8-seminar savollariga javoblar

xo’jaligining afzalligi shundan iboratki, unda mulk va mehnat 

bevosita qo’shiladi, bu esa ishlab chiqarishni yuqori samaradorligini 

ta‘minlaydi va ular bozor kon‘yuktura (holati)siga tez 

moslashaoladilar. Unda iqtisodiy manfaat va pirovard natija uchun 

mas‘uliyat bitta faoliyatning ikki tomonini tashkil qiladi. Qishloq 

xo’jaligini fermerlashtirish agrar islohotlarning tarkibiy qismi 

hisoblanadi. Qishloq xo’jaligida zarar ko’rib ishlash natijasida og’ir 

ahvolga tushib qolgan davlat xo’jaliklarining tarkibi fermer 

xo’jaliklaridan iborat shirkatlar uyushmasiga aylntirish, mavjud 

davlat va jamoa xo’jaliklari tarkibida ular resurslari hisobidan 

fermer xo’jaliklari tashkil etish hamda dehqonlarning mol-mulklari 

negizida dehqon xo’jaliklarini tarkib toptirish yo’li bilan hozirgi 

uyushgan va mulkka ega bo’lgan fermer va dehqon xo’jaliklari 

rivojlantirilmoqda. Fermer xo’jaliklarining barcha tashkiliy 

shakllarining umumiy tomoni shundaki, ular ijaraga olingan davlat 

yerida faoliyat ko’rsatadi.

 

Fermer va dehqon xo’jaliklarini tashkil qilish, rivojlantirish va ular 

faoliyatini tartibga solish O’zbekiston Respublikasining “Fermer 

xo’jaligi to’g’risida”gi (1998), “Dehqon xo’jaligi to’hrisida”gi 

(1998), “Qishloq xo’jaligi kooperativi (shirkat xo’jaligi) 

to’g’risidagi” (1998) Qonunlarga hamda qishloq xo’jaligi 

islohotlarni chuqurlashtirishga qaratilagn boshqa huquqiy bitimlarga 

va hukumat qarorlariga asoslanadi. Bu qonuniy hujjatlarda 

fermerlarga ajratilgan yerlarni meros qilib qoldirish sharti bilan 

uzoq muddatli (50 yil) ijaraga olish huquqi mustahkamlab qo’yildi. 

Fermer xo’jaliklarini rivojlantirishni rag’batlantirish uchun ham 

huquqiy, ham tashkiliy shart-sharoitlar yaratildi. Buning natijasida 

2007 yilda respublikada fermer xo’jaliklarini soni 185492ta bo’lgan 

bo’lsa, 2009 yilda 220, 1taga yetdi. Qashqadaryo viloyatda 

33447tani tashkil qildi. Fermer xo’jaliklarini qishloq xo’jalik 

foydalanishidagi yerlar maydoni 4881,9 ming gektardan ko’proqni 

tashkil qilib, bir xo’jalik ixtiyoridagi yer maydoni 26,3 gektarga, har 

bir kishiga 3,49 gektarni tashkil etadi. 

 

 

---

 

4) 

20-asr davomida O‘zbekistonda Agrar islohotlarning so‘nggi ikki turi 

amalga oshirildi. Sho‘rolar davrida yer-suvlar ularning egalaridan tortib 

olinib, dehqonlarga berildi. Lekin tez orada ulardan yana tortib olinib 

davlat mulkiga aylan-tirildi. Bunday islohotlar 1917–22 yillarda 

o‘tkazildi. 1925–26 yillarda yer-suv islohoti o‘tkazildi. Bu islohotlarda 

mahalliy boylarga qarashli yerlarning bir qismi yersizlarga bepul 

taqsimlab berildi. Bunday islohotlar natijasida bozorga ishlovchi 

mustaqil dehqon ho‘jaligi rivojlandi. Ammo bu uzoqqa bormadi, chunki 

20-yillar islohoti qishloqni yoppasiga jamoalashtirish bilan yakunlandi. 

