8-мавзу. Умумий фаровонлик давлатининг ривожланиши ва инқирозга учраши

Иқтисодий жиҳат

Welfare State dependency муаммосидан хавотирланишни ҳозирги замон дунёсининг кўплаб ривожланган мамлакатлари ажратади. Давлат ўз фуқароларини қўллаб-қувватлаши зарур, шу орқали барқарорлик ва ривожланишга шарт-шароит яратилади. Аммо кўринишидан чегара мавжуд бўлиб, шундан кейин хайрли ва оқилона ниятлар тескари самарага олиб келади. Welfare сиёсати салбий оқибатлари юзасидан энг кам тарқалган фикр қуйидаги тарзда ифодаланади. Welfare State давлат қўллаб-қувватлашига тобе кишилар тоифасини, боқимандаларни яратади. Кишилар шундай турмуш тарзига боғлиқ бўлиб қолади, бунинг оқибатида ушбу синф ўсиб бормоқда, уни сақлашга харажатлар йилдан-йилга ўсади, шу билан вақтда, солиқ тўловчилар камайиб бормоқда. “Кучсизланган”, жадаллашаётган жамият емирилади, кишилар янада камроқ фаол бўладилар – улар ўзининг мустақиллигини таъминлашда кўрмайдилар ва давлат моддий ёрдамини зарурий сифатида, ўзининг тобе ҳолатини эса меъёрга мувофиқ сифатида қабул қилади. Натижада биринчидан, Welfare сиёсатини қўллаб-қувватлашга маблағлар мавжуд эмас, иккинчидан эса ишсизлик даражаси ўсади ва рақобат мавжудмаслиги шароитида жамиятнинг ривожланиш суръатлари, асосан, унинг иқтисодий соҳаси секинлашади.

Ушбу мантиқ тушунарли ва унга рози бўлиш осон, бироқ охирги йилларда қарама-қарши нуқтаи назарнинг кўплаб ҳимоячилари пайдо бўлиб, улар Welfare сиёсатини айблаш ўзини оқламайди, муаммо кўламлари эса кучли ўсган ҳисоблайдилар. Бундан ташқари, улар муаммони ўрганишдаги устуворликларни, умуман, ўзгартиришни таклиф қиладилар, эзгу ниятли давлат эмас, унинг боқимандаларининг ортиқча синфидан “қутқариши” зарур. Аммо аксинча, Welfare сиёсатини тузатиш тузоғига тушган тобе фуқаролар тоифасини ҳимоялаши зарур. Уларнинг яшаш устунликларини камситмайдиган, уларнинг меъёрида бўлиши учун шароитлар яратиш зарур.
Welfare State камалакли бўлмаган истиқболларидан йироқ бўлмаган башорат қилади. Хусусан, Дуглас Бешаров: “Ижтимоий таъминотнинг икки дилеммаси: тобеликка қарши мақсадли қўллаб-қувватлашга қарши неъматларни тақсимлашнинг универсал тавсифи” (1998) Европанинг ривожланган мамлакатлари, АҚШ ва Японияда 1960 йиллардан 1995 йилгача бўлган даврдаги иқтисодий кўрсаткичлар бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижаларини келтиради. Унинг асосий хулосаси шундаки, ривожланган мамлакатлар сиёсий дастурларини тузатиш лозим. “Қўпол қилиб айтганда, агар универсал дастурлар ўз ишларини аввалги кўринишда давом эттирсалар, улар замонавий ижтимоий давлатни (Social Welfare State) ҳалокатга учратадилар”⁶⁶.
