|
Reportyor [ingl. reporter] leksemasi tilimizga arab tilidan o‘zlashgan muxbir leksemasi bilan erkin almashish xususiyatiga ega.
Referi [ingl. referee < lot. refero – xabar qilaman] leksemasi sport musobaqalari (masalan, futbol, kurash, boks, tennis kabilar)ni o‘tkazuvchi hakam, sudya leksemalari bilan ma’nodosh bo‘lsa ham, hakamlikning xalqaro nomlaridan biri hisoblanadi.
Etimologik asosi yapon tiliga mansub bo‘lgan riksha [ingl. ricksha – yap. dzinrikisya < dzin – odam + riki – kuch + sya – arava] leksemasi leksikamizga ingliz tilidan o‘zlashgan bo‘lib, Sharqiy va Janubiy Osiyoning ayrim mamlakatlarida odam tortib yuradigan, odam va yuk tashuvchi ikki g‘ildirakli qo‘larava va shunday aravani tortib yuruvchi kishi, hammol leksemasiga sinonim hisoblanadi.
Sayt [ingl. site – o‘rin, joy] leksemasi hozirda faol leksemadir. Internetda muayyan mavzu yo‘nalishi bo‘yicha to‘plangan va shakllantirilgan, doimo yangilanib, to‘ldirib boriladigan, o‘z nomi (sarlavhasi)ga ega bo‘lgan ma’lumotlar yig‘indisi ma’nosida ishlatiladi, o‘rni bilan elektron sahifa leksemasi bilan ma’nodoshlik hosil qiladi.
Ingliz tilidan o‘zlashgan leksema orasida sifat turkumiga mansubi ham o‘rni bilan uchrab turadi. Sentimental [ingl. sentimental < fr. sentiment – his-tuyg‘u < lot. sentire – sezmoq, his qilmoq] leksemasi ko‘p ma’noli so‘z sifatida ko‘ngli bo‘sh, ko‘ngilchanlik tushunchasini ifodalaydi va ko‘ngilchan, ta’sirchan leksemalari bilan ma’nodoshlik hosil qiladi.
Skver [ingl. square – to‘rtburchak maydon < lot. exquadrare – to‘rtburchak qilib qirqmoq] leksemasi ikki tomoniga qator daraxt, buta va gullar o‘tqazilgan yo‘l yoki yo‘lka, sayrgoh ma’nosida forscha xiyobon, nutqiy holatda fransuzcha bulvar [fr. boulevard – shahar devori; ikki tomonlama harakatli ko‘cha o‘rtasidagi keng xiyobon] leksemasiga sinonim hisoblanadi.
Homiy arabcha bo‘lib, ingliz tilidan o‘zlashgan sponsor [ingl. sponsor < lot. spondeo – kafil bo‘laman, kafolat beraman] leksemasiga qaraganda ko‘p asrlik tarixga ega. Biroq sponsor leksemasi ham qisqa muddat ichida o‘zbek tili leksikasida o‘z o‘rnini topib ulgurdi.
Bizga ma’lumki, tilimizda tovush tomoni bir xil bo'lib, turlicha ma'nolarni ifodalovchi so'zlar va qo'shimchalar shakldoshlar (omonimlar) hisoblanadi. Shakldoshlik leksemalar, morfema (qo‘shimcha)lar va frazeologik birliklar orasida ham mavjud. Keys [ingl. case – portfel] leksemasi diplomatga o‘xshash yapasqi qattiq portfel ma’nosida bo‘lib, zamonaviy pedagogik texnologiyada qo‘llanayotgan keys (keys-stadi) leksemasiga omonim hisoblanadi. Bu ikki leksemaning ham o‘zlashish va olinish manbasi bir bo‘lsa-da, o‘zlashishiga ko‘ra makon va zamon jihatidan o‘ziga xos farqlarga ega. O‘quv vaziyat tushunchasini ifodalovchi keys (keys-stadi inglizcha sase – yig‘ma, aniq, amaliy holat, stadi-o‘quv) o‘quv uslubi bo‘lib, u tashkilot, shaxslar guruhi yoki alohida shaxslar hayotidan olingan real vaziyat yoki talabalarni muammoni aniqlash va uni maqsadga muvofiq yechish variantlarini qidirishga yo‘naltiruvchi, tashkiliy hayotda vujudga keladigan muammolarni aks ettiruvchi yasama (sun’iy) vaziyatga asoslanadi1.
