8 mavzu. Korxona (firma) iqtisodiy xavfsizligi

8.4. Korxona (flrma)ning tijorat sirlari va himoya qilish tartibi







Korxonaning tijorat sirlari ishlab chiqarish, texnologik ma’lumot­lar, boshqaruv, moliya va shu kabilar bilan bog‘liq bo‘lib, ulami oshkor qilish korxona manfaatlariga zarar yetkazishi mumkin bo'lgan ma’lumotlardir. Korxona tijorat sirlari toifasining qonunchilikda belgilab berilgan tavsifnomasi shunday.

Mavjud nuqtayi nazarlarga ko‘ra, korxonaning tijorat sirlari umumiy holda quyidagilar haqidagi ma’lumotlarni qamrab oladi:

• 
  korxonaning savdo aloqalari;
  
• 
  kapital hajmi va tuzilmasi, investitsiya rejalari;
  
• 
  ta’minotchi va iste’molchilar, tuzilgan shartnomalar;
  
• 
  ishlab chiqarish hajmi, aylanma mablag‘lar va foyda hajmi;
  
• 
  bahoni shakllantirish siyosati va tovarlar bahosining shakllanishi;
  
• 
  bank operatsiyalari va hokazo.
  

Ko‘pincha „tijorat sirlari” tushunchasidan tashqari, „korxonaning ishlab chiqarish sirlari” tushunchasi ham qo‘llanadi. U ishlab chiqarish usullari, texnologiyalar, texnik kashfiyotlar, tadqiqot ishlari, mehnatni tashkil qilish, aloqa tarmog‘i va shu kabilar haqidagi ma’lumotlami o‘z ichiga oladi.

Bugungi bozor munosabatlari, ayniqsa, raqobatchilik maxfiy sharoitlarda korxona tijorat va ishlab chiqarish sirlarining oshkor qilinishi uning ahvoliga salbiy ta’sir ko‘rsatishi, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar iste’molchilarini yo‘qotishga olib kelishi mumkin. Mutaxassislaming fikriga ko‘ra, tijorat sirlariga mansub ma’lumotlaming to‘rtdan bir qismi yo‘qotilishi ham raqiblar uchun katta imkoniyat yaratadi hamda bir necha oy ichida ma’lumotlar chetga chiqib ketishiga yo‘l qo‘ygan firmalaming yarmi bankrotga uchrashiga olib keladi. Shu sababli hozirgi paytda tijorat sirlarining huquqiy maqomi va toifasini aniq belgilash, ulami oshkor qilish uchun javobgarlik mexanizmini ishlab

chiqish maqsadga muvofiq hisoblanadi.

Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, tijorat sirlarini muhofaza qilish mexanizmi, korxonaning moliyaviy va texnik imkoniyatlari bilan aloqada bo‘lganda, shuningdek, ma’lumotlami himoya qilishnin_b ishonchli tizimi mavjud bo‘lganda to‘liq kuch bilan ishlaydi. Bundan tashqari quyidagilami to‘g‘ri tashkil qilish ham muhim ahamiyat etadi:

. tayyor mahsulot (ayniqsa, tajriba namunalari) va material laming

ba’zi turlarini hisobga olish va qo‘riqlash;

- tadbirkorlik sirlari mavjud bo‘lgan hujjatlar bilan ishlash tartibi (ulami hisobga olish, saqlash, yo‘q qilish qoidalari va boshqalar);

. hujjatlami ko‘paytirish va ulardan nusxa olish vositalarini nazorat

qilish;

• 
  aloqa vositalari va hisoblash texnikasida tijorat ma’lumotlarini
  

himoya qilish;

• 
  korxona hududi va uning asosiy bino hamda inshootlarini qo‘- riqlash;
  
• 
  mazkur korxonaga begona shaxslar tashrif buyurishini nazorat
  

qilish.

Yuqorida sanab o‘tilgan barcha vazifalami samarali bajarish boshqaruv apparatida tijorat sirlarini muhofaza qilish bilan

shug‘ullanuvchi maxsus xizmatlami yaratishni ko‘zda tutadi. Xorij mamlakatlarida mazkur faoliyat bilan firmalaming maxsus boMinmalari shug‘ullanadi. Ular raqobatchilar to‘g‘risidagi ma’lumotlami izlash va to‘plash bilan ham shug‘ullanadi. Shu bilan bir vaqtning o‘zida ular savdo hamkorlarining tijorat sirlarini birgalikda himoya qilish imkoniyatini ham rad qilmaydilar. Masalan, ba’zi firmalar faoliyatida tadbirkorlik aloqalari davomida hamkorlarga berilgan ma’lumotlami birgalikda himoya qilish bo‘yicha maxsus shartnomalar tuzish tartibi ko‘zda tutilgan.

