8-tema. Xizmetkerler menen esap –kitaplardiń esabi reje

_8-TEMA. XIZMETKERLER MENEN ESAP –KITAPLARDIŃ ESABI
REJE:
8.1. Miynet hám oǵan haqı tólew, esapdar shaxslar menen esap-kitaplardıń mazmunı hám de normativ-huqıyqıy tiykarları.
8.2. Miynetke haqı tólew formaları. Miynet hám oǵan haqı tólew hám de esapdar shaxslar menen esap-kitaplardıń esabın shólkemlestiriw.
8.3. Miynet hám oǵan haqı tólew hám de esapdar shaxslar menen esap-kitaplardıń esabın hújjetlestiriw.
8.4. Miynet hám oǵan haqı tólew hám de esapdar shaxslar menen esap-kitaplardı esapqa alıw.


8.1. Miynet hám oǵan haqı tólew, esapdar shaxslar menen esap-kitaplardıń mazmunı hám de normativ-huqıyqıy tiykarları
Xojalıq júritiwdiń házirgi jaǵdayında óndiris kárxanalarınıń baslı wazıypası turmıs abadanshılıǵın ele de joqarılatıw, jámiyetlik óndiristi joqarılatıp barıw, awıl-xojalıǵın jedel rawajlandırıw jolı menen miynet ónimdarlıǵın asırıw, milliy dáramattı kóbeytiwden ibarat. Miynet hám is haqı esabı-esap jumıslarınıń anıq hám operativ maǵlıwmatlar talap etiwshi eń áhmiyetli hámde qıyın tarawlarınan biri bolıp tabıladı. Bunda jumısshılar sanınıń ózgeriwi, jumıs waqtınıń sarıplanıwı, is haqı fondı, tólew túrleri hám jumısshılar túrleri boyınsha hámde is haqı fondınan tısqarı ámelge asırılatuǵın basqa tólewler, kárxananıń hár bir jumısshı menen esap-kitaplar sáwlelendiriledi. Bul maǵlıwmatlar tiykarında miynet ónimdarlıǵı hámde miynet resurslarınan paydalanıw jumısshılar sanı, is haqı fondınıń sarıplanıwı hám basqalar boyınsha reje tapsırmalarınıń ámelge asırılıwı ústinen qadaǵalaw ámelge asırıladı.
Miynet hám is haqı esabın jolǵa qoyıw miynetke tuwrı qatnas ruwxında tárbiyalawdıń áhmiyetli faktorlarınan biri. Miynet hám is haqı esabınıń tiykarǵı wazıypaları tómendegilerden ibarat:
1. Jumıs waqtınıń tuwrı sarıplanıwı boyınsha qadaǵalaw;
2. Sarıplanǵan miynet yaki óndirilgen ónimdi tiyisli hújjetlerdi óz waqtında hám tuwrı sáwlelendiredi;
3. Esaplanǵan jumıs is haqını hám kalkulyasiya ob’ektleri ortasında tuwrı bólistiriw;
4. Is haqı hám miynetke haqı tólewdiń aldınǵı usılların ámelde qollanadı;
5. Miynetke haqı tólew fondınıń tuwrı sarıplanıwı boyınsha qadaǵalaw.
Xalıq xojalıǵınıń basqa tarmaqlarındaǵıday miynette hám jumısshılar sanı kárxananıń islep shıǵarıw dástúri tiykarında anıqlanadı. Jumısshılar kárxana kóleminde olardan qay jerde paydalanıwına qarap eki toparǵa bólinedi: miynet islep shıǵarıwı jumısshıları hámde miynetke baylanıslı bolmaǵan islep shıǵarıw hám xojalıqlardaǵı jumısshılar.
Jumısshı hám xızmetkerler menen esaplasıwdı rásmiylestiriw ushın paydalanatuǵın hújjet bul esaplaw vedomostı bolıp esaplanadı. Tómendegi dáslepki hújjetler xızmet haqı esaplaw vedomostı bolıp esaplanadı:
- jumıs waqtınan paydalanıwdı esapqa alıw tabeli - tiykarında paydalanılǵan waqıtına qarap xızmet haqı hám basqada tólemlerdi esaplaw ushın paydalanıladı;
- xızmet haqını jıynap barıwshı kartochkalar-islegenine qarap haqı tólenetuǵın jumısshılar ushın;
- barlıq túrdegi qosımsha xızmet haqı hám waqıtınshalıq qábiletin joǵaltıwı boyınsha napaqalar esaplaw raschetı;
- ótken ay boyınsha esaplaw vedomostları salıq uslamlar summasın esaplaw ushın:
-orınlaw betleri boyınsha uslap qalıw ushın sud organlarınıń qararları;
- aydıń birinshi yarımı ushın avans beriw boyınsha jobalastırılmaǵan avans-beriw boyınsha tólew vedomostları kassa-shıǵıs orderi h.t.b.
