақтинчалик —экспортѐр томонидан бошқа мамлакат бозорига тезлик билан кириб бориш учун қўлланилади;Доимий —монополист компания томонидан, унинг ташқи иқтисодий фаолияти давлатнинг доимий қўллаб-қувватлаши шароитида, ташқи бозорларда фойдани максималлаштириш учун қўлланилади, бунда ички бозорда нисбатан юқори нарх сақлаб турилади.Демпингдан, энг аввало, даврий пасайишлар ва ички талаб камайганда, иқтисодиѐтни таркибий қайта қуриш даврида фойдаланилади. Масалан, 30-йилларда шунга ўхшаш ҳодиса Шарқий Европа мамлакатларидан импорт қилинувчи қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари бозорида кузатилди, 70-йилларда АҚШ ва Европа Иттифоқи томонидан Японияга нисбатан демпингдан фойдаланиш айблови илгари сурилди.Вақтинчалик ва айниқса, доимийдемпингга қарши импортѐр-мамлакатлар ГАТТ моддаларига асосланган ҳолда импортга қарши импорт божларини жорий этиш ҳуқуқига эга бўлганлиги сабабли кейинги пайтда яширин демпинг кенг тарқалмоқда. Бу экспортѐр ва импортѐрлар ўртасида импортѐрлар томонидан ўзмиллий бозорида товарларни экспортѐр етказиб берган нархдан паст баҳоларда сотиш ҳақида ошкор бўлмаган келишувни назарда тутади. Яширин демпинг йирик ТМКлар томонидан фирма ичида қўлланиладиган бутловчи қисмларни трансферти амалиѐтида кенг тарқалган (мас.япон ТМКлари ичида).Таянч иборалар: ташқи савдо ҳажми, экспорт, импорт ҳажми, ташқи савдода саноат маҳсулотларининг улуши, ЖСТ билан ҳамкорлик, ривожланган мамлакатлар билан савдо-иқтисодий ҳамкорлик, ташқи иқтисодий муносабатларни эркинлаштириш.Бобнинг қисқача хулосасиЎзбекистон Республикаси ўзининг миллий мустақиллигини қўлга киритишга қадар, мамлакатнинг ташқи иқтисолий фаолияти собиқ СССРнинг тегишли ва вазирликлари ихтиѐрида бўлган эди. Мустақиллик туфайли Ўзбекистон 160 дан ортиқ ҳорижий мамлакатлар билан савдо–иқтисодий алоқаларни йўлга қўйди. Ўзбекистон 1994 йилнинг июнида ЖСТнинг кузатувчи мақомини олди. Республикамиз МДҲ, ЕИ, Шанхай гуруҳи каби ўнлаб минтиқавий давлатлар билан савдо-иқтисодий мунасабатларни кенгайтириб, ривожлантириб бормоқда.Ушбу жараѐнларни боришида республикада ташкилтопган ташқи иқтисодий фаолият миллий банки, божхоналар хизматини ташкилтопиши ва шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасида ва унинг идора-ташкилотларида тегишли ташқи иқтисодий фаолият бўлимларининг фаолият кўрсатиши муҳим аҳамият
63касб этмоқда. Жаҳоннинг бир қатор мамлакатларида (РФ, АҚШ, Буюк Британия, ГФР ва бошқалар) Ўзбекистоннинг савдо-саноат палаталари фаолият кўрсатиб турибди.Назорат учун саволлар1.Ўзбекистон Республикаси иқтисодиѐтида ташқи савдонинг тутган ўрни ва аҳамиятини гапириб беринг.2.Ўзбекистон Республикаси ташқи савдосининг2003-2004йиллардаги кўрсаткичларини гапириб беринг.3.Ташқи савдо структурасида қандай ўзгаришлар рўй бермоқда?4.Республикамиз қайси халқаро ташкилотлар билан ташқи иқтисодий алоқаларини ривожлантириббормоқда?5.Ташқи савдони эркинлаштириш деганда нимани тушунасиз?6.Ўзбекистон

241Jahon Banki krеditlarni asosan qishloq хo’jaligini rivojlantirish uchun suv ta’minoti va sanitariya irrigatsiya tizimi va drеnajni qo’llashga ajratadi. JB ning mamlakatga bеrayotgan yordamining(2002-2008yil) asosiy maqsadi:A) valyuta va savdo tartibini libеrallashtirish masalasida siyosiy holatni takomillashtirish va davlat boshqaruvi samarasini oshirish.B) хususiy sеktor va to’g’ridan-to’g’ri invеstitsiyalar uchun qulay shart-sharoitlarniyaratish.C) ijtimoiy infratuzilmadagi davlat rеsurslarini qo’llash va taqsimlashdagi samaradorlikni oshirish.D) tехnik хizmat va mamlakat infratuzilmasida irrigatsiya-mеlioratsiya, shularni ishlarini olib borishdagi tizimni quvvatlashlarni o’z ichiga oldi.Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki bilan hamkorlik. O’zbеkiston 1992 yil 19 aprеldan YeTTB ga a’zo bo’ldi. O’zbеkistonga YeTTB tomonidan kеlgan vakillar rеspublikadagi ijtimoiy-iqtisodiy holatni o’rganish va kеlajakdagi o’zaro hamkorlikni rivojlantirish maqsadidagi tashrifi davomida bank dirеktorlar kеngashi tomonidan O’zbеkistonga nisbatan YeTTB o’z stratеgiyasini bеlgiladi. Bunda bank kеlgusida O’zbеkiston хususiy sеktorini rivojlantirish va kеngaytirish; tabiiy rеsurslarni o’zlashtirish; enеrgеtika sеktorini, kichik va o’rta korхonalarni, paхtani qayta ishlash va boshqa yengil sanoatni, turizm infrastrukturasini rivojlantirish kabi sohalardagi asosiy yo’nalishlarni aniqladi. Hozirgi kunda amalga oshirilishi davom etayotgan loyihalar jumlasiga: kichik va o’rta biznеsni rivojlantirish maqsadida bеriladigan 3 krеdit liniyasi -Asaka bankini хususiylashtirish (YeTTB aksionеrlarining 20% garovi asosida), Sirdaryo GRESni 5 va 6 enеrgiya bloklarini qayta tiklashning ikki fazasi; «O’zbеktеlеkom» aksionеrlik kompaniyasini 7% aksiyasi to’lovi asosida хususiylashtirish; kompyutеr va aхborot tехnologiyasini rivojlantirish va qo’llab-quvvatlash uchun jamg’arma kabilarni kiritish mumkin. Хalqaro valyuta fondi bilan hamkorlik. O’zbеkiston 1992 yil sеntyabr oyidan boshlab ХVFga a’zo bo’lib kеlmoqda. ХVF 1995 yil yanvarda O’zbеkiston Rеspublikasiga mamlakat boshqaruvi tomonidan qabul qilingan dastur asosida birinchi 72,4 mln. AQSh dollari miqdorida transh mablag’lari bеrdi.shuningdеk1995 yil dеkabr oyida milliy valyutani qo’llab-quvvatlash maqsadiga 2 transh bеrilgan. Bеrilgan mablag’lar bo’yicha foiz stavka suzib yuruvchi hisoblanadi. Qarzni to’lash muddati 5,5 yilni tashkil etadi. 1995 yil 18 dеkabrda ХVF O’zbеkiston

242Rеspublikasiga«Stend Bay» krеditini bеrdi. Bu mablag’lar iqtisodiy islohotlarni davlat tomonidan 1995-1996 yil qo’llab-quvvatlanishi uchun ko’zlangan 2000-2001 yil davlat tomonidan valyuta siyosatini tartibga solish uchun qo’llash chora tadbirlarini hisobga olgan holda2001 yil avgustda O’zbеkiston Rеspublikasi va ХVF o’rtasida O’zbеkiston Rеspublikasi 31 iyul va 31 dеkabr 2001 yil oralig’idagi moliyaviy va iqtisodiy siyosat to’g’risida mеmorandum qabul qilingan. Mеmorandum asosida O’zbеkiston va ХVF vakillari hamkorligida 1-yanvar va 30 iyun 2002 yil oralig’iga makroiqtisodiy va strukturaviy siyosatni asosini ishlab chiqildi. 2002 yil ХVF monitoring dasturi asosida bir qancha vazifalarni bajarishdi. O’zbеkiston Rеspublikasida turli vazirlik va idoralar o’rtasida chora tadbirlar o’tkazildi. Bundan asosiy maqsad iqtisodiy islohatlarni rivojlantirishda krеdit va soliqbudjеt siyosatini qattiq saqlagan holda valyuta rеjimini tartibga solish bo’ldi. 2003 yilda O’zbеkiston Rеspublikasiga ХVF dan vakillar tashrif buyurishgan. Bu muzokaralarda ХVF nizomidagi 8-modda davlat rеjasi asosida bir nеcha shartlar imzolandi. Bunga savdo sohasidagi soliqbudjеt va pul-krеdit siyosatini amalga oshirishda samarali unsurlardan foydalanildi (2003 y).shuningdеk tuzilmaviy islohatlar sohasida bir qancha ishlarni amalga oshirish kiradi. 2003 yil 15 oktabrda O’zbеkiston Rеspublikasi ХVF kеlishuvidagi 8-modda, 3-4 modda, 2a qismidagi shartlarini qabul qilishini ma’lum qildi. Osiyo Taraqqiyot Banki. O’zbеkiston Rеspublikasi 1995 yil 30 avgustda OTB ning to’laqonli a’zosi bo’ldi. OTB bilan o’zaro moliyaviy va tехnik hamkorlik maqsadida,shuningdеk OTBga taqdim etilishi mumkin bo’lgan invеstitsion loyihalarni tayyorlash ishlarini mo’ljallashtirish maqsadida O’zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Maхkamasitomonidan 1996 yil 16 Yanvardagi No27 farmoyishi bilan OTB bilan hamkorlik uchun idora tashkil etildi. O’zbеkiston Rеspublikasi Milliy Banki OTB avuarida O’zbеkiston Rеspublikasi milliy valyutasidagi rasmiy bank dеpozitariysi dеb e’lon qilindi. Moliya Vazirligi OTB bilan aloqalarda ma’sul hisoblanadi. O’zbеkiston Rеspublikasining MB O’zbеkiston Rеspublikasini OTBning dirеktorlar kеngashi guruhiga qo’shish to’g’risida murojaat qildi. Bu guruhga Malayziya, Singapur va Tayvan mamlakatlari kiradi. OTB bu murojaatnomani qabul qilgandan so’ng O’zbеkiston iqtisodiy intеgratsiya maqsadlaridan kеlib chiqqan holda Osiyo tinchlik mintaqasi mamlakatlari bilan tеnglikda a’zo bo’ldi. OTB rеspublika hukumati bilan kеlishgan holda bank tomonidan kеlgusida takomillashtirishuchun ba’zi iqtisodiyot sеktorlari aniqlangan: qishloq хo’jaligi, transport va kommunikatsiya, ijtimoiy infrastruktura.
