8-маъруза. Фан фалсафаси ва методолгияси Режа Фан фалсафаси ва методологиясининг предмети

3. Фаннинг методологик ва фалсафий муаммолари.
Falsafa, olam, inson, insonni olamga bo’lgan munosabati va ularni masalalari bilan qiziqadi. Fan muammosi bilan falsafa qiziqar ekan, uni mohiyatini, inson faoliyati tizimidagi o’rni, olamni bilish va o’rganishdan fanning miqiyosi va xususiyati, inson muammolarini hal qilishda fanni o’rni va xissasi, fanni ma’naviyatini boshqa sohalari bilan aloqasi va o’zaro ta’siri fanni genezisi va taraqqiyoti muammolarini tadqiqot qiladi.
Fanni bu xislatlarini fanni o’rganuvchi boshqa bilim tarmoqlari chuqur tadqiqot qila olmaydi.
Fanni o’rganuvchi maxsus fanlar uni juz’iy xususiyatlarini ma’lum tarixiy intervalda namoyon bo’ladigan xislatlarini konkret ilmiy usullarga tayanib o’rganadi, fan tarmoqlarini evolyusiyasini, taraqqiyotini ichki va tashqi omillarini, harakatlantiruvchi kuchlarini ma’lum sivilizasiya va madaniyat darajasida tahlil qiladilar.
Falsafa esa fanni borligi va mohiyatini insonni olamga bo’lgan munosabati va inson muammosi nuqtai nazarda tutib* tadqiqot qiladi.
Fan metodologiyasi va metodologiya tushunchalari.
Metodologiya borliqni bilish va o’zlashtirish usullari haqidagi falsafiy ta’limotdir.
Fan metodologiyasi ilmiy bilishda qilinadigan usullar, tamoyillar va yondashuvlarni mohiyatini, turlari va ko’rinishlarini, bilish jarayonini darajalari va bosqichlarini, fanlarda sodir bo’layotgan uslubiy o’zgarishlarni, paradigmalarni almashinuvini o’rganadi.
Bu nima uchun kerak?
Shu tadqiqotlar tufayli ham o’zini o’zi o’rganadi, o’zini holatiga baho beradi, mohiyatini tahlil qiladi, shu jumladan diagnoz qo’yib boradi.
Bu ishni metodologiya ko’rinishidagi nazariy tafakkur bajaradi. Estetik ong, diniy, huquqiy ong va boshqalar fanga baho berishlari mumkin, lekin bu baholar uni mohiyati va istiqbolini ochib bera olmaydi.
Ekkleziast mnogo znaniy prinosit mnogi pecheri
(ko’p bilim g’am-g’ussani ko’paytiradi)
fan metodologiyasi ser shahobchali va ko’p bosqichli nazariy faoliyat sohasi bo’lib, u - konkret tadqiqot olib borish metodologiyasi.

• 
  alohida fan tarmog’i, metodologiyasi, - ayrim ilmiy bilish sohasi
  

(tabiiy, texnik va ijtimoiy - gumanitar fanlar) metodologiyasi,
- umumiy fan metodologiyasi jabhalaridan iboratdir.
Miqyosi va predmeti jihatidan turli bosqichda turgan metodologik tadqiqot sohalarini birlashtiruvchi umumiy tomon bu ilmiy bilish uslublari, qoidalari va tamoyillarini aniqlash, ilmiy faoliyatning yo’nalishi va amalga oshirish vositalarini tahlil qilishdir.
Juz’iy metodologik tekshirish sohasidan fan metodologiyasi muammolari darajasiga ko’tarilganda falsafiy refleksiya va dunyoqarashning roli, ta’siri kuchayadi.
Bu esa metodologiya va dunyoqarashning o’zaro munosabati muammosini keltirib chiqaradi.
Albatta, bular, o’rtasidagi aloqadorlik bor, buni ko’pchilik olimlar va faylasuflar tan oladilar. Lekin gap, nazipiy* - g’oyaviy va falsafiy qadriyatlar qayta ko’rib chiqilayotgan bir davrda, bunday aloqadorlikning me’yori va xususiyatini aniqlashdir.
Sho’rolar zamonida fan metodologiyasi dunyoqarashga bo’ysunishi kerak, metodologiya dunyoqarashning bir qismi degan fikr uqtirilgan. Ilmiy – falsafiy, ma’orif va ma’rifat tizimlari orqali bu fikr afkori omma ongiga singdirildi.
