8-mavzu: viruslar reproduksiyasi viruslarning reproduksiyasi Virus va hujayra orasidagi munosabat

Viruslarni hujayradan hujayraga o‘tishi. Viruslarni zararlangan hujayradan yangi hujayraga o‘tishi o‘simlik viruslarida plazmodesmalar – hujayralararo ko‘prikchalar vositasida o‘tishi mumkin. Hayvon viruslarida muhitda antivirus zardobi bo‘lishiga qaramasdan virus bir hujayradan boshqa hujayraga o‘taveradi. Bunday o‘tishlar gerpes (uchuq), respirator va boshqa viruslarda bo‘ladi.
Ayrim ajratilgan nuklein kislotalarni hujayraga kirishi. Nuklein kislotalarni hujayraga kirishi yaxshi o‘rganilmagan. Polioviruslarni nuklein kislotalari hujayraga avval juda tez adsorbsiyalanadi va bu jarayon boshqa tashqi faktorlarga bog‘liq emas. Bu stadiyada RNK RNK-azaga sezgirligini to‘la saqlagan bo‘ladi. So‘ngra virus nuklein kislotasini hujayraga kirishi boshlanadi. Va nuklein kislotani RNK-azaga sezgirligi yo‘qoladi. Bu jarayon tashqi muxitga (temperatura,pH, osmotik bosim va h.) o‘ta sezgir bo‘ladi.


Virus DNK sining sintezi

Ko‘pgina viruslar zarrasida asosan bitta nuklein kislotaga bor bo‘ladi. Infeksion jaraen hujayraga kirgan bitta virus zarrasidan rivojlanadi, shundan xulosa qilish mumkinki, demak, u bitta nuklein kislotadan rivojlanadi. Ana shu bitta nuklein kislota hujayradagi patologik reaksiyalarga sabab bo‘ladi va bir vaqtni o‘zida juda ko‘p miqdordagi virus zarralarini avlod boshisi bo‘ladi. YAngi virus zarralari – bu virus bilan kasallanmagan hujayrada avvaldan umuman bo‘lmagan virus nuklein kislotasi va oqsillarining molekulasidir. Bu yangi nuklein kislota va oqsillarni hosil bo‘lishi hujayrada virus reproduksiyasining eng ahamiyatli bosqichlaridandir. Quyida shu bosqichni ko‘ramiz. Viruslarni bakteriyalardan asosiy farqi ularni tarkibiy qismlari hujayrada ayrim-ayrim sintezlanadi va eng so‘ngida etilgan virus zarrasiga birlashadi. Bu xildagi ko‘payishga diz’yunktiv ko‘payish deyiladi. Virus nuklein kislotasi va oqsillarini sintezi kasallangan hujayrada har xil vaqtda va hujayrani har xil joyida sintezlanadi. Hujayradagi barcha sintetik jarayonlar o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq bo‘ladi va bir butun jarayon hisoblanadi. Ammo tushunish oson bo‘lishi uchun hujayrada o‘tadigan virus DNK asi, RNKasi va oqili sintez jarayonlari mexanizmini ayrim-ayrim tavsiflanadi. Har bir holatdagi sintez jarayonida qanday substratlardan virus makromolekulalari sintezlanadi, qanday fermentlar bu monomer substratlarni bitta polimer zanjirga birlashtiradi, qanday matritsa maxsus ketma-ketlik asosida monomerlarni birlashtiradi va bu virus makromolekulalarini sintez qilishini idora qilish kabi masallalar xaqida so‘z boradi.

Hujayra DNK sining sintezi uchun substrat bo‘lib dezoksiribonukleozidtridtrifosfatlar: dezoksiadenozintrifosfat (d-ATF), dezoksitimidintrifosfat (d-TTF), dezoksitsitidintrifosfat (d-STF), dezoksiguanozintrifosfat (d-GTF) lar ishlatiladi. Nukleotidlarning tarkibida 5 azot asoslari topilgan. Ulardan ikkitasi - adenin va guanin ham DNK, ham RNK tarkibiga kiradi va purin asoslari hisoblanadi (6-bob, 6.3. Nuklein kislotalar bandi ga qaralsin). Timin doimo DNK tarkibida va uratsil esa RNK tarkibiga uchraydi. Nukleotidlar tarkibida yana riboza RNK va dezoksiriboza DNK tarkibida uchraydi. Hamma nukleotidlarda fosfor mono-, di- va trifosfat shaklida uchraydi.

Bu struktura elementlari bitta polinukleotid zanjiriga fermentlar kompleksi yordamida birlashadi. Zanjirdagi nukleotidlarning ketma-ketligi shifrini ona DNK zanjiri beradi va u matritsa rolini bajaradi. Nuklein kislotani sintezida matritsa komplementarlik prinsipi asosida ishlaydi. DNK ning yangi molekulalari Uotson-Krik sxemasi asosida ona molekulasining ikkilanishidan hosil bo‘ladi. Ona zanjipHing qo‘sh spirali sekin asta bir-biridan ajralaboshlaydi (raskruchivanie) despirallashadi va DNK ning har bir zanjiriga komplementar zanjir tiklanadi. Komplementar paralar adenin-timin va guanin-sitozin. Natijada bir molekula DNK dan yangi ikki molekulasi hosil bo‘ladi. Ular ona zanjirga to‘liq o‘xshash bo‘ladi. Nuklein kislotaning bu usuldagi replikatsiyasi (har bir qiz molekula bittadan ona molekulani materialidan tuzilgan zanjirga ega bo‘ladi) yarim konservativ usuldagi replikatsiya nomini olgan.

7-rasm. DNK replikatsiyasining sxemasi (chapda); DNKning yarim konservativ replikatsiya sxemasi (o‘ngda) (1)