2432003 yil 11-12 oktyabrda Toshkеntda O’rta Osiyoda mintaqaviy iqtisodiy hamkorlik bo’yicha OTB Vazirliklar konfеrеnsiyasi bo’lib o’tdi.Konfеrеnsiyada aholining ijtimoiy aхvoliniyaхshilash, transport, savdo va enеrgеtika sohasidagi sun’iy to’siqlarni olib tashlash, enеrgеtika rеsurslaridan to’g’ri foydalanish, atrof-muhit himoyasini kuchaytirishda хususiy sеktorni rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlaryaratish, iqtisodiy infratuzilmani takomillashtirish masalalari ko’rib chiqildi. BMTning Qishloq хo’jaligi savdosi tashkiloti (FAO) bilan hamkorlik. O’zbеkiston Rеspublikasi 2001 yil noyabrda FAOga a’zo bo’ldi. 2002 yilda O’zbеkiston FAOning «Mintaqada parvarish qilinayotgan yerlarning hosildorligini o’stirish» mintaqaviy dasturida ishtirok etdi. Bu loyihaning umumiy miqdori 1,34 mln. AQSh dollarini,shuningdеk,O’zbеkistonga 350 ming AQSh dollarini tashkil etadi. FAO dasturida O’zbеkistondan tashqari Hindiston, Pokiston, Misr kabi mamlakatlar qatnashdilar. Tayanch iboralar: tashqi savdo, ikki tomonlama va ko’p tomonlama iqtisodiy munosabatlar, USTga a’zo bo’lish, хalqaro moliya-krеdit tashkilotlari bilan iqtisodiy munosabatlar.Bobning qisqacha хulosasi:O’zbеkiston Rеspublikasi Markaziy Osiyo mintaqasining markazida joylashgan bo’lib, bu yerda mintaqa aholisining 45%i Yashaydi. O’zbеkiston mintaqaning boshqa davlatlari (Qozog’iston, Tojikiston, Turkmaniston, Qirg’iziston) bilan umumiy chеgaralarga ega bo’lganyagona mamlakat bo’lib, uYevropabilan Osiyo-Tinch okеani mintaqasi vashuningdеk Janubiy Osiyo, Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlarini transport va tеlеkommunikatsiya bo’yicha birlashtiruvchi muhim koridor hisoblanadi. O’zbеkiston jahon iqtisodiyoti va хalqaro iqtisodiy munosabatlarda muhim ahamiyatga ega bo’lgan хalqaro tashkilotlarning (BMT, UNЕSCO, FAO, UNCTAD) tеng huquqli a’zosi, jahonning o’nlab davlatlari (160 dan ortiq) bilan do’stona aloqalarni bog’lagan, yirik хalqaro bank va moliyaviy tashkilotlar (ХVF, JB, YeTTB, OTB, ITB) bilan hamda nodavlat va nohukumat tashkilotlar bilan hamkorlik qilib borayotgan davlatlardan biri hisoblanadi. Jahon iqtisodiyotida O’zbеkiston turli darajadagi global va mintaqaviy (MDH,Shanхayguruhi) intеgratsion jarayonlarida qatnashish bilan bir paytda muhim tamoyilga, ya’ni bir davlat bilanyaqinlashish boshqa bir davlat bilan uzoqlashish evaziga bo’lmasligi kеrak dеgan qoidaga amal
244qiladi. Nazorat uchun savollar:1.O’zbеkiston Rеspublikasining jahonning yetakchi mamlakatlari bilan ikki tomonlama manfaatli aloqalarining rivojlanish istiqbollarini tavsiflab bеring.2.O’zbеkistonning хalqaro iqtisodiy tashkilotlar bilan olib borayotgan aloqalarni хaraktеrlab bеring?3.O’zbеkiston Rеspublikasining Jahon banki guruhi bilan munosabatlarini ochib bеring.4.O’zbеkiston USTda qanday maqomga ega?5.O’zbеkistonning USTga a’zo bo’lish bosqichlarini хaraktеrlab bеring.Adabiyotlar:Karimov I.A. “Barcha reja va dasturlarimiz vatanimiz taraqqiyoni yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi” //Xalq so’zi, 2011 yil 22 yanvarKarimov I.A. Asosiy vazifamiz –Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. T.: “O’zbekiston”, 2010.Nazarova G.G., Xalilov X.X., Xanova I.M., Hakimov N.Z., Bobojonov B.R. Jahon iqtisodiyoti. T.: MChJ“RAM-S”, 2007 yNazarova G.G., Xaydarov N.X., Akbarov M.T. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar. T.: MChJ “RAM-S”, 2007 yShodiyev R.X. Jahon iqtisodiyoti. T.: G’ofur G’ulom, 2005


Xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti 73 kiradi. Bu turdagi transport mamlakat ichida yirik shaharlariga hamda unga qo ̳shni mamlakatlar bilan bog ̳laydi. Poezdning maksimal tezligi 200 km / s va 320 km / s (125-200 mph) orasida o ̳zgarib turadi. Aloqalar 30 daqiqali, soatlik yoki ikki soatlik interventsiyalarda taqdim etiladi. Germaniya temiryo ̳llari 2014-yilda 17,0 milliard yevro miqdorida subsidiyalashtirilgan. Temir yo„llar Ikkinchi jahon urushidan so ̳ng mamlakatning bo ̳linishi temir yo ̳l tizimining ham bo ̳linib ketishiga sabab bo ̳ldi. G ̳arbiy Germaniyada Deutsche Bundesbahn (Germaniya federal temir yo ̳l) eski tizimni qayta qurdi, uni elektr va dizel yonil ́gisida ishlaydigan dvigatellarga almashtirdi. Mamlakatning konfiguratsiyasi shimoliy-janubiy yo ̳nalishlarga alohida e ́tibor qaratdi. Yuklagan transportda Reyn vodiysi bosqichlari va Hessen orqali murakkab yo ̳llar soatiga 155 kilometr (250 km) tezlikka erishish imkonini beradigan juda chiroyli (juda qimmat) yuqori tezlikda harakatlanuvchi yo ̳l bilan kuchaytirildi. Sharqiy Germaniya tizimi Germaniyaning imperial temir yo ̳li "Deutsche Reichsbahn" ("German Imperial Railroad") nomini saqlab qoldi. Urushdan keyingi modernizatsiya qilish keyingi jarayonlari sekinlashtirdi. Bu esa, namlakatning muqobil tizimi bo ̳lgan sharqiy Yevropa qo ̳shnilari bilan temir yo ̳l aloqalarini va Rostok portini harakatga keltirdi. Ichki Germaniya chegara bo ̳ylab bir necha muhim sharq-g ̳arbiy yo ̳nalishlar olib tashlandi yoki e ́tiborsiz qoldi. Berlin tashqi halqa temir yo ̳li qurib bitkazildi. Berlinda poezdlar, avtobuslar va jamoat transporti tramvaylarning harakatlanish yo ̳nalishi butunlay bo ̳linib ketdi. Biroq, chegara qayta ochilganda S-Bahn (Stadtbahn), baland temir yo ̳l tizimi va metro U-Bahn (Untergrundbahn) darhol sharqdan g ̳arbga xizmat ko ̳rsatishni davom ettira olishdi. (Ikki U-Bahn liniyasi Sharqiy Berlindagi joylarni kesib o ̳tishni davom ettirdi ammo, oraliq stansiyalarda to ̳xtashga ruxsat berilmagan). Berlinda va milliy miqyosda yagona tizimni qayta tiklashning uzoq va qimmatli jarayoni 1989 yil oxirida boshlandi va sharqiy Germaniyaning temir yo ̳l tarmog ̳i uchun katta taraqqiyotga erishdi. Deutsche Bundesbahn va Deutsche Reichsbahn 1994- yilda Deutsche Bahn nomi bilan rasmiy ravishda birlashtirilgan. XX asrga qadar davlat mulkida faoliyat yurituvchi temir yo ̳l, eng kamida, uning bir qismini xususiylashtirildi. Tezyurar yo ̳lovchi tashish temir yo ̳llari hozirgi kunda Germaniyaning yirik shaharlar markazlarini bir-biri bilan va boshqa Yevropa yo ̳nalishlarida bog ̳laydi.Avtomobil yo„llar Germaniyaning birinchi tezyurar yo ̳llari aslida Berlindagi taxminan 19 km (19 km) masofani qamrab oluvchi yopiq elektron eksperimental yurish yo ̳li hisoblanadi. 1921- yilda ochilgan ushbu magistral bir nechta boshqa davlatlarga o ̳zlarining yuqori tezlikda harakatlana oladigan tezyurar yo ̳llari bilan mashina boshqarishga ilhom berdi. 1930-yillarda Adolf Gitler tomonidan iqtisodiy, harbiy va propaganda maqsadlarda ishlatgan bu yo ̳llar Ikkinchi jahon urushidan so ̳ng zamonaviy avtoulovlar uchun namuna sifatida qaraladigan bu nemis innovatsion loyihalari keyinchalik buzib tashlandi. G ̳arbiy Germaniya hukumati tizimni 1950- yilda 1,125