Natijada fan metodologiyasi bilim tarmog’i sifatida dialektiv, materializm tamoyillariga bo’ysundirildi, uning predmeti va vazifalari maksistik dunyoqarash tushunchalari bilan chegaralandi.
Bu hol fan metodologiyasining ijodiy imkoniyatlarini ma’lum jihatdan cheklab qo’ydi, aqidaparastlik xislatini kuchaytirib yubordi.
To’g’ri, fan metodologiyasi bilan dunyoqarash o’rtasidagi aloqadorlikni inkor qilib bo’lmaydi.
Falsafiy dunyoqarash metodologik tafakkurga umumiy yo’nalish beradi, uning qoida va tamoyillarini tahlil qilish uchun zarur bo’lgan tushunchalarni shakllantiradi.
Ayni paytda metodologik tamoyillar dunyoqarashning elementlari bo’lgan falsafiy tasavvurlarning sintezini amalga oshirishda, ilmiy bilish sohasida qo’lga kiritilgan yutuqlarni umumlashtirishda, ularning falsafiy ahamiyati va jihatlarini ochib berishda muhim rol’ o’ynaydilar.
Fan metodologiyasi va dunyoqarash o’rtasidagi munosabat har doim mutanosib xarakterga ega bo’lavermaydi.
"Aslida metodologiya va dunyoqarash o’rtasidagi munosabat, - deb yozadi M.N. Abdullayeva ularni bir-biriga nisbatan ta’siri murakkab va ziddiyatli jarayondir.
Qayd qilingan ziddiyatning ko’rinishlaridan biri bu fan metodologiyasida sodir bo’layotgan o’zgarishlar bilan fan va amaliyot talablariga javob bermay qolgan, aqidaparastlik xislati saqlangan dunyoqarash o’rtasidagi qarama-qarshilikdir.
Bunday holatning aksi ham bo’lishi mumkin. Ya’ni, dogmatik andaza shaklini olgan nazariy tafakkur tamoyillari dunyoqarashining o’zini aqidaparastlik mazmuniga ega bo’lgan nazariy g’oyaviy xosilaga aylantirishi mumkin.
Fan falsafasi metodologiyasi: yo’nalish va nazariy bilish tarmog’i sifatida
Fan falsafasi va metodologiyasi - falsafiy tadqiqotlar yo’nalishiga kiradi. Maqomi jihatidan fan falsafasi va metodologiyasi falsafiy bilim tarmog’i, falsafiy fandir.
Bu fan asrni oxiri XX asr boshlarida metodologik tadqiqotlarni salohiyat va miqyosi oshib borishi sharoitida shakllanadi.
Bu esa o’z navbatida ijtimoiy hayotda fanni roli va ta’sirini kuchayib borganligini aksidir.
Fan falsafasi va metodologiyasi tadqiqotlar yo’nalishi sifatida F. Bekonni, R. Dekartni ijodlari davridan boshlab shakllana bordi.
Yangi zamonda fan va falsafa o’rtasidagi farqni, anglash metodologik muammolarni o’rtaga tashlashni kuchaytirdi.
Nazariy bilim tarmog’i sifatida fan falsafasi va metodologiyasi hozirgi zamin fanida sodir bo’layotgan fan va o’zgarishlarni tahlil qiladi, yangi paydo bo’layotgan fan va texnologiya sohalarini falsafiy va uslubiy umumlashtirishga yordam beradi.
Ya’ni fan, nazariy tafakkurda o’zini o’zi tadqiqot qilish ehtiyoji nihoyatda kuchayib ketdi.
Yana bir omil yoki sabab: asrga qadam tashlayotgan ko’pchilik fanlarni paradigmalari o’zgarmoqda.
Ko’p ijtimoiy - gumanitar fanlar, shu jumladan bizdagi falsafada bir paradigma bormoqda, boshqasi, yangisi istiqlol ruhi bilan oziqlanayotgan paradigma shakllanmoqda.
Tabiiyki, paradigmalar almashayotgan davrda fan falsafasi va metodologiyasini roli nihoyatda ortib boradi.
Fan falsafasi va metodologiyasini dolzarb muammolari
1. Ijtimoiy - gumanitar fanlar paradigmasi (ijtimoiy - iqtisodiy o’zgarishlar ta’sirida) yangilanmoqda.
Masalan: falsafa, tarix, iqtisodiy nazariya va boshqalar. Fan falsafasi va metodologiyasi mana shu jarayonni lozim qilishga yordam berishi lozim.