Esaplaw vedomostı analitik esap registri bolıp esaplanadı, sebebi ol hár bir tabel nomeri sexlar, islewshiler kategoriyaları, tólew hám uslamlardıń túrleri boyınsha dúziledi. Tólew vedomostı tómendegi kórsetkishlerden ibarat.
-tólew túrleri boyınsha esaplandı 6710 schetınıń kredit aylanısı boyınsha:
-tólew hám esaplasıw túrleri boyınsha uslanadı hám esaplanadı - 6710 schetınıń debet aylanısı;
-qolına tiyetuǵın yamasa kárxananıń ay aqırındaǵı qarızı - 6710 schetınıń kredit qaldıǵı esaplasıwdı kárxananıń jumısshı hám xızmekerleri menen rásmiylestiriwde bir qansha variantlar-qollanıladı;
-esaplaw - tólew vedomostların dúziw jolı menen. Bunda 2 registr birlestirilgen esaplaw hám tólew vedomostı, yaǵnıy bir waqıttıń ózine tólewge tiyisli summa esaplanadı hám ol beriledi.
-esaplaw vedemostın dúziw jolı menen, tólm tólew vedomostı menen ámelge asırıladı;
-hár jumıs ayı ushın «Jumıs haqı esaplaw» betlerin mashinalarda dúziw jolı menen. Buǵan tiykarınan xızmet haqı beriw ushın tólew vedomostı dúziledi.
Xızmet haqını jıynaw, miynet haqı fondınıń quramı hám onnan paydalanıwdı qadaǵalaw belgilengen tártipte ámelge asırıladı.
Qarjı menen támiyinlew deregine qaramastan kárxananıń miynet haqı qárejetleri quramına miynetke haqı tólew boyınsha sarıplanǵan barlıq qárejetler, sonnan nızam boyınsha islewshilerdiń islenbegen waqtı ushın esaplanǵan ortasha jumıs haqı, qoshametlewshi tólemler, kompensaсiya tólemleri kiredi.
Joqarıda kórsetilgen miynetge haqı tólew boyınsha sarıplanǵan qárejetlerdiń barlıǵı qárejetler quramı haqqındaǵı nızamǵa baylanıslı ónim (jumıs hám xızmet)lerdiń ózine túser bahasına kirgiziledi yamasa dáwir qárejetlerine ótkizilip, keyin hár ayda esabat dáwiri paydasın kemeytiriwge baǵdarlanadı.
Buxgalteriya esabınıń jurnal - order forma quramında esabat, haqıyqıy esaplanǵan miynet haqı fondın esaplap shıǵıw hám jobalı fondtan paydalanıw ústinen qadaǵalaw ushın arnawlı registrlar názerde tutılǵan.
Bul maqset ushın sanaatda 5 - «Esaplanǵan jumıs haqınıń quramı hám islewshiler kategoriyaları boyınsha jıyma hám jumısshı hám xızmeсhiler menen esaplasıwlar boyınsha jıyma» islew beriw kestesinen paydalanıladı. Bul hár aydaǵı esaplaw vedomostlarına tiykar dúzdi.
5- islew beriw kestesiniń birinshi bóliminde miynet haqı fondına kiretuǵın esaplanǵan summa sonday-aq miynet haqı fondına kirmeytuǵın basqa dereklerden soсallıq qamsızlandırıw esaplanǵan summalar kórsetiledi.