Жаҳоннинг барча ривожланган мамлакатларида давлат таъминоти ва боқимандаликка сарфланаётган харажатларнинг жадал ўсиши юзасидан ташвиш кучайиб бормоқда. Натижада ижтимоий сиёсат соҳасидаги кўплаб экспертлар ва миллий давлатлар ҳозирги вақтда ўзларининг ижтимоий таъминот дастурларини қайта баҳоламоқдалар. Табиийки, уларнинг олдида универсалистик дастурлардан мақсадли дастурларга ўтган ҳолда ижтимоий таъминотга харажатларнинг ўсишини чеклаш зарурми ва давлат қўллаб-қувватлашига талабгорлар учун қандайдир чеклов ёки шароитларни йўлга қўйиш орқали боқимандаликка тўсқинлик қилиш керакми? Универсалистик дастурлардан мақсадли дастурларга ўтиш тўғрими? Бундай тобеликка кўникиб қолмаслик учун моддий ёрдам ҳажмини қисқартириш керакми ёки давлат қўллаб-қувватлаш даврларини лимитлаштириш керакми? деган саволлар туради⁶⁷.
Ривожланган мамлакатларда истиқболда ижтимоий қўллаб-қувватлаш тавсифи ҳақидаги мунозараларни давом эттириш вазифаси турибди. Муаммо ҳал қилинмаган ва яқин вақтлар ичида ижтимоий неъматларни тақсимлашга универсал ва мақсадли ёндашувларнинг муқобилини кенг муҳокама қилиш масаласи турибди. Давлат танлаб олиши ва жамиятнинг муҳтож қатламларини давлат бюджети тақчиллигисиз, иқтисодиёт стагнацияси ва боқимандалар синфининг вужудга келиши каби самарали қўллаб-қувватлашни таъминлайдиган мувозанатни топиши лозим. Бешаровнинг таъкидлашича, ушбу муаммо ривожланаётган мамлакатлар учун ҳам долзарб: “агар улар оғир сиёсий ва иқтисодий оқибатлардан қутулишни хоҳласалар, ривожланган мамлакатлар томонидан ўзлаштирилган ҳарбий сабоқларни олишнинг вақтидир”⁶⁸. Ривожланаётган мамлакатлар шу сингари вазиятга тушиб қолмаслик учун ривожланган мамлакатлар тажрибасини ҳисобга олишлари зарур.
ХХ аср давомида давлат харажатлари барқарор ўсди, Иккинчи жаҳон уруши охирларидан эса бу харажатларнинг ўсиши асосан, ижтимоий таъминот дастурлари билан боғлиқ. 1969 ва 1985 йиллар орасида солиққа тортишдан олинган даромад харажатларнинг усиши билан таққослана олмади, давлат бюджети тақчиллиги қатор мамлакатларда унинг натижаси бўлиши мумкин. Чунки солиққа тортиш ўзининг чўққисига чиқди, яъни солиқлар бундан ортиқ ўса олмайди, улардан олинган даромадлар етишмаяпти. Тахминан 1980 йилларнинг ўрталарида ривожланган мамлакатлар аҳолини қўллаб-қувватлаш ижтимоий дастурларига харажатларини анча миқдорда қисқартира бошладилар ва давлат харажатларининг ўсиши аста-секин барқарорлашди. Ижтимоий таъминотга харажатларни қисқартиришга мисоллар келтирамиз. Италияда беморлар ёшидан қатъий назар, ўз ҳисобидан дорилар сотиб олмоқдалар. Данияда ишсизлик бўйича имтиёзлар фақат 5 йил давомида тўланади. Францияда тўлиқ пенсия олиш учун иш стажи камида 40 йил бўлиши керак, яъни пенсияга ўртача 60-65 ёшдан чиқилади. Буюк Британияда юқори синфларда ўқиш пуллик. “Қўшимча сарфлар жами бўлиб қайтарилаётган маблағлар ҳажмининг камайишига олиб келади ва бутун миллий иқтисодиётга юк бўлади”⁶⁹. Давлат табиий равишда имтиёзли ҳисобланган ишсиз ва кам таъминланган аҳоли қатламларини ижтимоий қўллаб-қувватлашга катта маблағларни сарфлайди, солиққа тортилмайди. Бундай фуқароларни сақлашга харажатлар ўсмоқда, аммо маблағлар бунда хазинага қайтарилмайди, шундай экан, иқтисодиёт самарасиз бўлиб қолади – давлат қўйилган вазифаларни ортиқ бажара олмайди.