2. Fan falsafasi va metodologiyasi yo’nalishini o’zi ham, uni tushunchalari va tamoyillari yangilanishi lozim.
3. Bizda bu yo’nalishni o’ziga xos xususiyatlari bor milliy istiqlol g’oyasiga tayanish, bu g’oyasidan oziqa omili.
4. G’arb va Sharq fan falsafasi va metodologiyasi ishlab chiqqan g’oyalarni o’zlashtirish, shu asosda o’zimizni original konsepsiyalarimizni, yondashuvlarimizni yaratish.
Yana bir muxim muammo - o’zini predmeti. Paradigmasi va mazmunini o’zgartirayotgan ijtimoiy gumanitar fanlarga nazariy va uslubiy zamin sifatida xizmat qila oladigan yangi tasavvurlar, g’oyalar va tamoyillarga ishlab chiqish.
Buning uchun faylasuflar milliy g’oya va milliy istiqlol mafkurasini ishlab chiqish faoliyatida bevosita qatnashishlari lozim. Xususan, tariximizga, Prezident Islom Karimov aytganlaridek Bartol’dni (*** asrni II yarmida faoliyat ko’rsatgan, ko’zga ko’ringan rus tarixchisi) ko’zi bilan emas, milliy g’oya nuqtai nazarda turib qaytadan tahlil qilib chiqishimiz lozim. Bu ishni metodologik tomonini bevosita faylasuflar bajarishi kerak.
ФАН – дунё ҳақидаги объектив билимлар системаси: ижтимоий онг шаклларидан бири. Ф. табиат, жамият ва тафаккур ҳақидаги янги билимлар ҳосил қилишдан то уларни тадбиқ қилишгача бўлган фаолиятни ўз ичига олади. Киши организми, атроф-муҳит, бепоён олам сирлари ва ривожланиш механизмларини ўрганиб, улардан кишилик жамиятининг равнақи учун фойдаланиш илм-фаннинг бевосита мақсадидир.
Кенг маънода ф.нинг вазифаси воқеликни назарий акс эттиришдир. Тарихий тараққиёт жараёнида ф. жамиятнинг ишлаб чиқарувчи кучига айланиб боради.
Ф. билан санъат, дин ва ахлоқ ўртасида муайян муносабат мавжуд. Ҳозирги ф. улкан ютуқларга эришган шароитда дин ф. натижаларидан фойдаланишга ҳаракат қилади. Аксинча, ф. ҳам диний дунёқарашлардан фойдаланмай иложи йўқ. Санъат ва ахлоқ ҳам ф.га ижобий таъсир кўрсатади. Ф. билан фалсафа ўртасидаги ўзаро боғланиш мураккаб муносабатга эга. Фалсафа озми-кўпми ф. методологияси вазифасини бажаради, фалсафа ва ф. ютуқлари биргаликда илмий дунёқарашни ифодалайди.
Ф. нинг илк куртаклари кишилик жамиятининг пайдо бўлиши билан боғлиқ ҳолда майдонга келди. Дастлабки билимлар бевосита амалий тусга эга бўлган. Тафаккур системасининг куртаклари мифология сифатида қадимги Шарқ ва Юнонистонда пайдо бўла бошлади. Мифология, ф.га ўтиш бўсағасида маълум босқич аҳамиятига эга бўлган. Ривожланиш давом этиши билан мифология ўрнини натурфилос. эгаллади. Зенон, Демокрит, Аристотель ва б. қадимги замон мутафаккирлари табиат, жамият ва тафаккурни гоҳ биргаликда, гоҳ айрим-айрим равишда баён этишга урина бошладилар. Дунёни бир бутун, деб ифодаловчи тушунчалар, исботлаш усули пайдо бўлди. Эллинизм даврида Евклид, Архимед, Птолемей томонидан геометрия, механика, астрономия соҳасида дастлабки назарий системалар яратилди. Ўрта асрларда ф. ривожига қараб, Шарқ ва Ўрта Осиё олимлари улкан ҳисса қўшдилар. Улар қадимги ф. ютуқларини, илмий асарларни сақлаш, таржима қилиш ва уларни тарқатиш масаласига катта эътибор бердилар. Шунингдек, улар ф.нинг янги ютуқлар билан бойитдилар, кашфиётлар қилдилар.