Kesteniń ekinshi-jumısshı hám xızmetkerler menen esaplaw boyınsha jıyma maǵlıwmatlar-bóliminde tómendegi maǵlıwmatlar keltirilgen: Ay basınıń kárxananıń yamasa jumısshı hám xızmetkerlerdiń qarızı, esaplaw vedomostına ásirese esabat ayı ushın sex boyınsha hám kárxana boyınsha jámi esaplanǵan summa. Bunnan keyin tólengen xızmet haqıdan uslanǵan hám shegirmelerdi tolıq táriypi hám ay aqırına bolǵan qarız keltirilgen. Haqıqıyqatında kesteniń bul bólegi 6710 schettıń maǵlıwmatların analizlew. 8,10/1 jurnal-orderlerine, 7-vedomostqa salıq tólemleri boyınsha maǵlıwmatnama dúziw hám ay sońına qalǵan qaldıǵın bas dápter menen salıstırılǵan imkaniyatın beredi. 8-jurnal - orderge jazıw ushın jumısshı hám xızmetkerlerdiń jumıs haqılarınan uslanǵan salıqlar summası haqqındaǵı maǵlumatnama 6410 schettıń kredit maǵlıwmatlarına tiykarlanıp dúziledi 10/1-jurnal-orderine jazıladı 6710 schettıń krediti 6520 schettıń debeti boyınsha (waqıisha) jumıs islew qábiletin joǵaltıw boyınsha 7-vedomostta 4710 schettıń krediti boyınsha (kreditke satılǵan tovarlar boyınsha uslap qalınǵan summaǵa), 6990 schettıń kredit boyınsha ( orınlaw betleri boyınsha h.t.b ) jazıladı.
Vedomostta kórsetilgen summanı (bankten summa alınan kún qosılǵan jaǵdaydaǵı úsh kún ishinde) tólew haqqında kassaǵa berilgen buyrıq xızmet haqı beriw ushın tiykar bolıp esaplanadı. Bul buyrıqtı kárxana baslıǵı hám bas buxgalter imzalaydı.
Xızmet haqını kassirden tısqarı xızmet haqı tarqatıwshılar hám beriwi múmkin. Bul waqıtta kassir tólew vedomostları hám berilgen naq aqsha summasın dizimge alıw dápterin júrgiziledi. Jumıs kúni tawsılǵannan soń xızmet haqı tarqatıwshılar tarqatılmaǵan xızmet haqı summasın hám tólew vedomostların kassirge tapsırıwı kerek.
Óz waqtında talap etip alınbaǵan xızmet haqı summasın «depontlengen summa» dep kassir kárxananıń banktegi esap-kitap schetına tapsıradı.
Jumısshı hám xızmetkerler tárepinen óz waqtında talap etip alınbaǵan xızmet haqı summası kárxanada úsh jıl ishinde saqlanıp 6720 «deponentlengen miynet haqı «schetında esapqa alınadı. Deponentlengen sumanı talap etip alınıwına qarap úsh jıl ishinde kárxana banktegi esap-kitp schetınan aqsha alıp tólep baradı. 3 jıl ótkennen soń depenentlengen sumannıń qaldıǵı qárejetler quramı haqqındaǵı usı nızamnıń 2.5 bántine baylanıslı kárxananıń daramatına tómendegi buxgalteriya jazıw menen ókiziledi:
Debet 6720 «Deponentlengen miynet haqı» schetı Kredit 9360 «Kreditor hám deponent qarızlardı esaptan shıǵarıwdan túsken daramatlar» schettı.
Miynet hám xızmet haqı hámde miynetke haq tólew boyınsha islewshiler menen esaplasıwlar sáykes sintetik schetlarda esapqa alınıp barıladı.esabı.
Qárejetler quramı haqqındaǵı nızamǵa qarap óndiris ózgesheligine iye bolǵan miynetke haqı tólew qárejetleri óndirilgen ónim (jumıs, xızmet)lerdiń ózine túser bahasına ótkiziledi. Óndiriw ózgesheligine iye bolǵan miynetke haqı tólew qárejetlerine tómendegiler kiredi:
-xojalıq júrgiziwshi sub’ektte qabıllanǵan miynetke haqı tólew normaları hám sistemalarına muwapıq orınlanǵan narıqnamalar, ta’rif stavkaları hám lawazım aylıqlarınan kelip shıǵıp esaplanǵan ámelge orınlanǵan jumısı ushın óndiris ózgesheligine iye bolǵan esaplanǵan xızmet haqı. sonnan orınlanǵan jumıstı esapqa alıw boyınsha dáslepki hújjetlerde názerge tutılǵan qoshametlewshi túrindegi tólemler;
- kásip tájiriybesi hám ustazlıq ushın ta’rif stavkalarına hám okladlarǵa qosımshalar;