Sanoati rivojlangan mamlakatlaming davlat idoralarida maxsus vositachilik xizmatlari mavjud bo‘lib, u mijozlami ulami qiziqtirayotgan korxona va tashkilotlar haqidagi ma’lumotlar bilan ta’minlaydi. Mamlakatimizda korxonalar davlatga soliqqa tortish va iqtisodiy ma lumotlarru yig‘ish va ular bilan ishlash tizimi uchun zarur bo‘lgan ma lumotlami taqdim etishi qonun hujjatlarida belgilab qo‘yilgan. Shuningdek, korxonalar o‘z faoliyatlari to‘g‘risidagi ma’lumotlami, jumladan, yillik balansni nashr qiladilar. Shu bilan bir paytda korxonalar tijorat sirlariga oid ma’lumotlami bermaslik huquqiga ega. Tijorat sirlari davlat boshqamv va nazorat idoralari xodimlari orqali chetga chiqib ketishinmg oldini olish maqsadida korxona rahbari ulaming

vakolatlarini bilishi hamda ular talab qilgan istalgan ma’lumotni emas, balki faqat xizmat vakolatiga doir ma’lumotlami taqdim etishi zarur' Birinchi o‘rinda bu statistika xizmati, monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish qo‘mitasi, huquqni muhofaza qilish organlari, moliya, soliq, sanitariya, yong‘inga qarshi kurash va boshqa xizmatlar vakillariga tegishli. Korxona rahbari, shuningdek, davlat idoralari xodimlarining noqonuniy xatti-harakatlari ustidan arz qilish tartibi, ular tufayli korxonaga yetkazilgan moddiy va ma’naviy zararni qoplash mexanizmini bilishi va unga amal qilishi zarur.

Ilmiy-texnik, ishlab chiqarish, iqtisodiy va boshqa xizmatlar mutaxassis- lari o‘zi ishlayotgan korxonaning tijorat sirlariga oid ma’lumotlar chetga chiqib ketishi oqibatida yuzaga kelishi mumkin boMgan va real yo‘qotishlami to‘g‘ri va aniq (qiymat shaklida) baholashni o‘rganib olishlari zarur. Korxonalaming maxfiylik shartlariga rioya qilmaslik natijasida yuzaga keluvchi yo‘qotishlari umumiy ko‘rinishda quyidagilarga olib keladi:

• 
  ilmiy tadqiqotlarga litsenziya sotish imkoniyatlari pasayadi, fan- texnika taraqqiyoti sohasida erishilgan ustunliklar yo‘qotiladi, ilmiy tadqiqot bo‘linmalarining yo‘nalishni o‘zgartirishlari uchun xarajatlari o‘sadi;
  
• 
  ishlab chiqarish faoliyatida zarur bo‘lgan xomashyo, texnologiya va ashyolami sotib olishda qiyinchiliklar yuzaga keladi (yoki raqobat- chilar tomonidan sun’iy ravishda yaratiladi);
  
• 
  korxonaning tadbirkorlikdagi sheriklar bilan hamkorligi cheklanadi, foydali shartnomalami imzolash imkoniyatlari kamayadi, shartnoma majburiyatlarini bajarishda muammolar vujudga keladi;
  
• 
  korxonaning yangi bozor strategiyasini yaratish, marketing tadqiqotlari tuzilmasini o‘zgartirish kabilarga sarflanuvchi xarajatlari o‘sadi;
  
• 
  tijorat sirlarini oshkor qilganlarga nisbatan iqtisodiy jazo choralari qo‘llash xavfi kuchayadi.
  

Barcha yo‘qotishlaming umumiy miqdori qiymatmi aniq hisoblash juda murakkab va ko‘p mehnat talab qiluvchi jarayon bo‘hb, ba zida ishonchli ma’lumotlar yo‘qligi sababli ulami hisoblashning imkoni ham bo‘lmaydi. Yuqorida keltirilganlar korxonalardan qo’shimcha

xaraiatlami talab qilib, ishlab chiqarish samaradorlig. va raqobatdagi muvaffaqiyatlar imkoniyatini kamaytiradi. Xuddi shuning uchun ham hozirgi paytda tijorat sirlarini muhofaza qilishga katta e’t.bor

qaratilmoqda.