Ўрта Осиёнинг машҳур олимлари илм-фаннинг янги тармоқларини кашф этдилар. Муҳаммад ал-Хоразмий тенглама ҳақидаги фан сифатида алгебра ва илк алгоритмларни кашф этди. Аҳмад Фарғоний астрономияга система тарзини берди. Аҳмад Марвазий /IX аср/ тригонометрияни бойитди. Абу Наср Форобий фалсафий фикрни юксалтирди, музиканинг математик назариясини яратди. Ҳамид Хўжандий /X аср/ куб тенгламалар назариясини чуқурлаштирди. Маҳмуд Кошғарий ўз даврининг энциклопедияси –«Девону луғотит турк»ни яратди.
Абу Райхон Беруний геодезия, минерология, фармакогнозияни яратувчилардан бири бўлди. Абу Али Ибн Сино медицинанинг илмий заминини яратди. Улуғбек, Ғиёсиддин Коший, Али Қушчи /XV аср/ сонлар назариясига муҳим ҳисса қўшдилар ва кузатиш астрономиясини юқори поғонага кўтардилар. Улуғбекнинг илмий ғоялари бошқа мамлакатлар (мас., Туркия, Ҳиндистон)да қисман давом эттирилди. Европада Уйғониш даври илм-фанига ижобий таъсир кўрсатди. ХII асрнинг бошларидан Хоразмий, Ибн Рушд ва б.нинг асарлари лотин тилига таржима қилина бошланди. Леонардо Давинчи, Р.Бэкон, Т.Гоббс, Н.Коперник, Р.Декарт каби олимлар табиий фанларни янада ривожлантирдилар. Астрология ўрнини астрономия, алкимё ўрнини химя эгаллади.
Янги даврда ф.нинг ижтимоий аҳамияти янада ошди. У маданиятнинг муҳим таркибий қисмига айланди. XVI–XVII асрларда классик физиканинг назарий пойдевори қурилди. Ф.нинг назария даражасига кўтарилганлиги фикрнинг индуктив ва дедуктив ривожланишига йўл очиб берди. Мавжуд илмий далиллар И.Ньютон томонидан динамиканинг асосий қонунлари сифатида таърифланди. Бу умумлаштирилган қонунлардан XVII–XIX асрларда хусусий қонуниятлар кашф этилди. Лагранж, Эйлер ва б. ижоди механиканинг моддий нуқталар системаси тарзида шаклланишига олиб келди. Янги илмий далиллар оламга илмий қарашни вужудга келтириб, оламни илмий манзарасини вужудга келишига олиб келди. Кант, Лаплас ва б. табиат тўғрисида кенгроқ ғояларни баён қилдилар.
XIX асрда табиат қонунларидан бири – энергиянинг сақланиши ва айланиши ҳақидаги қонуннинг кашф этилиши (Р.Майер, Ж.Жоуль, Г.Гельмгольц) физика ва химянинг барча соҳаларини умумий асосга келтиришга сабаб бўлди. Ҳужайралар назариясининг кашф этилиши (Т.Шванн, М.Шлейден) барча жонли организмларнинг тузилиши бир хил асосга эга эканлигини кўрсатди. Ч.Дарвиннинг эволюциявий таълимоти биологияга ривожланиш ғоясини олиб кирди. Геометрия соҳасида янги таълимот яратилди. Асрлар давомида ҳукм суриб келаётган Евклид геометриясининг ягона эмаслиги, балки ноевклид геометриялар ҳам борлиги Н.Лобачевский томонидан баён этилди. Д.Менделеевнинг даврий системаси ҳар хил кимёвий унсурлар орасидаги ички узвий боғланишни ифодалади.
XX аср бошларида Эйнштейннинг хусусий, сўнгра умумий нисбийлик назарияси таъсирида квант механикаси, –микро, –макро, –мега, дунёлар физикаси, молекуляр генетика, атом-ядро энергетикаси, космонавтика, алгоритмлар назарияси, синтетик материалшунослик, кибернетика, синергетика фанлари кашф этилди.
Ўзбекистонда фаннинг ривожланиш вазифаси жаҳон илми ютуқларини ўзлаштириш ва янада ривожлантиришга қаратилган албатта. Шу билан бирга, илм ва билимларимизнинг замини ўтмишдаги буюк мутафаккирларимиз илмий ғояларига бориб тақалади. Бу эса, нафақат табиатнинг, техниканинг сирларини билиб олмоқ балки, ўзимизни, ўзлигимизни англамоқ фанимизнинг асосий вазифаларидандир. Бунинг учун мустақиллик шароити барча зарур имкониятларни яратди.