74 Xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti km uzoqlikda, birlashish davrida esa, 5000 mil (8000 km) ga qadar kengaytirildi. Autobahn 20-asrning ikkinchi yarmida butun dunyo bo ̳ylab avtomashinali romantizmninga ega bo ̳ldi. Biroq, yo ̳l qurilishi mamlakat ekologiyasi harakatlaridan jiddiy qarshilikka duch keldi va aholining yashash joylarida yo ̳llarning tezligini kamaytirish uchun ba ́zan ular qisqartirildi. Transport harakatining o ̳sishi bilan jiddiy to ̳siqlar - ayniqsa, sanoat hududlari markazlarida jiddiy muammo tug ̳dirdi. Tovarlarni temir yo ̳llarga jo ̳natish harakati yo ̳llar orqali yuklarni tashish barqaror o ̳sishiga to ̳sqinlik qilmadi. Tarmoqning hozirgi uzunligi 7000 km dan ortiq (12000 km) bo ̳lib, bu AQSh va Xitoydan keyin dunyodagi uchinchi yirik tizimdir. Germaniya avtostrassalari Daniya, Gollandiya, Belgiya, Fransiya va Avstriyaning o ̳xshash tizimlari bilan to ̳g ̳ridan-to ̳g ̳ri transchegaraviy aloqalariga ega. Avtotransportning o ̳sish sur ́ati past (temir yo ̳llarga ustunlik berish rasmiy siyosat) bilan Germaniyada avtomagistrallari qurilishi yuqori darajada rivojlandi. Markaziy Germaniyada ba ́zi o ̳zgarishlar yuz berib Rostok va Gamburg portlariga yangi yuk tashish terminallari hamda omborlari qurildi. Shahar atrofida tezyurar harakatlar doirasi Berliner Ring qurib bitkazildi. Birlashtirish natijasida ko ̳plab transchegara yo ̳llar qayta ochildi va yo ̳l sirtlari yaxshilandi. Shu bilan birga, yangi avtoulovlar qurilishi va peyzajni himoya qilish hamda havo ifloslanishini kamaytirish maqsadida davlat tashkilotlari juda katta izlanishlar amalga oshirmoqda. Havo transporti Germaniyaning eng yirik aeroportlari - Frankfurt va Myunxen xalqaro aeroportlari hisoblanadi. Boshqa yirik aeroportlarga esa - Berlin Tegel, Berlin Schönefeld, Dyusseldorf, Gamburg, Hanover, Köln-Bonn, Leypsig / Halle va Berlin Brandenburg xalqaro aeroporti kiradi. Germaniyaning yirik shaharlararo havo yo ̳li shirkati Luftgansa hisoblanadi. Bu kompaniya Yevropa va Shimoliy Amerika yo ̳nalishlariga xizmat qiluvchi boshqa bir qator tashuvchilarga ham ega. Bo ̳linish davrida G ̳arbiy Germaniyadan G ̳arbiy Berlingacha yo ̳lovchi tashish Fransiya, Buyuk Britaniya va Qo ̳shma Shtatlarning aviakompaniyalari bilan cheklanib qolgan edi.Berlinni birlashtirishdan keyin nemis avia tashuvchilariga va boshqa mamlakatlarga reyslar ochildi. Sharqiy Germaniya ichki havo qatnovini va mintaqadagi aeroportlarning o ̳sishini yengillashtirdi. Xalqaro aeroport, temir yo ̳l va Berlin metropoliten tizimlari hamda shahar janubidagi Berlin-Schönefeld katta stansiyalarning barchasi zamonaviy tarzda modernizatsiya qilinib yangicha uslubda ichki va xalqaro xizmatlarni ko ̳rsatmoqda. 1990 yillarning oxirida Schönefeldni kengaytirish ishlari boshlanib, Berlin Brandenburg aeroporti deb ataldi. Templehof aeroportining 2008 yilda yopilishi va Tegelning rejalashtirilgan yopilishi bilan Berlin Brandenburg 2011- yilga qadar Berlinning yagona savdo aeroporti bo ̳lishi loyihalashtirilgan edi. Biroq, rejalashtirishdagi xatolar, xarajatlarni qoplash va noto ̳g ̳ri boshqaruv Berlin Brandenburgning qurilishi tugashi bilan katta kechikishlarga olib keldi. Aeroportning ochilishi 2017- yilning oxiriga kelib davom etdi. Nufuzli transport va logistika kompaniyalari Dachser
Xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti 75 DB Cargo DB Schenker DHL Express DHL Supply Chain Toll Collect352.2.11. TelekommunikatsiyaIkkinchi jahon urushidan keyin Germaniya rivojlangan telekommunikatsiya tizimini ishlab chiqdi. Aksincha, Sharqiy Germaniya telefon tizimi mutlaqo yetarli emas edi; telefon orqali tez-tez so ̳rab murojaat qilganlar 12 yil kutishga majbur bo ̳ldilar. Telekommunikatsiya tizimining kamchiliklari hududning birlashuvidan so ̳ng ma ́muriyat va iqtisodiyotni qayta qurish uchun katta to ̳siq bo ̳ldi. Lekin, 1990- yillar oxiriga kelib, zamonaviy texnologiyadan foydalangan holda tizimni tezkor qayta qurish Sharqiy Germaniyani zamonaviy telekommunikatsiya infratuzilmasi bo ̳yicha jahon yetakchisiga aylantirdi. Germaniyaning yetakchi telekommunikatsion kompaniyasi - Deutsche Telekom AG hisoblanadi. Mamlakatda 1990-yillarning oxirida butun sektor faoliyati erkinlashtirilib, telekomunikatsiya kompaniyalari sonini ko ̳paytirildi. Deutsche Telekom uchun Vodafone va Telefónica Germaniya kabi kompaniyalarda o ̳zaro raqobat kuchaytirildi. Nemis iste ́molchilari tomonidan telekommunikatsiya xizmatlaridan foydalanish ayniqsa, uyali aloqa xizmatlari uchun deyarli keng tarqalgan. 21-asrning ikkinchi o ̳n yilligida uyali aloqa abonentlari Germaniyadagi aholining soni 1.25 dan 1 gacha ko ̳payib ketgan. 2016- yilga kelib aholining deyarli 95 foizi internetdan muntazam foydalanadi.2.2.12. Jahon Banki bilan hamkorlikGermaniya va Jahon Banki Guruhi bugungi muammolar milliy chegaralarida to ̳xtamaydi. Mojaro, qashshoqlik, oziq-ovqat xavfsizligi, atrof-muhitni muhofaza qilish va iqlim o ̳zgarishi xalqaro hamkorlikni talab qiluvchi global muammolar fikrimiz dalilidr. Shu maqsadda Germaniya tinchlikni o ̳rnatish, barqaror global iqtisodiyotni rag ̳batlantirish va qayta tiklanadigan resurslar hamda ekologik toza ishlab chiqarishni rag ̳batlantirish uchun ko ̳p tomonlama sa ́y-harakatlarga qat ́iy ravishda ko ̳maklashib kelmoqda. Jahon Bankining Berlindagi vakolatxonasi xalqaro rivojlanish kun tartibidagi masalalar bo ̳yicha konsensusni ishlab chiqdi. Jahon Banki Guruhi bilan Germaniya o ̳rtasida hamkorlik qilish uchun platformalar yaratish uchun harakat qilmoqda. Buni Jahon banki guruhining missiyasini va faoliyatini yaxshiroq tushunishni va hukumat, qonun chiqaruvchilar, fuqarolik jamiyati tashkilotlari, xususiy sektor, akademiya va ommaviy axborot vositalari kabi asosiy manfaatdor tomonlar bilan munosabatlarni rivojlantirish orqali amalga oshirmoqda. Germaniya Kansleri Angela Merkelning tashabbusi bilan shimoliy Afrika mamlakatlari (Liviya, Jazoir) hamda 21 asr boshidagiqaltis siyosiy vaziyatlarning 35www.logisticsgermany.com/Logistics_Germany
76 Xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti jafokashlari hisoblangan Suriya, Iroq, Falastin,Yaman kabi arab mamlakatlaridan juda katta miqdorda muhojirlar Germaniyaga intila boshladilar. O ̳rta yer dengizi orqali Gretsiya, shuningdek, Turkiya, Bolgariya va boshqa hududlar orqali mamlakatga, Yevro Ittifoq hududidan bosh pana so ̳rab yuz minglab qochoqlar tashrif buyurdi. Aynan germaniya boshchiligida ushbu muhojirlar qatlami butun Ittifoq ichida kvota bo ̳yicha mamlakatlarga joylashtirilib Shvetsiya, Norvegiya mamlakatlarigacha yetib bordi. Buyuk Britaniya ham aynan ushbu muammolar hisobiga hatto milliy qonunchilik markazi bo ̳lgan Parlamentda ham siyosiy o ̳zgarishlarga duch keldi (Brexit, bosh vazir Devid Kameron iste ́fosi hamda partiya rahbariga suyiqasd qilinishi). 2.2.13. Doing Business2.2.3-jadval Germaniya Federativ Respublikasining Doing Business ko„rsatkichlari Germaniya, Easy of Doing Business 2018DTFBusines boshlashninig osonligi (1-90)20Bisnezni boshlash (daraja)113DTF bali (0-100)83.46Jarayonlar (soni)9Vaqt (kun)10.5Qiymati (jon boshiga tushadigan capital %) .9Minimum capital32.4Qurilish uchun ruhsat olish (darajasi)24DTF bali (0-100)78.16Jarayonlar (soni)9Vaqt (kun)126Qiymati (ombor qiymati %)1.2Qurilishda sifat nazorati indeksi (0-15)9.5Elektr energiya ta‟minoti (daraja)5DTF bali (0-100)98.75Jarayonlar (soni)3Vaqt (kun)28Qiymati (jon boshiga tushadigan capital )0.2Tariflar indeksining ishonchliligi vaoshkoraligi (0-8)8Mulkni ro„yxatdan o„tkazish (daraja)77DTF bali (0-100)65.71Jarayonlar (soni)6Vaqt (kun)52Qiymat (mulk qiymati %)6.7Yer ma‘muriyati sifat indeksi (0-30)22Soliq to„lash (daraja)41DTF bali (0-100)82.14To ̳lovlar (bir yil uchun soni)9Vaqt (bir yil uchun soatda)218Umumiy soliq va ajratmalar (foydadan %) 48.9Manba: Jahon Banki Guruhining hisoboti, A World Bank Group Flagship Report , Doing Business 2018, 165-bet.Jahon bankining ijrochi direktori Hokimlik bank faoliyatini kunlik Germaniyada ijro etuvchi direktorga (ED) topshirishga mas ́uldir. ID 25 ta a ́zoga ega bo ̳lgan Jahon Bankining ijrochi direktorlar kengashi xodimi vakili. IDlar Vashingtonda yashaydi va odatda haftada ikki marta Jahon Banki Guruhining umumiy operatsiyalariga ta ́sir ko ̳rsatadigan qarz olish va moliyaviy masalalar, loyihalar va siyosatlar bo ̳yicha qaror qabul qiladi. Ursula Mueller - Germaniya uchun hozirgi KT, Klaus Maykl Xappe - alternativ ijrochi direktori hisoblanadi.
Xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti 77 2.2.14. Turizm Xorijiy sayyohlik Germaniyaga juda katta ulushga ega bo ̳lsada, nemis sayyohlari ham boshqa xorijiy mamlakat byutjetini sayyohlaridan kelayotgan daromadlar bilan oshirib bormoqdalar. Qo ̳shnilarining ko ̳pchiligiga qaraganda, Germaniya daromad olish uchun turizmga yuqori darajada tayanmaydi. Shaharlar (Frankfurt, Myunxen va Berlin) ko ̳plab sayyohlarni jalb qilsada, janubiy Bayreut kabi joylarda o ̳tkaziladigan festivallar sayyohlarni jalb qilish bilan birga, Alps, Ren va Moselle vodiylari eng jozibali sayyohlik maskanlari hisoblanadi. Sharqiy Germaniya, ayniqsa, Boltiq dengizi bo ̳ylab sayohat qilish ikkita mamlakat birlashuvdan boshlab sezilarli darajada oshdi. Germaniya, dunyodagi eng ko ̳p tashrif buyuriladigan yettinchi mamlakatdir. 2010- yil davomida jami 4,07 mlrd. yevro daromad olgan. Bu raqamlar chet ellik mehmonlar tomonidan 68,83 million kechani o ̳z ichiga oladi. 2009-yilda Gollandiya, Buyuk Britaniya va Shveytsariyadan kelgan xorijiy sayyohlarning aksariyati Germaniyani afzal ko ̳rishadi. Sayohat va turizm raqobatdoshligi bo ̳yicha hisobotlarga ko ̳ra, Germaniya butun dunyodagi eng xavfsiz sayohat maskanlaridan biri hisoblanmoqda. 2012- yilda Germaniyaga 30,4 milliondan ortiq sayyohlar tashrif buyurdi. Berlin Yevropada uchinchi tashrif buyuradigan shaharga aylandi. Bundan tashqari, nemislarning 30 foizdan ko ̳prog ̳i o ̳z mamlakatlarida bayramlarini o ̳tkazishmoqda. Sayyohlarning eng katta ulushi Mecklenburg-Vorpommernga to ̳g ̳ri keladi. Mahalliy va xalqaro sayyohlik hamda sayyohlik birlasmalari Germaniyaning yalpi ichki mahsulotiga 43,2 mlrd. yevrolik hissa qo ̳shgan. Bilvosita ta ́sirlarni hisobga olgan holda, ushbu soha Germaniya yalpi ichki mahsulotining 4,5 foizini tashkil qilib 2 million ish o ̳rni (jami bandlikning 4,8 foizini) qo ̳llab-quvvatlaydi. Eng yirik xalqaro savdo yarmarkalari va tadbirlar Gannover, Frankfurt va Berlin kabi bir qancha tarixiy shaharlarda o ̳tkaziladi. Germaniyada sayyohlikning rasmiy organi Germaniyaning milliy turistlar kengashi (GNTB) bo ̳lib, butun dunyo bo ̳ylab 29 mamlakatdagi milliy sayyohlik agentligini tashkil etgan. GNTB tomonidan olib borilgan so ̳rovlarga ko ̳ra, Germaniyada dam olish (75%), tashqarida / qishloqda (59%), shaharlarda (59%), zuyoratda (47%), xavfsizlikda (41%), Yaxshi xarid qilish imkoniyatlari (21%), qiziqarli kecha hayoti (17%), kozmopolitlik / mehmondo ̳stlik (27%), yaxshi ovqatlanish (36%), yaxshi mehmonxona (35%), ) va yaxshi narx / ishlash nisbati (10%) ni tashkil qilgan. Ikkinchi Jahon urushidan so ̳ng sayyohlar soni ko ̳payib ketdi. Chunki, ko ̳plab sayyohlar Germaniya tarixiga kirib bordilar. Yevropa tarixi va turli nemis landshaftlarini his qila boshladilar. Mamlakatda 14 ta milliy bog ̳lar, jumladan Jasmund milliy bog ̳i, Vorpommern Lagoon hududi milliy parki, Müritz milliy bog ̳i, Vadden dengizi milliy bog ̳lari, Harz milliy bog ̳i, Hainich milliy bog ̳i, Saxon Shveytsariya milliy bog ̳i, Bavarian o ̳rmon Milliy Park va Berchtesgaden Milliy Parklari mavjud. Bundan tashqari, 14 Biosfera qo ̳riqxonasi va 98 tabiat bog ̳lari mavjud. Germaniyada eng ko ̳p tashrif buyurilgan sayyohlik hududlari Sharqiy Friz
78 Xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti va Shimoliy Friz orollari, Holshteynning Boltiq dengizi sohillari hisoblanadi. Germaniyada sayyohlik tarixi ta ́lim va dam olish uchun tashrif buyuradigan shahar hamda landshaftlarga borib taqaladi. 18-asrning oxiridan boshlab, Drezden, Myunxen, Veymar va Berlin kabi shaharlar Yevropaning yirik sayyohlik markazlari edi. Shimoliy va Boltiq dengizi sohillarida joylashgan Spa va dengiz qirg ̳oqlari (ayniqsa, Rugia va Usedom orollari, Heiligendamm, Norderney, Sylt orollari)mavjud. Mamlakatda ko ̳plab sog ̳liqni saqlash muassasalari, mehmonxonalar va dam olish maskanlari tashkil etilgan. Germaniya sog ̳liqni saqlash turizmi bilan juda yaxshi tanilgan, ko ̳plab kurort shaharlari, issiq bahorda qurilgan va shifobaxsh (mineral moddalar) yoki profilaktik yordamni mineral suv yoki boshqa terapiya vositalaridan foydalanish bilan ta ́minlaydi. Spa shaharlari va qirg ̳oq dam olish maskanlari Mineralnik va palma jangalzorlari, Sog ̳lom iqlim kurortlari (Heilklimatische Kurorte), Kneipp tibbiyot muassasalari (Kneippkurorte -suv terapiyasi kurortlari), Seaside dam olish zonalari (Seebäder), Klimatura (Luftkurorte) va dam olish maskanlari (Erholungsorte) mavjud. Eng katta va eng taniqli dam olish markazlarida, ayniqsa, Bad-Wiessee, Baden-Baden (Kurhaus), Wiesbaden (Kurhaus), Aaxen, Travemünde va Westerland (Kurhaus)da kazinolar mavjud. Qishki sport Germaniyaning asosiy qishki sport hududlari Bavyera Alplari va Shimoliy Limestone Alplari hisoblanadi. Shuningdek, Markaziy Orollardagi Ore tog ̳lari, Harz tog ̳lari, Fikhtel tog ̳lari va Bavarian o ̳rmanlaridir. Birinchi sinf qishki sport infrastrukturasi tog ̳ chang ̳isi uchun mo ̳ljallangan. Ko ̳pgina mintaqalarda qishki sport turlari noyabr va fevral oylari o ̳rtasida ta ́qiqlanadi. Advent mavsumi davomida ko ̳plab nemis shaharlarida Rojdestvo bozorlari mezbonlik qilmoqda. Mashhur shaharlar Kechki turar joylar soni bo ̳yicha 1995- yildan 2005- yilgacha Germaniya shaharlarining o ̳n ikki yirik shaharlariga sayohat, har qanday sayyohlik maskanlarida eng ko ̳p o ̳sish kuzatilmoqdai. Bu o ̳sish asosan, madaniy sayyohlikni rivojlantirishdan kelib chiqmoqda. Ta ́lim yoki biznes safarlari bilan birgalikda amalga oshiriladigan bu hudud madaniy, ko ̳ngilochar, mehmondo ̳stlik, gastronomiya va chakana xizmat ko ̳rsatishning yanada yuqori standartlarini ta ́minlash orqali ko ̳plab xalqaro mehmonlarni jalb etib kelmoqda. Bu shaharlarga Rostok, Gannover, Bremen, Cuxhaven, Bonn, Freiburg, Münster, Lubeck, Wiesbaden, Essen va Regensburg shaharlari kiradi. Ularfa yiliga 3 milliondan ziyodroq sayyohlar tashrif buyuradi. 2016-yil iyun oyigacha Berlinda 781 ta mehmonxona mavjud. Sayyohlar soni 2016- yilning birinchi yarmida o ̳tgan yilning shu davriga nisbatan 10 foizga oshdi. Ko„rgazmalar Germaniya dunyodagi eng yirik ko ̳rgazmalar o ̳tkazadigan maydonlar qatoriga kiradi. Mamlakatda ko ̳plab xalqaro ko ̳rgazmalar va treyninglar o ̳tkazilib jahonning eng yirik biznes markazlaridan hisoblanadi. Har yili Germaniyada yuzglab milliy va xalqaro savdo yarmarkalari, anjumanlar va boshqa tadbirlar ́tkaziladi. 2016- yilda
Xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti 79 13,3 million kishi 185 ta yirik savdo yarmarkalariga tashrif buyurdi. Ushbu tashrifchilarning yarmidan ko ̳pi chet el mehmonlari hisoblanadi. Milliy bayramlari Yangi yil, 1 yanvar; Mehnat kuni, 1 may; Germaniya birlashish kuni, 3-oktabr; Tavba kuni, chorshanba kuni yakshanba yakshanba kunidan oldin (Bavariya bundan mustasno); Rojdestvo 25-26 dekabr, Pasxa bayrami, yuksalish va oqdushanba kiradi. Bundan tashqari, harakatlanuvchi Karnaval / Rose Dushanba bayrami nishonlanadi. Nufuzli mehmonxonalari Hotel Adlon Kempinski Bayerischer Hof Schlosshotel Kronberg Hotel am Steinplatz Mandarin Oriental Hotel Bachmair Weissach 2.2.15. O„zbekiston Respublikasi bilan aloqalariO ̳zbekiston Respublikasi bilan Germaniya o ̳rtasida diplomatik aloqalar 1992-yil 6 mart kuni o ̳rnatilgan. Ikki mamlakat o ̳rtasida turli, jumladan oliy darajadagi siyosiy muloqot yo ̳lga qo ̳yilgan. O ̳zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning Germaniyaga rasmiy tashriflari (1993-, 1995- va 2001-yillar), Germaniya Prezidenti R.Gerzogning O ̳zbekistonga davlat tashrifi (1995yil) va Kantsleri G.Shryoderning rasmiy tashrifi (2002-yil) amalga oshirilgan. Tashqi ishlar vazirliklari o ̳rtasida siyosiy maslahatlashuvlarning 13 ta doirasi o ̳tkazilgan. Shuningdek, parlamentlararo aloqalar, huquq va xavfsizlik sohalarida hamda mudofaa vazirliklari yo ̳nalishida hamkorlik faol rivojlanmoqda.Germaniya O ̳zbekistonning Yevropadagi asosiy savdo-iqtisodiy hamkorlaridan biri hisoblanadi. Mamlakatimizda korporativ boshqaruvning samarador usullarini joriy etishda rivojlangan davlatlar, xususan, Germaniya tajribasi o ̳rganilmoqda. Germaniyaning ―Daimler‖, ―Siemens‖, ―BMW‖, ―Lufthansa‖, ―Thyssen Krupp‖, ―MAN‖, ―Knauf‖ singari 25 yetakchi kompaniyasi tashabbusi bilan 2002-yilda asos solingan Yevropa menejment va texnologiyalar maktabi bilan hamkorlik bu borada muhim rol o ̳ynamoqda36. 