8-ma’ruza grafika (yozuv tizimi) haqida ma’lumot (2 soat) reja: Grafika haqida umumiy ma’lumot. Grafemalar va ularning turlari

Etimologik (yoki grafik) tamoyil.Bu tamoyilga ko’ra, boshqa tillardan (masalan, arab, rus yoki rus tili orqali boshqa tillardan) kirganso’zlar o’zi mansub bo’lgan tildagi shaklini o’zbek imlosida ham saqlagan holda yoziladi. 1) ocherk, tonna, kosmos, pochta kabi so’zlarning urg’uli bo’g’inidagi o unlisi o’zbekcha o’ tarzida aytilsa ham, rus tilidagi shakliga mos ravishda o yoziladi. 2) samolyot, kometa, morfema, direktor, traktor kabi so’zlarning urg’usiz bo’g’inidagi o unlisi a yoki i tarzida aytilsa ham, rus tilidagi shakliga muvofiq ravishda o tarzida yoziladi; 3) televizor, telefon, gerbariy kabi ruscha–baynalminal so’zlarning urg’usiz bo’g’inlarida kelgan e unlisi i tarzida talaffuz qilinadi, lekin rus tilidagi shakliga mos ravishda e saqlanadi.
Differensiatsiya tamoyili. Bu tamoyilga ko’ra, shakli yoki talaffuzi bir xil bo’lgan so’zlar yozuvda turli shartli belgilar vositasida (yoki ba’zan ma’noga ko’ra) farqlanadi. Masalan: 1) urg’u vositasida farqlash: atlás – mato, átlas – geografik atlas, – ot, fizík – sifat (fizik hodisalar); 2) unlining qisqa yoki cho’ziqligini farqlash : she’r –sher, ta’na –tana , da’vo - davo (she’r, ta’na, da’vo so’zlaridagi a unlisining cho’ziqligi ayirish (tutuq) belgisi orqali ko’rsatilgan; 3) boshqa-boshqa tovush ifodalovchi harflar vositasida farqlash: shoh – podshoh, shox – daraxtning shoxi, urush – jang, urish – qo`l bilan urmoq.
Ko’rinadiki, fonetik va morfologik tamoyillar o’zbek orfografiyasining asosiy tamoyillari bo’lib, morfologik tamoyil yetakchi, chunki imloga oid ko’pchilik qoidalar ana shu tamoyil asosida yaratiladi.

1995-yil 24-avgustda qabul qilingan asosiy imlo qoidalari quyidagi bo‘limlarni o‘z ichiga oladi:

1. Harflar imlosi:
a) unlilar imlosi (1-7-bandlar);
b) undoshlar imlosi (8-32-bandlar).
2. Asos va qo‘shimchalar imlosi (33-37-bandlar)
3. Qo‘shib yozish (38-50-bandlar)
4. Chiziqcha bilan yozish (51-56-bandlar)
5. Ajratib yozish (57-65-bandlar)
6. Bosh harflar imlosi (66-74-bandlar)
7. Ko‘chirish qoidalari (75-82-bandlar)

1^Англо-русский словарь. Составитель В.К.Мюллер. Москва, 1971, стр.528.

2^М.Ирисқулов. Тилшуносликка кириш. “Ўқитувчи” нашриёти, -Т,: 1992, 218-бет

3^ O`sha kitob, 219-bet.

4^М.Ирисқулов. Тилшуносликка кириш. “Ўқитувчи” нашриёти, -Т,: 1992, 219-бет.

5^М.Ирисқулов. Тилшуносликка кириш. “Ўқитувчи” нашриёти, -Т,: 1992, 221-бет.

6^ O`sha kitob, 222-bet.

7^А.А.Реформатский. Введение в языковедение. М., 1967, стр. 360.