8-боб. Солиқ тизими

8.3. Солиқ механизми
Солиқ тизимида солиқ механизми тушунчаси ҳам қўлланилади. Ҳар қайси жараён икки хил тартибда амал қилади. Биринчиси бу табиий ҳаракат бўлиб, категориянинг ички қоидаларига асосланган ҳолда табиий равишда амал қилади. Бундай табиий ҳаракатлар бошқариладиган ва бошқарилмайдиган бўлади. Масалан, табиатдаги фаслларнинг алмашинуви бу бошқариб бўлмайдиган табиий жараён ҳисобланади. Худди шу сингари иқтисодиётда ҳам табиий жараёнлар мавжуд бўлади. Аммо, иқтисодиётни инсониятнинг ўз яратган ва унинг аксарият жиҳатларини инсон бошқариш имконига эга. Демак, иккинчи ҳолатда бошқариладиган табиий ва ижтимоий-иқтисодий ҳаракатларни инсоният уни ўз манфаатлари йўлида бошқариб боради. Солиқларни аслида инсониятнинг ўзи яратган. Унинг мавжудлиги объектив ижтимоий-иқтисодий жараён ҳисоблансада, аммо, унинг ҳаракати бошқариладиган жараён ҳисобланади. Бундай бошқарилиш унинг механизмларининг мавжудлигини тақозо этади. Солиқ механизми ҳақида ягона фикрлар мавжуд эмас.
Аммо, солиқ механизмига нисбатан унинг амалга оширилиш жараёни ва унинг солиқ тизимидаги ўрни нуқтаи назаридан ёндошиш лозим. Солиқ тизимида қўлланилган ҳар бир категория аниқ ўзининг чегараси ва ифодаси бўлиши зарур. Агар, "солиқ механизми" деган тушунча қўлланила бошландими, демак, бу тушунча орқали солиқ тизимидаги у ёки бу жараёнларни ифодалаш учун унинг объекти бўлиши керак. Акс ҳолда бу тушунчани қўллашдан мазмун қолмайди. Дастлаб механизм сўзининг маъноси ва нинг солиқ тизимига тегишлилигини аниқлаб олиш зарур бўлади. Механизм сўзи аслида грек тилидан олинган бўлиб, "μηχανή mechané — машина" деган маънони билдириб, бу тушунча асосан машина ва техник қурилмаларнинг ҳаракатга келтирувчи хусусиятлари сифатида кенг қўлланилади. Машина ва техник қурилмаларнинг ички элементларини ҳаракатга келтириш жараёни -механизм сўзи орқали ифодаланади. Демак, механизмнинг асосини объектнинг элементларини маълум бир йўналишда ҳаракатга келтириш жараёнидир. Буни солиқ тизимига нисбатан қўллайдиган бўлсак, жорий этилган солиқларни ундиришни амалга ошириш учун солиқ сиёсати юритилади(аввалги бобларда тўхталиб ўтилган). Аммо, солиқ сиёсати солиқларни ундиришнинг мехнизмларини яратсада, уларни ҳаракатга келтирувчи элементларнинг ўзаро боғлиқ ҳолдаги ҳаракатини солиқ сиёсати ўзида тўлиқ камраб ололмайди. Шу боисдан ҳам бундай жараёнларни уйғун ҳолда ифодалаш зарурлиги солиқ механизми зиммасига тушади. Солиқ механизмининг моҳиятини англаш учун аввало унинг таркибий тузилишини аниқлаб олишимиз лозим.

Солиқ механизми ва унинг таркибий тузилиши



Солиқ элементлари

Солиққа тортиш тартиблари

Солиқларни ундириш усуллари

• 
  солиқ объекти
  
• 
  солиқ базаси
  
• 
  солиқ ставкаси
  
• 
  солиқни ҳисоблаш тартиби
  
• 
  солиқ даври
  
• 
  солиқ ҳисоботини тақдим этиш тартиби
  
• 
  солиқни тўлаш тартиби
  

• 
  кадастр усули
  
• 
  даромад эгасининг даромад манбаидан олганига қадар солиқ ундириш усули
  
• 
  декларация усули
  

• 
  умумий тартиб
  
• 
  марказлашган тартиб
  
• 
  соддалаштирилган тартиб
  
• 
  халқаро тартиб