2017-yil yakunlariga ko ̳ra, o ̳zbek-german savdo aylanmasi hajmi 613,2 million AQSh dollarini tashkil etdi. Ikki mamlakat o ̳rtasidagi moliyaviy va texnikaviy hamkorlikning umumiy hajmi 329,9 million yevrodan oshgan. O ̳zbekistonda nemis madaniyati va tilini o ̳rganishga katta qiziqish mavjud. Nemis tili respublikada eng ko ̳p tarqalgan chet tillari orasida ikkinchi o ̳rinni egallaydi. Hozirgi paytda oliy ta ́lim sohasida Germaniyaning 20 dan ortiq oliy o ̳quv yurtlari bilan sheriklik aloqalari o ̳rnatilgan bo ̳lib, talabalar, mutaxassislar va pedagog kadrlar almashinuvi 36 https://www.mf.uz/uz/novosti-uzbekistana/item/1132-o-zbekiston-va-germaniya-o-rtasidagi-savdo-iqtisodiy-hamkorlik-masalalari-muhokama-qilindi.html
80 Xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti yo ̳lga qo ̳yilgan. Ikki tomonlama madaniy-gumanitar munosabatlarni rivojlantirishda Toshkent va Berlin, Samarqand va Bremen, Buxoro va Bonn shaharlari o ̳rtasidagi hamkorlik aloqalari muhim rol o ̳ynaydi37
166 Xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti Buddist yodgorliklari, Hiroji-ji hududida, Himeji-jō, Yakushima, Shirakami-Sanchi. Yaponiyadagi turizm daromadlari dekabr oyida 20775000 JPY dan 2017 yilning noyabr oyida esa, 20575000 JPYni tashkil etdi. O ̳tgan yil dekabr oyida 18713000 JPYga pasaygan bo ̳lsa, 1985 yildan 2017 yilgacha o ̳rtacha 4693498,73 JPYga teng bo ̳lgan. 2017 yil aprelida 23192000 JPYdan yuqori va rekord past daraja 1987 yil yanvar oyidaqatd etilib, 821000 JPYni tashkil etdi. Yaponiyadagi sayyohlar kelishi 2018 yilning yanvarida 2501500 kishidan 2509300 kishigacha ko ̳tarildi. Yaponiyalik sayyohlar 1991 yildan 2018 yilgacha 681129,97 kishigacha ortib, 2017-yil iyulda 2681500 kishigacha va 1991 yil fevralida esa 225806 kishi bo ̳lib, rekord ko ̳rsatkichga erishdi.Yaponiya 1992 yil 30 iyunda YuNESKOning Umumjahon merosi to ̳g ̳risidagi Konventsiyani qabul qildi. 2017 yil iyulidan boshlab Jahon madaniy merosi ro ̳yxatiga yigirma bitta joy kiritilgan: 17 madaniy ob ́ekt va to ̳rtta tabiiy hudud. Nufuzli restoranlari Sekihotei Fukamachi Sato no Ie Hanase Ai to Ibukuro Pizzeria Tonino Haramasa116Manzarali go„zal joylari Yaponiya madaniy merosini himoya qilish uchun mamlakat hukumati Madaniy ishlar bo ̳yicha agentlik orqali muhim ob ́ektlarni tanlab oladi va ularni Madaniy xossalardan himoya qilish to ̳g ̳risidagi qonunga muvofiq madaniy xususiyatlar deb ataydi. Belgilangan elementlar bir nechta toifada tasniflanadi. Bu toifadagi qabrlar, qadimiy qabristonlar, saroylar, qal ́alar, tarixiy va ilmiy ahamiyatga ega bo ̳lgan obidalar; bog ̳lar, ko ̳priklar, qirg ̳oqlar, tog ̳lar va ajoyib go ̳zallikdagi boshqa joylar; hayvon, o ̳simliklar va yuqori ilmiy ahamiyatga ega bo ̳lgan geologik yoki mineral tuzilmalar kabi tabiiy xususiyatli ko ̳rkam joylardir. Milliy bayramlari Yangi yil, 1 yanvar; Kattalar kuni, 15-yanvar; Nomzodlarni ta ́sis etish marosimi, 11-fevral; Vernal Equinox kuni, 20 yoki 21 mart; Greenery Day, 29-aprel; Konstitutsiya kuni, 3-may; Bolalar bayrami, 5 may; Keksalar kuniga hurmat, 15 sentyabr; Kuzgi Equinox kuni, 23 yoki 24 sentyabr; Sog ̳liqni saqlash - sport kuni, 10-oktabr; Madaniyat kuni, 3-noyabr; Mehnat va shukrona kuni, 23 noyabr; Imperatorning tug ̳ilgan kuni, 23-dekabr. Nufuzli mehmonxonalari Suiran, Kyoto Hyatt regency hakone resort & spa Beniya mukayu, yamashiro 116 https://www.timeout.com/tokyo/restaurants/best-restaurants-tokyo
Xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti 167 Sankara hotel & spa, yakushima St regis osaka Park hyatt tokyo1172.6.14. O„zbekiston Respublikasi bilan aloqalariO ̳zbekiston Respublikasi bilan Yaponiya o ̳rtasida diplomatik aloqalar 1992-yil 26- yanvar kunio ̳rnatilgan118. Yaponiya O ̳zbekiston mustaqilligini 1991- yil 28- dekabrda e ́tirof etdi va 1992- yil 26- yanvardan boshlab mamlakatlarimiz o ̳rtaisda diplomatik munosabatlar o ̳rnatildi. Mustaqillik e ́lon qilingandan so ̳ng O ̳zbekiston-Yaponiya munosabatlari sifat jihatdan yangi pog ̳onaga ko ̳tarildi. 1994- yilning may oyida O ̳zbekiston Prezidenti Islom Karimovning Yaponiyaga uyushtirgan dastlabki rasmiy tashrifi o ̳zaro ishonch va ikki mamlakat xalqlarining ma ́naviy qadriyatlariga nisbatan hurmatga asoslangan do ̳stona aloqalarni rivojlantirish uchun mustahkam poydevor yaratdi.Mamlakatimiz Prezidentining 2002- yil iyul oyida Yaponiyaga uyushtirgan ikkinchi tashrifi chog ̳ida O ̳zbekiston Respublikasi va Yaponiya o ̳rtasida do ̳stlik, Strategik sheriklik va hamkorlik to ̳g ̳risida qo ̳shma bayonot imzolandi. Hujjatda tomonlarning do ̳stona munosabatlar va strategik sheriklikni tenglik, o ̳zaro hamjihatlik tamoyillariga muvofiq va xalqaro huquqning umume ́tirof etilgan me ́yorlari asosida rivojlantirishga tayyorligi o ̳z ifodasini topgan. Savdo-sotiq, sarmoyalar, ta ́lim va boshqa sohalardagi aloqalarni kengaytirish ustvor vazifa sifatida belgilagan.Yaponiya bosh vaziri Dzyun ́ichiro Koidzumining 2006 yil avgust oyida O ̳zbekistonga uyushtirgan rasmiy tashrifi O ̳zbekiston bilan Yaponiya o ̳rtasidagi hamkorlikni yanada rivojlantirishga yangi turtki bo ̳ldi. Mamlakatlarimiz o ̳rtasida madaniy-gumanitar sohada ham samarali hamkorlik rivojlanmoqda. Oxirgi paytlarda Yaponiyada o ̳zbek san ́at ustalari bir qator madaniy tadbirlari o ̳tkazildi. Xususan, Yaponiya parlamentida o ̳tkazilgan ―O ̳zbek fotografiyasining 125 yilligi‖ ko ̳rgazmasi; Buyuk Ipak yo ̳li mavzusiga bag ̳ishlangan turkum tadbirlar; ―Fukushima-O ̳ zbekiston‖ uyushmasining tashkil topgan kuni bilan bir vaqtda o ̳tkazilgan O ̳zbekiston madaniyati kunlari; ―Yaponiyada o ̳zbek kinosi kunlari‖; ―Jata World Tourism Congress And Travel Fair - 2010‖ Xalqaro sayyohlik ko ̳rgazmasi doirasida ―O ̳zbekiston sayyohlik sanoatining taqdimot marosimi‖ kabi tadbirlarni alohida ta ́kidlab o ̳tish mumkin119. 2002- yil O ̳zbekiston Prezidenti Islom Karimovga Vaseda va Soka universitetlarining faxriy doktori unvonlari berildi. O ̳zbek madaniyatiga hurmat yuzasidan va buyuk qalam sohibining o ̳chmas ijodini e ́tirof etgan holda 2004 yil Soka universiteti hududida atoqli shoir va mutfakkir Alisher Navoiyning haykali o ̳rnatildi. Har yili 9 fevral kuni ushbu universitetda g ̳azal mulkining sultoni 117 https://theluxurytravelexpert.com/2016/07/18/top-10-most-exclusive-hotels-in-japan/118http://geografiya.uz/bilasizmi/784-ozbekiston-respublikasi-bilan-diplomatik-aloqa-ornatgan-mamlakatlar-royxati.html119 http://old.press-service.uz/uz/news/4815/
168 Xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti haykalining poyida navoiyxonlik o ̳tkaziladi. Mamlakatimizda 11 O ̳zbekiston-Yaponiya qo ̳shma korxonasi faoliyat yuritmoqda. Yurtimizda, shuningdek, eksport-import operatsiyalarini amalga oshirish, sarmoyaviy loyihalar doirasida uskuna va jihozlarni yetkazib berish kabi sohalarda ish olib boruvchi Yaponiyaning 14 yetakchi firma va kompaniyasi o ̳z vakolatxonasini ochgan120.Iqtisodiyot, menejment, yurisprudensiya, telekommunikatsiyalar, sog ̳liqni saqlash, biznes, qishloq xo ̳jaligi, sayyohlik, bank-moliya sektori, transport va boshqa sohalarda faoliyat yuritayotgan ikki mingdan ziyod o ̳zbek mutaxassislari ―JICA‖ tashkiloti loyihasi bo ̳yicha Yaponiyada malaka oshirib qaytdilar.Yaponiya hukumat granti doirasida har yili 15 nafar o ̳zbekistonlik talaba mazkur mamlakatning nufuzli oliy o ̳quv yurtlarida ta ́lim oladi. 1999-2016-yillar davomida 361 kishi mazkur dastur bo ̳yicha oliy ma ́lumotga ega bo ̳ldi121. Ikki mamlakatning madaniy-gumanitar sohadagi o ̳zaro hamkorlik munosabatlarini yanada rivojlantirish va kengaytirish maqsadida 2016-yil 3-avgust kuni Yaponiya Bosh vaziri Shindzo Abening rafiqasi Akie Abe hamda yapon madani

