8-ma’ruza Vaqt qatorlari to‘g‘risida asosiy tushunchalar. Vaqt qatorlarining ekonometrik modellashtirishdagi asosiy masalalari

Vaqt qatorining tashkil etuvchilari

• Vaqt qatori

• Sikllilik

• Tasodifiylik

• Mavsumiylik

• Trend

Trend komponentasi

• O’sish tendensiyasi

• Vaqt qatori qiymatlarining vaqt o’tishi bilan umumiy o’zgarish tendensiyasi trend deyiladi va Tt kabi belgilanadi.

• Sotuv hajmi

• Vaqt

Trend o‘suvchi yoki kamayuvchi bo‘lishi mumkin

• kamayuvchi chiziqli trend

• Trend o‘suvchi yoki kamayuvchi bo‘lishi mumkin
• Trend chiziqli yoki chiziqsiz bo‘lishi mumkin

• Sotuv hajmi

• Vaqt

• O‘suvchi chiziqsiz trend

• Vaqt

• Sotuv hajmi

Mavsumiylik komponentasi

• Agar bir xil vaqt oralig’ida (kun, xafta, oy yoki chorak davomida) kuzatishlar to’plamida biron xususiyat muntazam ravishda yildan-yilga takrorlansa, u holda berilgan vaqt qatori mavsumiylik xususiyatiga ega deyiladi.

• Sotuv hajmi

• Vaqt (choraklik)

• Qish

• Bahor

• Yoz

• Kuz

• O’zgaruvchilarning kuzatilayotgan qiymatlari (masalan, sotish hajmi) vaqt o’tishi bilan turli xil omillar ta’sirida o’zgarib boradi. Agar vaqt qatorining qiymatlari o’zgarganida biror turg’un xususiyat ma’lum vaqt oralig’ida yildan-yilga kuzatilsa, u holda qator mavsumiylik xususiyatiga ega deyiladi. Ma’lumki, juda ko’p iqtisodiy muammolar hamda biznes olami bilan bog’liq masalalarda kuchli mavsumiylik vujudga keladi va u yerda mavsumiylik davri haqida gap yuritish mumkin.

• Mavsumiylikni St, mavsumiylik davrini esa ds bilan belgilaymiz. Undan tashqari, o’rganilayotgan ko’rsatkichga siklik tebranishlar ham ta’sir etishi mumkin. Uzoq vaqt davomidagi katta hajmdagi ma’lumotlar asosida bozor kon’yunkturasi dinamikasi bilan bog’liq bo’lgan siklik tebranishlarni aniqlash va mamlakat iqtisodiyotining umumiy sikl fazasidagi o’rnini tahlil qilish mumkin. Mavsumiylikdan farqli ravishda siklning davri bir xil bo’lishi shart emas. Ba’zi adabiyotlarda bu ikki tushunchaga bir xil ma’no beriladi va ular bir xil ta’riflanadi.

Tasodifiylik komponentasi

• Oldindan ko‘rib bo‘lmaydigan – tasodifiy chetlashishlar
• Tasodifiy o‘zgarishlar:
• Tabiiy xarakterga ega
• Noyb hodisalar yoki baxtsiz hodisalar
• Vaqt qatoridagi “shovqin”

• Nazorat savollari:
• 1. Qanday qatorlar vaqt qatorlari deyiladi?
• 2. Vaqt qatorlarining ekonometrik modellashtirishda asosiy masalalari nimalardan iborat?
• 3. Vaqt qatorlarining tashkil etuvchilari deb nimaga aytiladi?
• 4. Mavsumiylik nima?
• 5. Trend deb nimaga aytiladi?

E’tiboringiz uchun rahmat!