Leksik (lug'aviy) omonimlar nutq jarayonida, ayniqsa, so’z o’yinida so’zlovchining nutqiy mahoratini ko’rsatish uchun imkoniyat yaratadi.
O‘zbek tiliga o‘zlashgan inglizcha o‘zlashma leksemalar orasida omonim leksemalar ham o‘ziga xos. Ular sirasiga bar, boks, boks, boks, jaz, kart, logistika, pas, reyd, pom, standart, tanketka, tender, tik, fen kabi leksemalarni kiritish mumkin.
Zid ma'nolilik sinonimlar singari o'zaro so'z va qo'shimchalarga ham xos. Leksemalar orasidagi zidlik leksik (lug'aviy) antonim, morfemalar orasidagi zidlik esa affiksal antonimlar hisoblanadi.
Import [ingl. import < lot. importare – kiritmoq; olib kirmoq] leksemasi iqtisod sohasida ichki bozorda sotish yoki uchinchi bir davlatga tranzit qilish uchun mamlakatga chet ellardan tovarlar, xizmatlar, qimmatli qog‘ozlar va boshqalar olib kirish ma’nosiga ega bo‘lib, unga teskari ma’no ifodalovchi eksport [ingl. export < lot. exportare – chetga (tashqi bozorga) chiqarmoq] leksemasi bilan antonimik munosabatga kirishadi.
O‘zbek tilining izohli lug‘atida keltirilishicha, menejerlar [ingl. manager – boshqaruvchi] leksemasi shu ko‘rinishda bo‘lib, korxona va kompaniya egalari bo‘lmagan, maxsus tayyorgarlik ko‘rgan malakali yollanma boshqaruvchilar ma’nosini ifodalaydi. Matnlar tarkibida kelgan menejer va ish boshqaruvchi leksemalari o‘zaro erkin almashinish xususiyatiga ega va sinonim hisoblanadi.
Sinonimiya va antonimiya hodisasi nutqda fikrimizni ta'sirli ifodalashda xizmat qiladi. Ayniqsa, badiiy adabiyotda ijodkorlar bundan o’rinli foydalanishadi.
Tilshunos olim Sh.Rahmatullayevning fikricha, leksik arxaizm o‘z mohiyatiga ko‘ra ikki guruhni tashkil qiladi:
a) leksema yaxlitligicha arxaizm bo‘ladi. Buni arxaizm-leksema deb nomlash mumkin: sas- (G‘afur G‘ulom, "Avval o‘qi"), yit- (G‘afur G‘ulom, "Biz tinchlik istaymiz"), zamla- (G‘afur G‘ulom, "Ozarbayjonlik paxtakor qardoshlarga") kabi.
b) leksema emas, balki uning sememalaridan biri arxaizm bo‘ladi. Buni arxaizm-semema deb nomlash mumkin: tik- (“ek-“ ma'nosida - G‘afur G‘ulom, "Тerimchi qizlarga") kabi.
Leksik arxaizmning har ikki turi leksik ma'noga asoslanadi. Shunga ko‘ra arxaizmning bu turlarini "leksik arxaizm", "semantik arxaizm" deb nomlash to‘g‘ri bo‘lmaydi. Arxaizm-leksema monosemem leksemaning eskirishi natijasida, arxaizm-semema esa polisemem leksemaga xos sememalardan birining eskirishi natijasida yuzaga keladi. Har ikki turdagi arxaizmning voqe bo‘lishi tilning o‘z taraqqiyot yo‘li bilan bog‘liq. Arxaizm-sememaga nisbatan arxaizm-leksema ko‘p bo‘ladi1.
Do'stlaringiz bilan baham: |