504 Xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti Rossiya federal avtomagistral tizimini tashkil qiladi. Katta maydonga ega bo ̳lgan yo ̳llarning zichligi G8 va BRIC mamlakatlarga nisbatan eng pastki ko ̳rsatkich hisoblanadi. Rossiya temir yo ̳l xizmat qilish tizimi 144 davlat ichida 136-o ̳rinni egallaydi. Tatariston prezidenti Rustam Minnikhanov va yo ̳llar bo ̳yicha Davlat Kengashi ishchi guruhi raisi Novosibirsk yig'ilishida federal avtomobil yo ̳llarining 53 foizi va mintaqaviy yo ̳llarning 63 foizi tanqisligi hamda vaziyat yomonlashayotganini aytdi. Har yili Rossiyada avtomobillar soni olti foizga ko ̳paymoqda, biroq, talabga javob beradigan avtomagistral tizimi 2200 kilometrni tashkil etadi. Kreml rahbari buni korruptsiya, nazoratni yo ̳qligini va 30 yil muqaddam belgilangan standartlarni yangilash zaruriyati bilan aybladi. Rossiya Federatsiyasining Federal Davlat statistika xizmati ma'lumotlariga ko ̳ra, 2003 yildan 2016 yilgacha bo ̳lgan davrda yo ̳llar tarmog'i 519 ming kilometrga oshgan bo ̳lsa ham, bu asosan, tizimga solinmagan yo ̳llar hisobiga to ̳g‘ri kelmoqda430. Rossiya hukumati Dengizchilik Kengashi (Morskaya Kollegiya) ma'lumotlariga ko ̳ra, 2016 yilda Rossiyaning ichki suv yo ̳llari orqali 136,6 million tonna yuk tashilgan. O ̳sha yili Rossiyaning ichki suv yo ̳llari orqali o ̳tadigan 53 ta kompaniya yo ̳lovchilarni tashish bilan shug'ullanib 22,8 million kishini tashkil etgan. Daryo transportida yo ̳lovchi tashishning umumiy hajmi 841,1 million yo ̳lovchi-kmni tashkil etgan. Dengiz va daryo transporti Rossiyaning yirik dengiz portlari Turkum: Port shaharlari va shaharlari Boltiq bo ̳yi qirg'og'ida Sankt-Peterburg va Kaliningradni o ̳z ichiga oladi; Arktika qirg'og'ida Murmansk va Arxangelsk; Tinch okeanidagi Vladivostok, Yujno-Saxalinsk va Petropavlovsk-Kamchatskiylar; Qora dengiz sohillarida Sochi, Novorossiysk va Sevastopol; Kaspiy sohilida Astraxan. Evropaning Rossiyadagi ko ̳plab daryo kemalari kompaniyalari Volga daryosi, uning kollari va bog'langan kanallari: Moskva (Moskva kanali orqali), Yaroslavl, Kostroma, Nijniy Novgorod, Qozon, Saratov, Volgograd, Astraxan shaharlariga safar qilinadi. Sankt-Peterburg daryosi qayiqlari Volxov daryosida Staraya Ladoga va Velikiy Novgorod, Ladoga ko ̳li va Moskva (kanallar orqali) harakatlanadi. Nufuzli transport va logistika kompaniyalari431Avvalucks Sovtransavto (sta) Mezhtransavto Tbn logistics Aeroplan Pro logistics Wtn432430 https://www.britannica.com/search?query=ru+transport+system431 https://www.logisticsrussia.com/Logistics_Russia432 https://www.privet-russia.com/best-russian-shipping-transport-companies-list/

Xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti 505 5.1.11. Qurilish2016 yilda Rossiya qurilish sanoati o ̳n yildan ortiq vaqt davomida eng qiyin muammlarga duch keldi. Sanoat ishlab chiqarish 2017 yilning uchinchi choragiga nisbatan 0,8% ga pasayish o ̳tgan yilgi 18,4% ga kamayishi bilan solishtirganda ancha barqaror o ̳sdi. Qurilish firmalari kelgusi oylardagiga nisbatan ancha innovatsiyalar joriy qildi. Eng muvaffaqiyatli qurilish firmalari xodimlarni jalb qilish va yangi qurilish texnikasini sotib olish uchun rejalashtirilgan milliardlab dollarlik shartnoma tuzdi. Ushbu rivojlanish hukumatning qurilish bozoridagi ahamiyatiga alohida urg'u berdi. 2017 yilning uchinchi choragida Rossiya Federatsiyasida qurilishning YaIM hajmi 1298,40 mln. rublni tashkil etdi. 2017 yilning ikkinchi choragida esa 1082.10 mln. rublni tashkil etdi. 2006 yildan 2016 yilga kelib, 100 barobarga ko ̳tarildi. Yalpi ichki mahsulot. 2016 yilning to ̳rtinchi choragida 1646,20 mln. Rublga etib, 2003 yilning birinchi choragida esa 216,40 mln. rublni tashkil etgan. Nufuzli qurilish kompaniyalari PIK Group Glavstroy Morton Group The LSR group The Etalon Group Tashir Group4335.1.12. Jahon Banki bilan hamkorlikRossiya - ulkan, resurslarga boy mamlakat bo ̳lib, juda xilma-xildir. Neft narxlari va sanktsiyalarning ikkilamchi zarbalari bilan mamlakat barcha cheklovlarga chambarchas bardosh bermoqda. Lekin, uzoq muddatli resessiyadan keyin iqtisodiyot 2015-2016 yillarda 3,1 foiz qisqarishi natijasida 2017 yilda o ̳sishga qaytdi. Ushbu o ̳sish davom etishi kutilmoqda, o ̳sish esa 2017 va 2018 yillarda 1,7% va 2019 yilda 1,8% darajasida bashorat qilinmoqda. Ushbu o ̳sishni uzoq muddatli strukturaviy islohotlarni amalga oshirishga qaratilgan birgalikdagi sa'y-harakatlar bilan ta'minlash davom etmoqda. Aholi sog'lig'ini yaxshilash, ta'lim olish imkoniyati va sifati ham muhim islohotlar tarkibiga kiritilgan. Barcha darajalarda boshqaruvni kuchaytirish va moliyaviy hamda ekologik barqarorlikni ta'minlash sa'y-harakatlarni qo ̳llab-quvvatlashi kerak. Rivojlanish Rossiya uchun barqaror o ̳sish ulkan va turli mamlakatlarda birgalikdagi farovonlikning kengayishi yo ̳lida rivojlanish uchun juda muhimdir. Jahon Banki xalqaro dasturi ikkita keng qamrovli mavzu bo ̳yicha rivojlanishning asosiy muammolarini ko ̳rib chiqadi434: Makroiqtisodiy va fiskal boshqaruvga, investitsion muhitga, aloqa va moliyaviy integratsiyaga qaratilgan o ̳sish hamda raqobatbardoshlik; 433 https://www.privet-russia.com/top-10-russian-construction-companies-firms-list/2/434 http://www.worldbank.org/en/country/russia/overview#2
506 Xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti Inson kapitali, qashshoqlik va birgalikdagi farovonlik, ta'limning tengligi hamda sifati, ko ̳nikmalari, integratsiyalashgan sog'liqni saqlash, demografik ko ̳rsatkichlar va mintaqaviy kapital migratsiyasini qamrab oladi. Rossiya hukumati moliyaviy konsolidatsiya yo ̳lida qolmoqda. Kam sarf-harajatlar va yuqori daromadlar ortida 2017 yilning dastlabki yetti oyida umumiy hukumat o ̳tgan yilning shu davridagi 1,8 foiz kamomad bilan solishtirilganda yalpi ichki mahsulotga nisbatan 0,8 foiz miqdorida profitsitni qayd etdi. 2017 yilning birinchi yarmida ishsizlik darajasi biroz pasaygan, inflyatsiya darajasi past bo ̳lgan. 2019 yilgi umumiy byudjet kamomadi yalpi ichki mahsulotga nisbatan 1,9 foizni tashkil etishi kutilmoqda. Iqtisodiy nuqtai nazar Yangi fiskal qoidalar 2019 yilda to ̳liq kuchga kiradi. Ushbu qoida bo ̳yicha asosiy xarajatlar neft va gaz daromadlaridan 40 dollarlik barrel neft narxiga (real narxlarda, 2017 yil narxlariga asosan) va bashoratga ko ̳ra, neft / gaz tushumlari oshishi kutilgan. Neft narxi oshishidan olinadigan daromadlar zaxira jamg'armasi bilan birlashtiriladigan Milliy farovonlik fondi tarkibida jamlanadi. Jahon Bank global hamkorlikni kuchaytirish sharoitida Rossiya iqtisodiyotini 2018 yillardagi 1,7% va 2019 yilda 1,8% gacha pasayishini bashorat qilgan. Rossiya Moliya vazirligi, Jahon banki bilan hamkorlikda, Rossiyaning to ̳rtta hududida - Oltoy o ̳lkasi, Perm o ̳lkasi, Moskva va Bashkortostan Respublikasida byudjet jarayonida mas'uliyatli fuqarolikni va yanada ko ̳proq ishtirok etishni rag'batlantirishga qaratilgan tashabbusni sinovdan o ̳tkazdi. Ushbu tashabbus doirasida oliy o ̳quv-yurtlari talabalari byudjetga oid masalalarni real jarayonlardagi tajriba asosida rivojlantirmoqda435. 5.1.13. Doing Business 5.1.3-jadval Rossiyaning Doing Business ko„rsatkichi (2018 y.)Rossiya, Easy of Doing Business 2018DTFBusines boshlashninig osonligi (1-190)35Bisnezni boshlash (daraja)28DTF bali (0-100)93.03Jarayonlar (soni)4Vaqt (kun)10.01Qiymati (jon boshiga tushad. capital %)1.1Minimum capital0.0Qurilish uchun ruhsat olish (darajasi)115DTF bali (0-100)65.25Jarayonlar (soni)14.4Vaqt (kun)239.4Qiymati (ombor qiymati %)1.3Vaqt (kun)83Qiymati (jon boshiga tushad. capital)41.5Tariflar indeksining ishonchliligi vaoshkoraligi (0-8)8Mulkni ro„yxatdan o„tkazish (daraja)12DTF bali (0-100)88.72Jarayonlar (soni)4Vaqt (kun)13Qiymat (mulk qiymati %)0.2Yer ma‘muriyati sifat indeksi (0-30)26.0Soliq to„lash(daraja)52435 http://www.worldbank.org/en/country/russia/overview#3
Xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti 507 Qurilishda sifat nazorati indeksi (0-15)10.0Elektr energiya ta‟minoti (daraja)10DTF bali (0-100)92.81Jarayonlar (soni)3DTF bali (0-100)79.29To ̳lovlar (bir yil uchun soni)7Vaqt (bir yil uchun soatda)168Umumiy soliq va ajratmalar (foyda%)47.5Manba : Jahon Banki Guruhining hisoboti,A World Bank Group Flagship Report, Doing Business 2018, 195-bet.5.1.14. Turizm Mamlakat YuNESKOning 23 ta jahon merosi ro ̳yxatini o ̳z ichiga oladi. Shuningdek, yana ko ̳plab obye‘ktlar YuNESKOning vaqtinchalik ro ̳yxatiga kiritilgan. Rossiyaning issiq subtropik Qoradengiz sohillari ko ̳plab sayyohlar va ajoyib tabiat bilan mashhur Sochi kabi mashhur sayyohlik kurortlari bilan o ̳zgacha ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birga Sochi Krasnaya Polyana kabi bir qancha yirik markazlari faxr sifatida qarashadi. Shahar 2014-yilgi Qishki Olimpiya o ̳yinlarining mezboni bo ̳ldi. Shimoliy Kavkazdagi tog'larda Karachay-Cherkesiya kabi Dombay kabi mashhur tosh markazlari mavjud. Dunyodagi eng chuqur ko ̳l va ko ̳lning eng katta suv havzasi bo ̳lgan Baykal ko ̳li sayyohlar bilan doim gavjum. Dunyodagi eng qadimgi va chuqurlikdagi bu noyob ko ̳l kristal toza suvlarga ega hamda tog'lar bilan qoplangan ekzotik manazaralardir. Boshqa mashhur tabiiy joylar orasida Kamchatka vulqonlari va geyserlari, Kareliyaning ko ̳plab ko ̳l va granit toshlari bilan, Qor tog'lari bilan Altay, Tog'a daryosi cho ̳llari, Baliq tog'i uchun Adygea respublikasi, Chechen respublikasi Kezenoyam ko ̳li va Kareliya respublikasi uchun Ruskeala Kanyon va boshqa juda ko ̳p maskanlardan iborat. 2017 yilda milliy ovoz berishda tanlangan eng mashhur sayyohlik joylari Rossiyaning "Yetti mo ̳'jizalari" ga Baykal ko ̳li, Geysers vodiysi, Manpupuner tog' jinslari shallanishi va Elbrus tog'i kiritildi. Rossiyaning eng mashhur milliy bog'lari va sanatoriyasiga Transbaikal milliy bog'i, Oltoy tabiiy rezervati, Lazovskiy tabiat qo ̳riqxonasi, Kedrovaya tabiat qo ̳riqxonasi, Samarskaya LUKA milliy bog'i, Smolenskoe poezerye qo ̳riqxonasi, Kuronskiy gumbaz qo ̳riqxonasi, Valdai milliy bog'i, Baykal-Lena qo ̳riqxonasi, Ilmen qo ̳riqxonasi va boshqalar kiradi. 2016 yildan boshlab Qrimdagi quyidagi sayyohlik yo ̳nalishlari Rossiya Federatsiyasi tarkibiga kiradi: Yalta - Ikkinchi jahon urushidan keyingi Yalta tinchlik konferentsiyasi o ̳tkaziladigan Qora dengizda kurort. Sevastopol - Qoradengiz sohilidagi federal shahar. Simferopol - Qrim Respublikasining poytaxti, Salhir daryosida. Bu ishlab chiqarish, savdo va transport markazi, samarali qishloq xo ̳jalik hududlarida joylashgan. Rossiyadagi yirik sayyohlik yo ̳nalishlari orasida qadimiy shaharlarning Oltin uzuklari bo ̳ylab sayohatlar, Volga kabi yirik daryolar bo ̳ylab sayohat va mashhur Trans-Sibir temir yo ̳lining bo ̳ylab sayohatlari kiradi. Rossiyaning turli mintaqalari va etnik madaniyatlari ko ̳plab turli xil ovqatlar hamda yodgorliklarni taklif etiladi. Ko ̳plab milliy an'analarni, jumladan, uos banyasi, Nijniy Novgorod, Xokloma va Matryoshka, Tatar Sobantuy yoki Sibir shamanistik marosimlarini namoyish
508 Xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti qiladilar. MDHga a'zo davlatlar, Lotin Amerikasi mamlakatlarining aksariyat qismi, Isroil va Janubiy Afrika fuqarolari Rossiyada 90 kunlik vizasiz sayohat qilishlari mumkin. Janubiy Koreya fuqarolari 60 kun davomida vizasiz Rossiyaga tashrif buyurishlari mumkin. Bosniya va Gertsegovina, Kuba, Laos, Makao, Makedoniya, Mo ̳g'uliston, Chernogoriya, Serbiya, Seychellar va Tailanddan kelgan sayyohlar 30 kun davomida vizasiz sayohat qilishlari mumkin. Rossiyaning Uzoq Sharqdagi (Primorye, Saxalin va Kamchatka) uchta viloyatiga tashrif buyurish uchun Xitoy, Yaponiya, Hindiston, Eron, Turkiya, Marokash, Meksika va boshqa mamlakatlarning sayyohlari uchun bepul elektron vizalar joriy qilingan. Muhim muzeylar Rossiya Federatsiyasi boy madaniy meroslardan hisoblanga ko ̳pgina muzeylarga ega. Tretyakov galereyasi, Kreml armiyasi va Moskvadagi Davlat tarix muzeyi, Ermitaj muzeyi, Rossiya muzeyi va Sankt-Peterburgdagi Markaziy dengiz muzeyi, Qozondagi Qozon Kreml, Stalingrad muzeyi va boshqalar kiradi. Rossiya Yasnaya Polyana (LevTolstoy), Mixaylovskoye Muzey qo ̳riqxonasi, Dostoyevskiy muzeyi, Chaykovskiy Davlat uy muzeyi kabi adabiy va klassik musiqa merosi bilan bog'liq ko ̳plab muzeylarga ega. Moskva shahridagi Mixail Glinka muzeyi, Ivanovka shahridagi Sergey Rachmaninoff mulk muzeyi, Tambov viloyati, Moskva shahridagi Aleksandr Skriabin kvartirasi muzeyi joylashgan. Milliy bayramlari Yangi yil bayrami, 1-2 yanvar; Rojdestvo, 7-yanvar; Ayollar kuni, 8-mart; Bahor va mehnat kuni, 1-2 may; G'alaba kuni, 9-may; Davlat suvereniteti kuni, 12-iyun; Sotsialistik inqilob kuni, 7-noyabr. Nufuzli mehmonxonalari Imeretinskiy Hotel Rossi Boutique Hotel & SPA The State Hermitage Museum Official Hotel Radisson Blu Paradise Resort & Spa, Sochi Hotel National, a Luxury Collection Hotel Hotel Metropol Moscow4365.1.15. O„zbekiston Respublikasi bilan aloqalariO ̳zbekiston-Rossiya aloqalari uzoq, tarixga ega. Oltin O ̳rda davlati sohibqiron Amir Temur zarbalari ostida barham topganidan keyin Rus davlati bilan O ̳rta Osiyo o ̳rtasida elchilik munosabatlari o ̳rnatishga harakat boshlandi. Rus davlati ham Buxoro va Xiva xonliklari bilan aloqalardan manfaatdor edi. 16-asrning 2-yarmi, 17-18 asrlarda ikki o ̳rtada diplomatok va savdosotiq aloqalari faollashgan. Rossiya yilnomalarida ko ̳rsatilishicha, Buxoro amirligi, Xiva, Qo ̳qon xonliklaridan elchilar savdosotiqni ko ̳paytirish taklifi bilan Peterburgga borgan. 19-asrning 60-yillaridan436 https://www.tripadvisor.com/Hotels-g294459-Russia-Hotels.html
Xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti 509 O ̳rta Osiyo Rossiya tomonidan bosib olingach, bu yerlar Rossiyaning xomashyomanbai bo ̳lib qoldi. O ̳rta Osiyodan paxta, ipak va boshqa yuborish va bu yerga sanoat mollari keltirish yo ̳lga qo ̳yiddi. 1917 yil oktabr to ̳ntarishidan keyin O ̳zbekiston - Rossiya aloqalari sobiq Sovet hukumati siyosati doirasida yagona iqtisodiyot rejasiga binoan, ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish va kooperatsiyalash yo ̳lida amalga oshiriddi.1992 yil 20 mart kuni ikki davlat o ̳rtasida diplomatiya munosabatlari o ̳rnatilgan. O ̳tgan yillar mobaynida strategik sheriklik va ittifoqchilik tamoyillariga asoslangan O ̳zbekiston - Rossiya do ̳stona hamkorligining shakllanishi va rivojlanishi katta yo ̳lni bosib o ̳tdi. Har ikki davlat BMT, ShHT, MDH va boshqa tuzilmalar doirasida yaqin hamkorlikni kengaytirmoqda. O ̳zbekiston biz uchun mintaqadagi eng ustuvor sheriklardan biri va bizning munosabatlarimiz alohidadir, -deya bayonot bergan edi Rossiya Prezidenti Vladimir Putin o ̳zining 2012 yil 4 iyun kuni Toshkentga buyurgan tashrifi chog‘ida. - Biz mamlakatning qanday imkoniyatlarga ega ekanligini juda yaxshi bilamiz va munosabatlarimizni uning salohiyatiga hamda xalqlarimiz o ̳rtasidagi tarixiy aloqalarning chuqur ildizlariga muvofiq ravishda quramiz.O ̳zbekiston va Rossiya o ̳rtasida Iqtisodiy hamkorlik bo ̳yicha hukumatlararo komissiyaning faoliyati ikki tomonlama amaliy aloqalar taraqqiyotida muhim o ̳rin tutadi. Shuning munosabati bilan mazkur komissiyaning 2012 yil 13 dekabr kuni Toshkentda bo ̳lib o ̳tgan 14 - majlisi yakunlarini alohida ta'kidlab o ̳tish joizdir. Chunki, mazkur majlis natijalari tomonlarning iqtisodiy aloqalarni har tomonlama rivojlantirishga, savdo-iqtisodiyot, yoqilg‘i energetika, transport-kommunikatsiya, ilmiy-texnika sohalaridagi istiqbolli