8-mavzu. Banklararo hisob-kitoblar. Reja: Banklararo hisob-kitoblarning mazmuni va ularning rivojlanish tarixi

1.  Banklararo hisob-kitoblarning mazmuni va ularning rivojlanish tarixi.

Hozirgi  kunda  respublikamizda  juda  ko‘plab  filial  va  mini  banklarga  ega 

bo‘lgan  keng tarmoqli  31  ta tijorat  banklari Markaziy  bank boshchiligida faoliyat 

ko‘rsatib  kelmoqda.  Bu  tijorat  banklarining  har  biri  turli  mulkchilik  shakllariga 

tegishli  bo‘lgan  korxona,  tashkilot,  muassasalar  hamda  yuridik  maqomga  ega 

bo‘lmagan  tadbirkorlar  va  barcha jismoniy  shaxslarga  xizmat  ko‘satadi.  Banklar 

tomonidan  iqtisodiyotning  turli  tarmoqlariga  tegishli  bo‘lgan  turli  mulkchilik 

shakllaridagi  korxona,  tashkilot,  muassasalar,  tadbirkorlar,  dehqon  va  fermer 

xo‘jaliklariga hamda aholiga xizmat ko‘rsatish jarayonida banklararo munosabatlar 

vujudga keladi.

Chunki,  har  doim  ham  bu  xo‘jalik  yurituvchi  subyektlar  bir  bank  mijozi 

bo‘lavermaydilar.  Banklararo  munosabatlar banklararo hisob-kitoblar (aylanmalar) 

orqali  olib  boriladi.  Banklararo  aylanmalarning mazmuni  shundan iboratki,  bunda 

bir  bank  xizmatidan  foydalanuvchi  korxonaning  hisobvarag‘idan  boshqa  bank 

xizmatidan  foydalanuvchi  korxonaning  hisobvarag‘iga  hujjatda  ko‘rsatilgan 

summa buxgalteriya yozuvlari orqali  o‘tkaziladi.

Demak, 

bir-birlari 

bilan  hisob-kitoblarni 

yurituvchi 

korxonalarning 

hisobvaraqlari turli banklarda ochilganligi  ikkita bank o‘rtasidagi hisob-kitoblarni 

yuzaga keltiradi.  Agar o‘zaro  aloqada bo‘lgan korxonalarning har ikkisi bitta bank 

xizmatidan foydalansalar, u holda banklararo  aylanmalar vujudga kelmaydi.  Unda 

pul o‘tkazish operatsiyalari bir bankning o‘zida amalga oshiriladi.

Operatsiyalarni 

boshlagan 

bankdagi 

aylanmalar 

boshlang‘ich 

bank 

aylanmalari  deyiladi.  Operatsiyalarni  tugallagan  bankdagi  aylanmalar  yakuniy 

aylanmalar deyiladi.  Har bir boshlang‘ich aylanmaga yakuniy aylanma mos kelishi 

shart. Bu banklar o‘rtasida operatsiyalar yakunlanganini bildiradi.

113

---

Mustaqillik  yillarida  yangi  bank  tizimi  barpo  etilishi  munosabati  bilan 

banklararo  hisob-kitoblarga  ham  o‘zgarishlar  kiritildi,  progressiv  usullar  izlab 

topildi,  yangi  dasturlar  yaratildi  va  takomillashtirib  borildi.  1995-yilda  Markaziy 

bank tomonidan  hisob-kitoblarni tezlashtirish maqsadida barcha hududiy markaziy 

bank  boshqarmalari  qoshida  hisob-markazlari  tashkil  etish  haqida  qaror  qabul 

qilindi.  90-yillarning boshlarida tashkil  etilgan kliring markazlari tugatildi.  Pochta 

orqali  jo ‘natiladigan  ogohnomalar  ham  bekor  qilindi.  Yangi  hisob-kitob  tizimi 

“elektron pochta” to‘lov tizimi joriy etildi.

2002-yildan boshlab respublika bank tizimida yana katta  o‘zgarishlar bo‘lib, 

banklararo  hisob-  kitoblar  yagona  vakillik  hisobvarag‘i  asosida  tashkil  etila 

boshlandi.  Hududiy hisob-kitob Markazlarining faoliyati  tugatilib,  faqat Toshkent 

shahar  Hisob-kitob  Markazi  faoliyati  saqlab  qolindi.  Hozirgi  kunda  turli  tipdagi 

banklar  o‘rtasidagi  banklararo  hisob-kitoblar  aynan  Toshkent  shahar  Hisob-kitob 

Markazi  orqali  amalga  oshiriladi.  Bir  tipdagi  bankka  tegishli  bo‘lgan  barcha 

operatsiyalar  bosh  bankning  yagona  vakillik 

hisobvarag‘i 

orqali 

o‘tkazila 

boshlandi.