Кўплаб ривожланган мамлакатлар дуч келаётган муаммо – асосан, ижтимоий дастурлар ва демографик пасайиш билан боғлиқ узоқ муддатли бюджет тақчиллигидир. Узоқ муддатли прогнозлар (улар сиёсатда ва иқтисодий шароитлардаги фундаментал ўзгаришларга йўл қўймайди, аммо аҳолининг кексайишини ҳисобга олади) кўпроқ муросасиз, шафқатсиз бўлиб, давлат бюджети тақчиллигидан чиқишга умид беради⁷⁰. “Ёш медианаси, - деб ёзади Бешаров, - ривожланган мамлакатларда кўтарилади, бу ўртача умр кўриш давомийлигининг ошиши, туғилишнинг паст даражаси билан боғлиқдир...”⁷¹. Аҳолининг кесайиши ишга ва тўловга лаёқатли аҳолига нисбатан пенсионерлар имтиёзли гуруҳларининг кўпайиши ва давлат бюджетига босимнинг ошиши, демакдир. “2050 йилларга келиб, пенсия харажатларининг ЯИМ га нисбатан улуши кўпгина ИҲТТ мамлакатларида амалда икки бараварга ошади.... Соғлиқни сақлаш соҳасида ижтимоий-давлат харажатлари ҳам аҳоли кексайиб боргани сари ўсади. 2030 йилга келиб, кўпгина ИҲТТ мамлакатларида соғлиқни сақлаш соҳасида давлат харажатлари 20% дан ортиқроққа ва АҚШ да 45% га ошмоқда... Амалда барқа ИҲТТ за аъзо-мамлакатларида пенсия ва соғлиқни сақлашга давлат сарфларининг кўзда тутилаётган ўсиши тинчлик даври учун мислсиз тақчилликка олиб келади”⁷².
Тадқиқотчининг кўзда тутишича, бу ҳисоб-китоблар ва тахминлар ҳозирги шароитга ва сиёсатга асосланган. Ҳар доим ЯИМ кўзда тутилганидан тезроқ ўсади⁷³.
Аҳолининг кексайиши – бу бор-йўғи бир шарт бўлиб, уни прогноз қилиш мумкин ва унинг оқибатларини (Welfare State га нисбатан унинг талаб ва эҳтиёжлари) ҳисоблаш ҳаммасидан ҳам осон. Аммо бу ягона эмас. Welfare State да келажакда яна қанақа тўсиқлар ётади? Яна нималар давлат харажатларини кўпайтириши мумкин? Энг аввало, бу иқтисодий, ижтимоий, технологик ўзгаришлардир. Шундай қилиб, юқори даражада индустрлашган жамиятлар Welfare State ни қўллаб-қувватлаш учун катта харажатлар ва эҳтиёжларга дуч келиб, уларнинг бир қатори расмий прогнозлар билан янада ноаниқ тан олинади.
Шу жиҳатдан универсалистик дастурларнинг камайиши, ўзгариши аҳоли эҳтиёжларини эътиборга олмаслик эмас, балки солиқ тўловчилар пулларини сақлаб қолишга уринишдир. Бу ижтимоий ёрдамга муҳтож беморларни молиялаштиришни ошира оладиган, янги ижтимоий дастурларни қўллаб-қувватлайдиган ёки беморлар сони ошиб бораётган шароитда мавжуд ижтимоий дастурларда жорий қўллаб-қувватлаш даражасини аввалги жойида қолдирадиган жамғармалар тузишга уринишдир. Бошқача айтганда, бу ижтимоий Welfare – дастурлар тизимида чекланган ресурсларни тақсимлашга уринишдир.