81 Inglizcha Baymatova Barchinoy Gulmurodovna O‘zbek tilidagi inglizcha

Blokada [blockade – qamal; qurshamoq] harbiy sohaga oid so‘z bo‘lib, “O‘zbek tilining izohli lug’ati”da Dushman egallab turgan hududning ayrim qismini yoki hammasini qurshab olish, qamal qilish ma’nosiga ega. Uning eski kitobiy uslubga xos muhosara, shuningdek, qamal, qurshov so‘zlari bilan ma’nodoshligini kuzatish mumkin.
Ma’nodoshlik paradigmasi doimo ochiq bo‘ladi. Jamiyat, davr talabi asosida keraksizlari iste’moldan chiqib, qator yangilari bilan boyib boraveradi. Nutqda ma’nodoshlik qatorlari nutqning atash birliklari, iboralar, mustaqil leksema sememalarining turlari, yasama so‘zlar, so‘z birikmalari, nutqiy ko‘chma so‘zlar bilan to‘lib, kengayib boradi. Bular konteksual sinonimlar sifatida nutqning go‘zalligi va boyligini ta’minlovchi bebaho vosita sanaladi.
Mustaqillikdan so‘ng tilimizga, xususan, inglizcha so‘zlarning o‘zlashishi kuchaydi, ayrimlarining esa ishlatilish o‘rni faollashdi. Broker [ingl. broker – o‘rtada turib vositachilik qiluvchi, dallol, makler] leksemasi lug‘atimizda tovar, valyuta, savdo birjalarida oldi-sotdi bitimlari tuzishda vositachilik (dallollik) qiladigan ayrim shaxs yoki firma ma’nosida o‘rinlashgan. Shuningdek, uning dallol, vositachi leksemalari bilan ma’nodoshlik kasb etishi tabiiy hol.
Sinonimiya va ko‘p ma’nolilik munosabati ham xarakterlidir. Ko‘p ma’noli so‘z har bir ma’nosi bilan boshqa­boshqa sinonimik qatorda bo‘lishi mumkin.
Detektiv [ingl. detective < lot. detectio - ochish, fosh qilish; aniqlash] leksemasining tilimizga ot va sifat so‘z turkumlariga xos semalar bilan o‘zlashganini kuzatish mumkin. Ot so‘z turkumi sifatida jinoiy ishlarni qidirish, ochish bo‘yicha mutaxassis; politsiyaning yashirin ayg‘oqchisi: josus yoki izquvar leksemalari bilan alohida-alohida ma’nodoshlik kasb etsa, sifatlik xususiyatiga ko‘ra josuslar, yashirin ayg‘oqchilar, izquvarlar hayoti, sarguzashtlari, murakkab jinoyatlarning ochilishi haqida hikoya qiluvchi (badiiy asar yoki film) ma’nosida belgi ifodalaydi. Detektiv leksemasi semalarining ikki so‘z turkumiga moyilligi sifatida izohlanishi bu so‘zning leksikamizda keng planda ishlatilishi bilan belgilanadi.
Golkiper [ingl. goal-keeper – saqlovchi] leksemasi futbol, xokkey kabi o‘yinlardagi darvozabon leksemasi bilan sinoninimik munosabatda bo‘ladi.
Dispetcher [ingl. dispatch - tez bajaraman] kasb-hunarga oid leksika bo‘lib, transport vositalari harakatini yoki korxonadagi ish jarayonini xabar berish qurilmalari va aloqa vositalari: telefon, radiotelefon, signalizatsiya, faks va televizion uskunalar, kompyuter va shu kabilar orqali bitta markazdan, bir joydan turib nazorat qiluvchi va boshqarib turuvchi xodim ma’nosida ishlatilsa, ko‘chma ma’noda esa dispetcher, tashkilotchi sinonimik qatorini hosil qiladi.
O‘zbek tilidagi o‘z va o‘zlashma qatlam so‘zlari materiallariga e’tibor qilsak, tilda sinonimlar quyidagi yo‘llar bilan paydo bo‘lishini kuzatamiz:
- bir tildan ikkinchi tilga so‘z o‘tishi natijasida: manglay, peshona; kuch, quvvat; josus, agent;
- mahalliy shevalardan so‘z olish natijasida: do‘ppi, kalapo‘sh; buzoq, go‘sala;
- so‘z yasalishi yo‘li bilan sinonim hosil qilish, ya’ni yasama so‘z tub so‘z bilan: his, sezgi; savol, so‘roq; vazifa, topshiriq;
- so‘zning yangi ma’no kasb etishi bilan: o‘rin so‘zi joy va lavozim ma’nosida.
Gangster [ingl. gangster – bandit] leksemasini uyushgan jinoyatchilar guruhining ishtirokchisi ma’nosida bosqinchi, bandit leksemalari bilan ma’nodoshligi kuzatiladi.
Zombi [ingl. zombi(e) < afrika tillaridan: muqaddas ilon; afsun, jodugarlik bilan tiriltirilgan murda] leksemasi begona kimsaning ta’sir ko‘rsatishi (kuchli uyqu dorilar, narkotiklar, ong-fikrni xiralashtiruvchi preparatlar, gipnoz va boshqa ruhiy vositalar ta’siri) yordamida birovning buyrug‘iga, xohish-irodasiga so‘zsiz bo‘ysunadigan, mustaqil fikrlay olmaydigan, o‘z shaxsi va erkiga ega bo‘lmagan kishi, aniqrog‘i, manqurt leksemasiga ma’nodosh deb hisoblash mumkin.