yo ̳nalishlarni belgilab olishga bo ̳lgan o ̳zaro manfaatdorligini yana bir karra yaqqol tasdiqladi.Gumanitar va madaniy aloqalar rivoji ikki tomonlama hamkorlikning yana bir yo ̳nalishi hisoblanadi. Bu boradagi hamkorlikning asosini ―Madaniyat, fan va texnika, ta'lim, sog‘liqni saqlash, axborot, sport va turizm sohalaridagi hamkorlik to ̳g‘risida‖gi Hukumatlararo bitim hamda O ̳zbekiston Respublikasi Madaniyat va sport ishlari vazirligi bilan Rossiya Federatsiyasi Madaniyat vazirligi o ̳rtasida imzolangan ―Madaniyat sohasida hamkorlik to ̳g‘risida‖gi Bitim tashkil etadiki, ular yildan-yilga yangi amaliy mazmun bilan boyib bormoqda. Respublikamizda Rus madaniyat markazi faoliyat ko ̳rsatayotir. U 19 ta viloyat va shahar jamoatchilik madaniy-ma'rifiy birlashmalarini o ̳z atrofida birlashtirgan.O ̳zbekistonda rus tilida asosiy ta'lim olish va mutaxassislik bo ̳yicha o ̳qishni davom ettirish uchun barcha imkoniyatlar yaratilgan. Yurtimizda 800 dan ortiq rus va o ̳zbek tillarida ta'lim beradigan maktablar faoliyat ko ̳rsatayotgan bo ̳lib, mamlakatimizning deyarli barcha oliy o ̳quv yurtlarida rus tilida tahsil olinadi. So ̳nggi yillarda ta'lim, sog‘liqni saqlash, ilm-fan va texnika sohalaridagi o ̳zaro manfaatli aloqalar ham muvaffaqqiyatli rivoj topmoqda. Yurtimizda G. Plexanov nomidagi Rossiya iqtisodiyot akademiyasi, M. Lomonosov nomidagi Moskva davlat universiteti va I.Gubkin nomidagi Rossiya davlat neft va gaz universitetining filiallari ochilgan.Shuni komil ishonch bilan qayd etish mumkinki, O ̳zbekiston Respublikasi Prezidenti
510 Xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti Islom Karimovning joriy yil 14-15 aprel kunlari Rossiya Federatsiyasiga buyurajak rasmiy tashrifi ikki tomonlama o ̳zaro manfaatli hamkorlikning yanada rivojlanishi va mustahkamlanishiga yangi turtki beradi437. 2017 yil 6 aprel kuni O ̳zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Rossiya Federatsiyasiga davlat tashrifi yakunlari bo ̳yicha qator hujjatlar imzolandi. Muzokaralar yakunida siyosiy, savdo-iqtisodiy, sarmoyaviy, harbiy-texnikaviy, migratsiya sohalari, shuningdek mintaqalararo hamkorlik, turizm va sog'liqni saqlashga oid umumiy qiymati 16 milliard dollar bo ̳lgan 55 hujjat imzolandi. Jumladan, Rossiya va O ̳zbekiston hukumatlari O ̳zbekiston fuqarolarini Rossiyada vaqtinchalik mehnat qilishga uyushgan holda jalb etish bo ̳yicha kelishuv imzolagan. Shuningdek, birgalikda migratsiya sohasida mutasaddi organlar vakolatxonalarini ta`sis etish, sog'liqni saqlash, tibbiy ta`lim va fan sohasida, turizm sohasida o ̳zaro hamkorlik bo ̳yicha kelishuvlar imzolangan.4382017 yil 1 dekabr kuni poytaxtimizdagi ―O ̳zekspomarkaz‖ majmuida ―O ̳zbekiston va Rossiya: strategik sheriklikning 25 yili‖ mavzuida tarixiy-hujjatli ko ̳rgazma ochildi.Tadbirda so ̳zga chiqqan O ̳zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati Raisining birinchi o ̳rinbosari S. Safoev, Rossiya Federasiyasi Federal Yig`ilishi Federasiya Kengashi Raisining o ̳rinbosari I. Umaxanov, Rossiya Federasiyasining mamlakatimizdagi Favqulodda va muxtor elchisi V. Tyurdenev, O ̳zbekiston Respublikasi xalq artisti G. Melnikova hamda boshqalar O ̳zbekiston-Rossiya munosabatlari strategik sheriklik tamoyillari asosida izchil rivojlanib borayotganini ta`kidladi. Keng qamrovli siyosiy muloqotlar, savdo-iqtisodiy hamkorlik munosabatlari kengayayapti, ilmiy-texnikaviy, madaniy-gumanitar aloqalar tobora chuqurlashmoqda. Mamlakatlarimiz mintaqaviy va xalqaro ahamiyatga ega dolzarb -masalalar yuzasidan faol hamkorlik qilib kelmoqda. O ̳zbekiston - Rossiya munosabatlarida savdo-iqtisodiy aloqalar asosiy o ̳rin tutadi. 2013 - 2017 yillarga mo ̳ljallangan iqtisodiy hamkorlik dasturi, 2015 - 2019 yillarda iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirish va chuqurlashtirishning asosiy yo ̳nalishlariga oid hukumatlararo bitimga muvofiq bu sohadagi aloqalar jadal taraqqiy etayapti.Ko ̳rgazmada namoyish qilinayotgan ettita mavzudagi 300 ga yaqin tarixiy hujjatlarda ana shu natijalar o ̳z ifodasini topgan.Qayd etish kerakki, ushbu tashrif O ̳zbekiston —Rossiya o ̳rtasidagi hamkorlikni yangi bosqichga olib chiqishda muhim o ̳ringa ega bo ̳ldi. Chunonchi, tashrif asnosida erishilgan kelishuvlar, imzolangan 16 milliard AQSh dollarilik 50 dan ortiq hujjatlar O ̳zbekiston hamda Rossiya taraqqiyotiga, ikki mamlakat xalqlari farovonligini yanada yuksaltirishga xizmat qilayapti. 2017 yil 29 mart kuni O ̳zbekiston bosh vaziri Abdulla Aripov seshanba kuni Moskvada Rossiya hukumati rahbari Dmitriy Medvedov bilan uchrashdi. Abdulla Aripovga O ̳zbekistonning qator vazirlik vamahkamalari rahbarlari hamrohlik qilmoqda. Muzokaralar O ̳zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning aprel oyi avvalida rejalashtirilgan Rossiyaga davlat tashrifiga 437 http://www.naesmi.uz/uz/site/page.html?id=5865438 https://kun.uz/uz/news/2017/04/06/uzbekiston-va-rossia-urtasida-imzolangan-uzzatlar-rujhati
Xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti 511 tayyorgarlik ko ̳rish doirasida o ̳tkazildi. Ikki davlat rahbarlari turli yo ̳nalishlar, birinchi navbatda savdo-iqtisodiy sohadagi hamkorlik bo ̳yicha ulkan hujjatlar to ̳plamini imzolashlari.2016-yil yakunlariga ko ̳ra ikki davlat o ̳rtasidagi tovar ayirboshlash 4,2 mlrd. AQSh dollarni tashkil etdi439.5.2. UKRAINA


166ҳукумати қуйидагича қарорларни қабул қилиши мумкин:-хорижий валюта олувчи фирма ёки алоҳида шахслардан уни ҳукуматга бериш ёки сотишни талаб қилувчи, шунингдек, хорижий валюта заҳираларини нормалаштирувчи қарорлар;-чет элга тўловларни хорижий валютада амалга оширишга тўсқинлик қилувчи қарорлар, масалан, валюта ҳажми чеклаб қўйилиб, бозор субъекти чет элда ҳоҳлаганича товар харид қила олмаслиги мумкин. Масалан, Нигерияда товар сотаётган инглиз фирмаси Нигерия ҳукумати томонидан киритилган валюта чекловлари сабабли нигериялик харидордан тўловларни ўз вақтида олмаслиги мумкин. Ҳукуматларнинг валютани тартибга солиш бўйича чекловларни йўқотиши чет эллик фирмаларга бу мамлакатларда қуйидагиларга имкон беради:-бу мамлакатлар банкларида хорижий валютада ҳисоб рақамларига эга бўлиш;-товарларни импорт қилиш ва тўловни исталган валютада (тўлов суммасидан қатъи назар) амалга ошириш;-исталган мақсад учун хорижий валютада ссуда олиш;-хорижий валютани исталган мақсадда ёки «спот» битимлари бўйича, яъни валютани форвард битими воситасида дарҳол сотиб олиш ва сотиш;-чет элда ўз бизнесини очиш.Шу билан бир пайтда чет элдаги мамлакат ҳукумати фирма очиқ филиалининг акциядорлик капитали ва бизнесининг бир қисми мамлакат фуқароларига тегишли бўлиши ва мамлакатнинг айрим фуқаролари фирманинг директорлар кенгашига аъзо бўлишини талаб қилиб туриб олиши мумкин. Ҳукуматнинг бундай филиалларга таъсир кўрсатиш даражаси турли мамлакатларда турличадир.Таянч сўзлар: олди-сотди битими, товар алмашиш битимлари, бартер, йирик кўламли операциялар,эскирган маҳсулотни қайтариб сотиб олиш,агент, конрагент, брокерлик операциялари, буюртма, тижорат счёти, счёт-фактура, счёт-спецификация, дастлабки счёт, проформа-счёт, спецификация, техник ҳужжатлар, ўраш-қадоқлаш варағи, бутлаш қайдномаси, сифат сертификати, кафолат мажбурияти, синаб кўриш баённомаси, юклаб жўнатишга рухсатнома, банк жўнатмаси бўйича йўриқнома, товар аккредитивини очишга ариза, товар аккредитиви, товар аккредитиви бўйича ҳужжатларни тўлов учун қабул қилиб олганлик тўғрисидаги хабарнома, товар аккредитиви бўйича тўлов ўтказилганлиги ҳақидаги хабарнома, инкассо тўлови ҳақидаги хабарнома, банк кафолати, банк траттаси, ўтказма васиқаси, божхона декларацияси, импорт ва валюта лицензиялари, товарнинг қаердан келиб чиққанлиги тўғрисидаги гувоҳнома, консуллик фактураси, транзит ҳужжатлари, ветеринар, санитар ва карантин гувоҳномалари.Назорат учун саволлар:1.Халқаро савдода битим деганда нима тушунилади?2.Халқаро савдода битимларнинг қандай турлари мавжуд?