-jumıs rejemi hám miynet sharayatları menen baylanıslı bolǵan kompensaсiya túrindegi tólemler sonnan:
- texnologiyalıq proсess kestesinde názerde tutılǵan túngi waqıtta, jumıstan tısqarı waqıtta, dem alıs hám bayram kúnlerde islegeni ushın ta’rif stavkaları hám okladlarǵa ústemeler hám qosımsha haqı:
-kún smenalıq rejimdi islegenlik kásiplerdi birge qosıp alıp barǵanlıq hám xızmet kórsetiw zonaların keńeytirgeni ushın ústemeler;
-húkimet tárepinen tastıyıqlanǵan kásipler hám jumıslar dizimi boyınsha awır, zıyanlı miynet hám tabiyiy - ıqlım sharayatlarında islegeni ushın ustemeler, sonnan usı sharayatlardaǵı úzliksiz jumıs stajı ushın ustemeler;
-baylanıs, temir jol, dárya, avtomabil transportı hám úlken jollarda islewshilerdiń hám barqulla jumısı jolda ótetuǵın yamasa qatnap isleytuǵın basqada islewshilerdiń jumıs haqına, xojalıq júritiwshi sub’ekt jaylasqan jaydan jiberilgenine baslıq sol jayǵa qaytıp kelgen payıtqa shekem tólenetuǵın jolda ótken hár bir sutka ushın tólenetuǵın ustemeler - qurılısta, rekanstruksiyalawda hám dúzetiwde tuwrı bánt bolǵan, sonday-aq nızam hújjetlerinde názerde tutılǵan jaǵdaylarda vaxta usılı menen jumıslardı orınlaǵan islewshiler ushın jumıstıń kóshpe hám qatnaw ózgesheligi ushın ústeme.
- barqulla jer astı jumıslarında bánt bolǵan islewshilerge olardıń shaxtada jumısı ornına janıp ketiwden hám arqaǵa qaytıwlarına shekem ótetuǵın normativ waqıt ushın qosımsha haqı:
Miynetke haq tólewdiń rayonlar boyınsha tártipke salınıwına, sonnan rayon koefiсentleri hám ámeldegi nızam hújjetlerine muwapıq shól, suwsız hám joqarı taw orınlarında islegeni ushın koefiсentler menen belgilengen tólemler;
-xojalıq júrgiziwshi sub’ekt jaylasqan jukmıs ornınan hám arqaǵa qaytatuǵın jolda ótetuǵın kúnler ushın vaxtada islew kestesinde názerde tutılǵan, sonday-aq, islewshilerdiń meterologiya sharayatlarına hám transport shólkemlerdiń aybı menen jolda uslanıp qalǵan kúnler ushın ta’rif stavkası, oklad muǵdarına tólenetuǵın summalar;
-jumıs vaxta usılında shólkemlestirgende, jumıs waqtı jámlenip esaplaǵanda hám nızam hújjetleri menen belgilengen basqa jaǵdaylarda islewshileri olarǵa jumıs waqtınıń normal dawam etiwden artıq islengenligi múnásebeti menen beriletuǵın dem alıs kúnleri, ushın haq tólew;
- islemegen waqtı ushın haqı tólew;
- ámeldegi nızam hújjetlerine muwapıq náwbettegi qosımsha dem alıwlar, náwbettegi paydalanılǵan hám qosımsha dem alıslar ushın kompensaсiyalar, óspirimlerdiń jeńillikli saatları, balanı awqatlandırıw ushın analar jumısındaǵı tánepisler, sonday-aq mediсinalıq kórikten ótiw menen baylanıslı waqıt ushın haqı tólew;
-májbúriy dem alısta bolǵan xızmetkerlerge, tiykarǵı xızmet haqısın saqlap qalǵan túrde haqı tólew;
- donarlarǵa qandı tekseriw, tapsırıw kúnleri ushın hám qan tapsırılǵan hár bir kúnnen soń beriletuǵın dem alıs kúnleri ushın haq tólew;
- mámleket wazıypaların orınlaǵanı ushın miynet haqı tólew:
- xojalıq júrgiziwshi sub’ekt shtatında turmaytuǵın islewshiler miynetine olar tárepinen puxaralıq- huqıqıy túrdegi dúzilgen shartnamalar boyınsha jumıslar orınlanǵanlıǵı ushın haq tólew, eger orınlanǵan jumıs ushın islewshiler menen esap-kitap xojalıq júrgiziwshi sub’ektiń ózi tárepinen ámelge asırılsa kesip alıp islewshiler shartnaması hám soǵan kiredi:
- belgilengen tartipke muwapıq óndiris proсessinde qatnasıwshı islewshiler miynetine haqı tólew fondına kirgiziletuǵın tólemlerdiń basqa túrleri: