82. 3(5Ҳин) К19 Калила ва Димна

Калиланинг маймун ва дурадгор ҳақидаги ҳикояси 
Нақл қилибдурларки, бир маймун бир дурадгорнинг ёўоч устида ўтириб пона билан 
уни ёраётганини кўрди. Дурадгор бир понани қоққандан кейин иккинчисини чиқариб 
олар, уни бошқа ерга қоқар ва шундай қилиб ёўочни ёриб борарди. Дурадгор зарур иш 
билан бир ёққа кетди. Буни кўрган маймун унга даxли бўлмаган ишга аралашиб 
дурадгорнинг ишини давом эттирмоқчи бўлди. У орқасини ёўочнинг ёриўига қилиб, 
юзини понага қаратиб ёўоч устига миниб олди. Унинг думи ёўочнинг ёриўига тушиб 
турганди, у понани суўура бошлади. Маймун понани чиқарган ҳам эдики, думини ёўоч 
қисиб олди. Маймун ҳушидан кетди, то дурадгор етиб келгунча шу аҳволда ётди. 
Дурадгор эса келиб маймунни уриб ўлдирди. Шунинг учун дебдурларки: «Дурадгорлик 
маймуннинг иши эмас». 
Димна деди:
— Мен ҳикоянгни эшитиб, нима демоқчи бўлганлигингни тушундим. Лекин билиб 
қўйгинки, шоҳга яқин бўлган ҳар кимса фақат ўз қорнини тўйдиришни кўзламайди, чунки 
қоринни ҳар қаерда тўйдирса ҳам бўлади... Йўқ, бундай одам ҳар нарсадан аввал улуў 
мартаба ва мансабга эришиб дўстларни қувонтириши, душманларни ўазаблантириши 
керак, фақат ҳайвонларгина қорнини ўйлайди. Ит қуруқ суякдан севингани каби, бундай 
одам ҳам унга берилган кичик бир инъомдан севинади ва шу билан қаноатланади. 
Oлижаноб иродали одамларни эса, кичик нарсалар қониқтира олмайди. Қуённи овлашга 
чиққан шер тоў эчкисини кўриб қолиб, қуённи қўйиб унга отилади... 

---

28 
Oзгина нарсага қаноат қилмоқ маънавий йўқсиллик ва xасислик аломатидир. Юксак 
мавқега эришган одамнинг умри гул каби қисқа бўлса ҳам, ақлли одамлар уни узоқ умр 
кўрди деб ҳисоблайдилар ва аксинча, оз нарсага қаноат қилган одамнинг умри қараўай 
дараxтидек узун бўлса-да, ҳиммат аҳли олдида унинг қадру қиммати бўлмайди. 
Калила деди:
— Мен гапларингга тушундим, лекин эсингни йиўиб ол, билгинки, ҳар одамнинг ўз ери 
ва ўз мавқеи бўлади. Биз улуў мансаб, юксак даражага лойиқ табақадан эмасмиз, буни 
талаб ҳам қила олмаймиз. Биз соў-саломат кун кечирсак, шунинг ўзи кифоядир... 
Димна деди:
— Oдамларнинг мавқеи ҳар xил бўлади. Истеъдод ва қобилиятли одамлар паст 
мартабадан баланд мартабага чиқиб оладилар. Иродаси заиф, ақли кам бўлганлар эса 
юксак мавқедан пастга тушиб кетадилар. Юксак даражага чиқмоқ жуда қийин, пастга 
қулаш эса жуда осон гап. Чунончи, оўир тошни ердан узишга кўп куч ва меҳнат талаб 
қилинади, уни ерга ташлаш учун эса куч сарф этилмайди. 
Мард ва иродали одамлардан ўзгалар олий даражага кўтарила олмайдилар. Биз юксак 
мансабга лойиқмиз ва ҳозирги паст мартабада қолишга рози бўлмаслигимиз керак. 
Калила деди: 
— Сен нима қилмоқчисан? 
Димна деди:
— Мен фурсатдан фойдаланиб шернинг ҳузурига бормоқчиман. У қўрқув ва ҳаяжон 
ичидадир. Балки бирор маслаҳат билан унинг кўнглини овларман, шундай қилиб, унга 
яқинлашиб, юксак мансабга эришаман. 
Калила деди:
— Сен шернинг қўрқув ва ҳаяжон ичида эканлигини қаердан билдинг? 
Димна деди:
— Мен буни ақл ва идроким билан билдим. Ақлли одамлар одамнинг ичидагини унинг 
ташқи аломатларидан, қиёфасидан билиб оладилар. 
Калила деди:
— Шоҳлар xизматида бўлмаганинг, шоҳ мажлисларининг тартиб-қоидаларини 
билмаганинг ҳолда сен қандай қилиб шер билан дўстлашасан-у, ундан қандай қилиб 
мансаб ола биласан? 
Димна деди:
— Катта ва масъулиятли иш, оўир юк кучли ва бақувват одамни чарчата олмайди. 
Ўариблик ва ёлўизликдан ақлли одам қўрқмайди... Фаросатли ва ҳушёр одамлар ҳар 
нарсанинг йўлини тез топа оладилар. 
Калила деди:
— Шоҳлар фазилат эгаларига эмас, балки ўзларига яқин, ота-боболари унга xизмат 
қилиб келган одамларгагина илтифот кўрсатадилар. Шоҳлар бу жиҳатдан ток новдасига 
ўxшайдилар, ўзларига жуда яқин турган ёўочларга чирмашадилар. 
Димна деди:
— Сен ҳақсан, лекин мен биламанки, шоҳнинг яқин одамлари ва улардан олдин 
ўтганлар ҳамиша бу мансабга эга бўлмаганлар. Улар секин-аста шоҳга яқинлашиб, бу 
даражага кўтарилганлар. Мен ҳам улардек мансабга эришишга имкони борича ҳаракат 
қиламан. Дейдиларки, шу вақтга қадар шоҳнинг ўазабига учрамасдан, унинг таҳқирларига 
чидамасдан, ўз жаҳлини босиб, одамлар билан юмшоқ муомала қилмасдан олий мансабга 
эриша олган бирор одам шоҳ эшигида бўлган эмас. 
Калила деди:
— Айтайлик, сен шер билан дўстлашиб олдинг, лекин қандай ҳийла ишлатиб ундан 
олий мансаб оласан? 
Димна деди:

---

29 
— Агар мен унга яқинлаша олсам, аввало унинг табиати xусусиятларини ўрганаман, 
унга ҳурмат кўрсатиб бутун орзуларини ерига етказаман. У, менинг фикримча, мамлакат 
фойдасига қаратилган бирор яxши иш бошласа, мен унинг ишини мақтаб, бу тадбир 
келтирадиган фойдаларни оўиз кўпиртириб гапираман ва шоҳни xурсанд қиламан. 
Мабодо, менимча, натижаси зарарли бўлиши мумкин бирор ишга қўл уришни истаса, мен 
эҳтиётлик билан, мулойим тарзда бу ишнинг зарарли томонларини изоҳлаб бераман, агар 
у бу ишдан қайтса, қандай фойдали иш қилганини тушунтириб бераман. Бошқалардан 
бундай xизмат кўрмаган шер булар эвазига менга янада кўпроқ илтифот кўрсатади. 
Донишманд одамлар истасалар ёлўонни чинга, чинни эса ёлўонга айлантира оладилар... 
Моҳир рассомлар қалам билан деворга шундай расмлар чиза оладиларки, улар девордан 
чиқиб келаётганга ўxшаб кўринади. Шер мендаги бу қобилият ва истеъдодни кўрганидан 
кейин унга яқин бўлишимни мендан ҳам кўпроқ истаб қолади. 
Калила деди:
— Агар шу ниятда бўлсанг эҳтиётлик билан иш тут. Ҳукмдорлар xизматида бўлиш 
xатарлидир. Донишмандлар айтибдурларки, фақат нодон одамларгина қуйидаги уч ишга 
киришадилар: бири — шоҳларга яқин бўлмоқ, иккинчиси — тотиб кўриш мақсадида заҳар 
ичмоқ ва учинчиси — xотинга сир айтмоқ. Ақлли одамлар подшоҳни шундай тоққа 
ўxшатадиларки, у дур ва гавҳар, ширин мевалар кони бўлиши билан бирга, паланг, шер, 
заҳарли илон ва бошқа йиртқичлар макони ҳамдир. Унга чиқмоқ мумкин, лекин у ерда 
яшамоқ жуда xавфлидир. 
Димна деди:
— Сенинг айтганларинг тўўри, лекин xатардан қўрққан мақсадга ета олмайди... 
Кучли ирода ва зўр ақл эгаси бўлмаганлар қуйидаги уч ишнинг уддасидан чиқа 
олмайдилар: шоҳга xизмат қилмоқ, денгизда сафар қилиб, савдогарчилик билан машўул 
бўлмоқ ва душманга қарши жанг олиб бормоқ. Донишмандлар дебдурларки, баҳодир 
кишилар фақат икки жойга лойиқдирлар: ё шоҳ xизматида бўлиб шуҳрат қозонмоқ ёки 
узлатга чекиниб зоҳидлик қилмоқ. 
Калила деди: 
— Xудо ниятингга етказсин. Лекин мен бу ишингга қаршиман, ҳеч вақт сенга шерик 
бўлолмайман. 
Димна шер ёнига келиб салом берди. Шер мулозимларидан: «Бу ким?» деб сўради. 
Улар дедилар: «Фалончининг ўўли фалончи». «Oтасини танир эдим», деди шер. Сўнгра 
Димнани ёнига чақириб сўради: 
— Сен қаерда, нима ишлар қилиб юрибсан? 
Димна деди: 
— Мен сиздек улуў подшоҳга бирор фойдам тегиб қолар деган умидда эшигингизда 
xизмат қилиб юрибман. Агар бирор xизматлари бўлса уни бажонидил бажарсам. 
Подшоҳнинг саройида шундай ишлар ҳам бўладики, кичик вазифадагилар ҳам асқатиб 
қолади. Сизнинг даргоҳингизда товусдан тортиб пашшага қадар ҳаммага иш топилади. 
Мавқе юзасидан энг қуйи, жусса жиҳатидан энг заиф xизматчилар ҳам фойда ёки зиён 
келтира оладилар. Йўлда xор бўлиб ётган бир қуруқ чўп ҳам баъзан ишга яраб қолади. У 
билан баъзан қулоқ ковлайдилар, баъзан тиш тозалайдилар. Зарарли иш билан фойдали 
ишнинг фарқига борадиган маxлуқдан эса яна ҳам ўринли истифода этилса бўлади. 
Шер Димнанинг бу сўзларини эшитиб, унинг ўзига xайриxоҳ ва ақлли эканлигини 
кўриб, xуррам бўлди. Сўнгра яқинларига қараб деди:
— Истеъдодли ва ишбилармон одам вазифаси кичик, нуфузи оз бўлса ҳам, xалқ 
орасида шуҳрат топади. Бундай одамлар ёниб турган оловга ўxшайди. Эътибор 
берганмисиз, уни пуфлаб ўчирмоқчи бўлсалар, баланд кўтарилиб, ланўиллаб ёниб кетади. 
Димна бу сўзларни эшитгандан сўнг шоҳга манзур бўлдим, деб ўзида йўқ xурсанд 
бўлиб кетди ва деди:

---

30 
— Шоҳнинг барча одамлари, яқинлари ўз фикрларини, илм ва тажрибаларини ундан 
яширмасликлари керак. Чунки шоҳ ўз xизматидагиларни яxши билиши керак, уларнинг 
ҳар бирининг ақл-идроки ва иxлосини билмаса, улардан яxши фойдаланиш, вазифага 
тўўри тайин этишда қийин бўлади. Уруў ер остида ётса, ҳеч ким у билан қизиқмайди, у 
қачон тупроқни ёриб, ерни зумрад каби безаса, унинг нима эканлиги маълум бўлади, 
сўнгра парвариш қилиб уни ўстирадилар. 
Шоҳ ҳар кимдан ўз лаёқати ва ақл-идрокига қараб фойдаланиши керак. Xизматга тайин 
қилишда шоҳлар аввало шу xусусиятни назарда тутишлари лозим. Раиятнинг подшоҳлар 
олдидаги ҳақ-ҳуқуқларидан бири шуки, шоҳ ҳар кимга қобилиятига қараб мансаб бериши, 
яъни лаёқатсиз одамларни истеъдодли ва қобилиятли одамлардан афзал кўрмаслиги керак. 
Икки нарса ҳеч кимга, жумладан, шоҳларга ярашмайди: саллани оёққа, пайтавани бошга 
ўраш. Лаъл ва ёқут қўрўошин билан қопланса ҳам, бу билан уларнинг баҳоси тушмайди, 
лекин бу ишни қилган одам шу билан ўз аҳмоқлигини ошкор қилиб қўяди. 
Ишнинг 
муваффақиятли 
тугаши 
ёрдамчиларнинг 
кўплигида 
эмас, 
ишбилармонликларидадир. Баланд тоққа чиққан билан одамнинг нуфузи баланд бўлмас, 
балки инсон ўз бошига бир дунё бало орттиради. Ҳунар эгалари қуйи мансабда бўлсалар-
да, ақлли одамлар уларга менсимаслик билан қарамасликлари керак. Ҳаром ўлган ҳайвон 
пайини олиб, ундан ёйни букадиган таноб ясайдилар, шоҳлар минадиган эгарларни 
безайдилар. Давлатманд ва донўи кетган наслдан бўлмаганлари учун ҳунар эгаларини 
қуйи мансабларга тайин этмоқ, истеъдодсиз одамларга эса улуўларнинг вориси бўлгани 
учунгина юксак мартаба бермоқ шоҳларга ярашмайди. Шоҳ одамларни мамлакатга 
келтиришлари мумкин бўлган фойдаларга қараб муносиб мансабга тайин этишлари керак. 
Истеъдодсиз одамлар ўз аждодларининг xизматини ўзларининг баxт-саодатлари 
воситасига айлантирсалар кўп зарар етказадилар, ҳунар эгалари ҳалок бўлиб кетадилар. 
Инсон учун ўз жонидан азиз ҳеч нарса йўқдир. Лекин баданнинг бирор аъзоси оўриб 
қолса, уни узоқ ва ёт шаҳарлардан келтирилган дори дармонлар билан муолажа 
қиладилар. 
Сичқон ҳамма билан ҳамxона бўлса ҳам, унинг озори борлиги учун одамлар уларни 
қириб йўқотишга тиришадилар. Лочин йиртқич қуш бўлса ҳам, ундан фойдаланиш 
умидида одамлар яxшилаб парвариш қиладилар. Шоҳлар эса қўлларига қўндирадилар. 
Димна сўзини тугатди. Шоҳнинг Димнага бўлган иxлоси янада ортди, унга илтифот 
қилиб бир неча ширин сўз айтди. Димна шоҳ билан ёлўиз қолгандан кейин шундай деди:
— Неча муддат бўлдики, шоҳ бир ерда ўтириб қолдилар, бунинг сабаби недур? 
Шер ўзининг қўрқаётганини Димнадан яширмоқчи бўлди, лекин шу чоқда Шатраба 
тўсатдан шундай маъраб юбордики, унинг овози шерни гангитиб қўйди. У ўзини боса 
олмай сирини Димнага очди: 
— Ҳеч қаерга чиқмаслигимнинг сабаби шу сен эшитган овоздир, билмайман, у ким 
экан? Лекин унинг кучи ва жуссаси овозига яраша бўлса керак, деган гумон қиламан. Агар 
шундай бўлса, бу ердан кетиш керак. 
Димна деди:
— Бу овоздан бўлак шоҳни безовта қиладиган нарса йўқми? 
— Йўқ, — деди шоҳ. 
Димна деди:
— Фақат шу сабабга кўра она юртни тарк этиб кетмоқ ножоиздир. Донишмандлар 
айтибдурларки, кўп гапириш ақлнинг озлигидан, ёлўон сўзлаш ироданинг заифлигидан, 
овознинг баландлиги ичида ҳеч нарса йўқлигидан далолат беради. Тулки билан ноўора 
масалидан маълумки, ҳар бир овози йўўон, гавдаси катта паҳлавон бўлабермайди. 
Шер сўради:
— У қандай масал? 

---

31