1929–32 yillar mobaynida dehqon xo‘jaligi tamoman tugatilib, o‘rniga 

davlat va jamoa xo‘jaliklari barpo etildi, qishloq xoʻjaligi totalitar-rejali 

tizim girdobida qoldi. O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng, 

yangi mazmunga ega bo‘lgan islohotlar boshlandi. Respublikada tub 

Agrar islohotlarning huquqiy 153asoslarini yaratadigan qonunlar qabul 

qilindi. Jumladan, "Yer to‘g‘risida" (20.06.1990), "O‘zbekistonda 

tadbirkorlik to‘g‘risida" (15.02.1991), "Davlat tasarrufidan chikarish va 

xususiylash-tirish to‘g‘risida" (19.11.1991), "Ijara to‘g‘risida" 

(19.11.1991), "Dehqon xo‘jaligi to‘g‘risida" (3.07.1992), "Xo‘jalik 

jamiyatlari va shirkatlari to‘g‘risida" (9.12.1992), "Yer solig‘i 

to‘g‘risida" (6.05.1993) va boshqa qonunlar hamda hukumat qarorlari 

qishloq xoʻjaligida ko‘p ukladli iqtisodiyot poydevorini yaratishga yo‘l 

ochdi. 1998 yil aprelda chiqilgan "Qishloq xo‘jaligi kooperativi (shirkat 

xo‘jaligi) to‘g‘risida", "Dehqon xo‘jaligi to‘g‘risida", "Fermer xo‘jaligi 

to‘g‘risida" qonunlari va O‘zbekiston Respublikasining Yer kodeksi 

qabul qilindi. Qishloqda mulkdorlar sin-fini shakllantirish siyosatdagi 

muhim yo‘nalishga aylandi. O‘zbekistonda bozor tizimini yaratishga 

qaratilgan yangi Ai. davomida davlat va jamoa xo‘jaliklari yerining bir 

qismi (jami 500 ming ga) aholiga tomorqa tarzida foydalanish uchun 

berildi. Natijada 1996 yil aholining tomorqa xo‘jaligida yer 640 ming 

gani tashkil etdi. Yangi Agrar islohotlar ikkinchi yo‘nalishi – bu 

qishloqni fermerlashtirish, ya’ni davlat va jamoa xo‘jaliklari o‘rniga 

dehqon va fermer xo‘jaliklarini tashkil etishdan iborat. Yerga davlat 

mulki saqlangani holda yer xo‘jalik yuritish uchun merosga o‘tish sharti 

---

bilan dehqonlarga berildi. 1996 yil jami 19,5 ming dehqon va fermer 

xo‘jaligi ishladi. Agrar islohotlarning uchinchi yo‘nalishi saqlanib 

qolgan davlat va jamoa xo‘jaliklarida dehqonlarning ulushbay mulkiga 

o‘tishdan iborat bo‘ldi. Xo‘jaliklardagi molmulk pulga chaqilib, u 

dehqonlarga ulush (pay) qilib berildi. Dehqonlar umumiy mulkdagi 

ulushiga qarab haq oladigan bo‘ldilar. Agrar islohotlar O‘zbekistonning 

xususiyatini hisobga olgan holda yangi mulkchilik va bozorga mos 

xo‘jalik usullarini bunyod etish yo‘nalishida bormoqda.

 

 

5) O‘zbekistonda fermer xo‘jaliklariga xizmat ko‘rsаtuvchi infratuzilma 

shохоbchаlarini tashkil etishga kаttа e`tibor qaratilmоqda. Infrаtuzilmа 

qishlоq хo‘jаligi ishlаb chiqаrishini intеnsivlаshtirish vа 

sаmаrаdоrligining o‘sishining muhim оmili hisоblаnаdi. 

