Исломдаги мазҳаб ва оқимлар

Shoshiyning “Usul ash-Shoshiy” asarida ijmo va qiyosdan hukm olish shartlari

Н.Хакимова

1. Усул аш-Шоший асари 2. Ижмонинг таърифи 3. Қиёснинг таърифи

Режа:

Ижмоънинг таърифи

• Луғатда: 1. Бир ишга азму қарор қилиш

2. Иттифоқ қилиш

• Расулуллоҳ (с.а.в.)нинг вафотларидан сўнг бирор асрда мужтаҳидларнинг шаръий ҳукмга қилган иттифоқи ижмоъ дейилади.

Ижмонинг навлари

• Очиқ-равшан ижмо
• Сукутий ижмо

Сукутий ижмонинг шартлари

• Сукут мувофиқлик ёки мухолифлик аломатларидан холи бўлиши шарт
• Сукут етарли баҳс ва фикр юритиш учун кифоя қиларли муддатдан кейин бўлиши шарт
• Масала ижтиҳод қилиш жоиз бўлган масала бўлиши шарт

Ижмонинг шартлари

• Ижмо бир қанча мужтаҳидлар билан бўлади
• Шаръий ҳукмга барча мужтаҳидлар иттифоқ қилиши шарт
• Турли ўлкалардаги мужтаҳидларнинг барчалари иттифоқ қилиши шарт
• Иттифоқ фикрни очиқ билдириш билан бўлади
• Мужтаҳидлар адолатли бўлиши ва бидъатдан четда бўлиши шарт
• Ижмо шаръий далилга суянган бўлиши шарт

Ижмонинг таянчи

• Китобдан олинган далилга суянган ижмо – момога уйланиш ҳаромлиги борасидаги ижмо
• Суннатдан олинган далилга суянган ижмо – харидор савдогардан сотиб олган егуликни қабз қилиб олмагунича сотиши ман қилиниши ҳақидаги ижмо.

(далили қатъий ижмо унутилаётган ёки янглиш фаҳмланган ҳукмларни қайта тиклаш ва таъкидлаш учун бўлади)

Ижмонинг таянчи

• Оҳад хабар ва қиёсдан иборат зонний далил асосида ижмо собит бўлса, ҳукм зонн мартабасидан қатъийлик ва яқийн мартабасига кўтарилади (гуручда рибо жорий бўлиши, Абу Бакр (р.а.) халифаликлари қиёс асосида ижмо бўлган).
• Маслаҳатул мурсала ижмо учун таянч бўла олади.

Ижмонинг ҳужжат эканлиги

• Эй иймон келтирганлар! Аллоҳга итоат қилинг, Пайғамбарга ва ўзингиздан бўлган ишбошиларга итоат қилинг. Бирор нарса ҳақида тортишиб қолсангиз, агар Аллоҳ ва охират кунига иймон келтирган бўлсангиз, уни Аллоҳга ва Пайғамбарга қайтаринг. Ана шундай қилиш хайрли ва оқибати яхшидир.

Нисо, 59

Ижмонинг ҳужжат эканлиги

• “Қачонки уларга эминлик ёки ҳақ тўғрисида бир иш-хабар етса, уни таратурлар. Агар уни Пайғамбарга ва ўзларидан бўлган ишбошиларга ҳавола қилганларида эди, улардан иш негизини биладиганлари уни англаб етар эдилар. Аллоҳнинг фазли ва марҳамати бўлмаганда, озгинангиздан бошқангиз шайтонга эргашиб кетар эдингиз”. 

Нисо сураси, 83-оят

Ижмонинг ҳужжат эканлиги

• Ким ўзига ҳидоят равшан бўлгандан кейин Пайғамбарга хилоф қилса ва мўминларнинг йўлидан бошқа йўлга юрса, кетган томонга қўйиб қўямиз ва жаҳаннамга киритамиз. У қандоқ ҳам ёмон жой!

Нисо сураси, 115-оят

Ижмонинг ҳужжат эканлиги

Суннатдан:

• “Менинг умматим залолат узра жамланмайди”.
• “Аллоҳ менинг умматимни залолат узра жамламайди”.
• “Мусулмонлар нимани яхши деб билсалар, у Аллоҳ ҳузурида ҳам яхшидир”

Қиёс тушунчаси

• Луғатда: бир нарсани бошқаси билан ўлчаш
• Шаръий ҳукми бўйича Китоб, Суннат ва ижмода насс келмаган ишни булардан бирида ҳукмига насс келган ишга тенглаштириш қиёс дейилади.

Қиёснинг арконлари

• Асл – шаръий ҳукм бўйича насс келган воқеа.
• Фаръ – ҳукмига насс келмаган воқеа.
• Иллат – аслнинг ҳукми бино қилинган васф.
• Ҳукм – аслнинг ҳукми

Қиёснинг шартлари

• Асл бошқа аслга фаръ бўлмасин
• Аслнинг ҳукми қатъий далил ила собит бўлган шаръий ҳукм бўлсин. Насх қилинмаган бўлсин.
• Аслнинг ҳукми ёлғиз ўзига хосланмаган бўлсин
• Аслнинг ҳукми қиёс йўлидан бошқа ерга бурилмаган бўлсин (рўзани намозга қиёс қилинмайди)
• Фаръда аслнинг иллатига ўхшаш иллат бўлиши
• Аслнинг ҳукми фаръда ўзгармаслиги керак (мусулмон ва зиммийнинг зиҳори)
• Фаръда насс ва ижмо билан собит бўлган қиёс ҳукмига мухолиф нарса бўлмасин

Қиёснинг ҳужжат эканлиги

• “Қачонки уларга эминлик ёки ҳақ тўғрисида бир иш-хабар етса, уни таратурлар. Агар уни Пайғамбарга ва ўзларидан бўлган ишбошиларга ҳавола қилганларида эди, улардан иш негизини биладиганлари уни англаб етар эдилар. Аллоҳнинг фазли ва марҳамати бўлмаганда, озгинангиздан бошқангиз шайтонга эргашиб кетар эдингиз”. 

Нисо сураси, 83-оят

Тавсия этилган адабиётлар рўйхати:

• Бурҳонуддин Марғиноний “Ҳидоя (Шарҳ бидоятил мубтадий)” // Таржима ва изоҳлар муаллифлари: Аъзамхон Қамбаров (бош таржимон), Акмалжон Икромжонов, т.ф.д. Илҳомжон Бекмирзаев // ўзбек тилига академик таржима. – Тошкент: “Hilol-Nashr”, 1-жилд (Ибодатлар қисми), 2020. – 702 б.
• Бурҳонуддин Марғиноний “Ҳидоя (Шарҳ бидоятил мубтадий)” // Таржима ва изоҳлар муаллифлари: Аъзамхон Қамбаров (бош таржимон), Акмалжон Икромжонов, т.ф.д. Илҳомжон Бекмирзаев // ўзбек тилига академик таржима. – Тошкент: “Hilol-Nashr”, 2-жилд (Оилавий муносабатлар қисми), 2020. – 720 б.
• Низомуддин Шоший. Усулуш Шоший // Таржима ва изоҳлар муаллифи: А.Аҳмадалиев // ўзбек тилига академик таржима. – Тошкент.: Мовароуннаҳр, 2016. – 414 б.