Sаnоаtlаshtirish, kimyolаshtirish, mеliоrаtsiya vа ishlаb chiqаrishning 

bоshqа аsоsiy оmillаrini tеz sur`аtdа o‘sishigа nаfаqаt ishlаb chiqаrish 

mаblаg‘lаrining miqdоrаn o‘sishi hisоbigа, bаlki хizmаt tizimini tаshkil 

etilishi hisоbigа erishilаdi. Vаzirlаr Mаhkаmаsining 2002-yil 5-yanvаr 8 

– sоnli Qаrоrigа аsоsаn rеspublikаdа 5tа qishlоq хo‘jаligi infrаtuzilmаsi 

obyektlаrining turlаri (MMTP, SIU, YOMM, minеrаl o‘g‘itlаrini sоtish 

shохоbchаlаri, minibаnk) tаshkil etilgаn edi. Hоzirgi kungа kеlib, ushbu 

хizmаt ko‘rsаtuvchi obyektlаrning 10tа turi mаvjud, lеkin istiqbоldа 

ushbu turlаr kеngаyib, qishlоq хo‘jаligi infrаtuzilmа turlаrini 23 tаgа 

yеtkаzildi. Fеrmеr хo‘jаliklаrigа sаmаrаli хizmаt ko‘rsаtishni yo‘lgа 

qo‘yish bo‘yichа аmаlgа оshirilgаn tаdbirlаr nаtijаsidа bugungi kundа 

rеspublikаdа 1641 tа MMTP, 1504 tа SIU, 1357 tа YOMM vа 915 tа 

minеrаl o‘g‘it sоtish shохоbchаlаri, 1293 tа minibаnk, 346 tа qishlоq 

хo‘jаligi mаhsulоtlаrini tаyyorlаsh, 25910 tа zоtli mоllаr sоtish vа 

zооvеtеrinаriya хizmаtlаri, 341 tа ахbоrоt tа’minоti vа kоnsаlting 

shохоbchаsi, 115 tа trаnspоrt хizmаti ko‘rsаtish, 143 tа tаrа idishlаr 

tаyyorlаsh vа qаdоqlаsh bo‘yichа shохоbchаlаr fаоliyat ko‘rsаtmоqdа. 

Qashqadaryo viloyatida esa fermer xo‘jaliklariga samarali xizmat 

ko‘rsatib kelayotgan infratuzilma obyektlari soni yildan yilga ortib 

bormoqda. Masalan, quyidagi 7.2.1-jadvalda viloyatda fermer 

---

xo‘jaliklariga aylantirilgan, istiqbolsiz, past rentabelli shirkat xo‘jaliklari 

hududida 2005-yilda 151 ta muqobil MTP, 134 ta SIU, 136 ta 

yonilg‘imoylash materiallari sotish shoxobchasi, 106 ta mineral o‘g‘it 

sotish shoxobchalari va 106 ta minibank tashkil etilgan edi. 2014-yilga 

kelib ushbu infratuzilma obyektlarining soni MMTP bo‘yicha 1,6 

martaga, SIU-1,15 martaga, YOMM sotish shoxobchalari-1,5 martaga, 

mineral o‘g‘it sotish shoxobchalari-1,4 martaga va minibanklar soni 1,4 

martaga oshganligi bilan birga boshqa xizmat turlari, xususan, qishloq 

xo‘jaligi mahsulotlarini tayyorlash, zooveterinariya xizmati, axborot 

ta’minoti va konsalting xizmati, transport xizmati, tara idishlarini 

tayyorlash va 157 qadoqlash kabi xizmatlarni ko‘rsatuvchi infratuzilma 

obyektlari tashkil etilib, faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. 

Mustaqillik yillarida mamlakatimiz aholisini oziq-ovqat mahsulotlariga 

bo‘lgan talabini qondirish va sanoat korxonalarining mustaqil ishlashini 

ta’minlash, ya’ni xomashyoga bo‘lgan talabini qondirish maqsadida 

qishloq xo‘jaligi korxonalarida bir qancha ijobiy ishlar belgilandi. Bular 

quyidagilar:  

1-bоsqich. 1991–1998-yillаrdа fеrmеr хo‘jаliklаrini tаshkil etish va 

fаоliyat yuritishining аsоsiy mе’yoriy-huquqiy аsоslаri ishlаb chiqildi. 

2-bоsqich. 1999–2002-yillаrdа zаrаr bilаn fаоliyat ko‘rsаtаyotgаn 

shirkаt хo‘jаliklаrini tugаtish, ulаr nеgizidа fеrmеr хo‘jаliklаrini tаshkil 

etish jаrаyoni rivоjlаndi. 

 3-bоsqich. 2003-yildаn fеrmеr хo‘jаliklаrini ustuvоr yo‘nаlish sifаtidа 

rivоjlаntirish bеlgilаndi.  

4-bоsqich. 2008-yildа fеrmеr хo‘jаliklаrining yer uchаstkаlаrini 

mаqbullаshtirish jаrаyoni аmаlgа оshirilib, ulаrni iqtisоdiy bаrqаrоr 

fаоliyat ko‘rsаtishigа zаmin yarаtildi.