8-боб. Солиқ тизими

8.2. Солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларнинг гуруҳланиши
Солиқларнинг иқтисодий моҳияти, унинг юзага келиш шарт-шароитлари, уларнинг белгилари, функциялари ва вазифалари асосида очиб берилади. Жорий қилинган солиқларни маълум бир гуруҳларга бўлган ҳолда ўрганиш уларни гуруҳий ҳолдаги моҳиятини ёритишга хизмат қилади, шу билан биргаликда уларнинг ўзаро яқин хусусиятлари маълум бўлади, уларнинг бюджетни шакллантиришдаги ҳамда иқтисодиётда тутган ўрнига баҳо беришга имкон туғилади. Одатда солиқларга бюджетга бириктирилишига қараб умумдавлат солиқлари ва маҳаллий солиқларга бўлинади. Умумдавлат солиқлари моҳияти жиҳатидан Республика бюджетининг даромад манбаи бўлиб хизмат қилади. Солиқ кодекси(23-моддаси)га мувофиқ умумдавлат солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларига қуйидагилар киради:
Солиқлар:
юридик шахслардан олинадиган фойда солиғи;
жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғи;
қўшилган қиймат солиғи;
акциз солиғи;
ер қаъридан фойдаланувчилар учун солиқлар ва махсус тўловлар(ер қаъридан фойдаланганлик учун солиқ, қўшимча фойда солиғи, бонус (имзоли ва тижоратбоп топилма бонуслар);
сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солиқ.
Бошқа мажбурий тўловлар:
ягона ижтимоий тўлов;
фуқароларнинг бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасига суғурта бадаллари;
бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасига мажбурий ажратмалар;
Республика йўл жамғармасига мажбурий ажратмалар;
Республика йўл жамғармасига йиғимлар;
бюджетдан ташқари Умумтаълим мактаблари, касб-ҳунар коллежлари, академик лицейлар ва тиббиёт муассасаларини реконструкция қилиш, мукаммал таъмирлаш ва жиҳозлаш жамғармасига мажбурий ажратмалар;
давлат божи;
божхона тўловлари.
Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Бюджет кодекси(51-моддаси)да давлат бюджетнинг умумдавлат йиғимлари(бошқа мажбурий тўловлари) ҳамда Республика бюджетининг бошқа даромадлари сифатида маҳсулот тақсимотига оид битимлар бўйича фойда келтирадиган маҳсулотдаги давлат улуши, Ўзбекистон Республикасининг республика бюджетига йўналтириладиган, йиғимлар, товон пуллари, компенсация тўловлари ва жарима санкциялари, давлат активларини жойлаштириш, фойдаланишга бериш ва сотишдан белгиланган нормативлар бўйича олинган даромадлар, мерос, ҳадя ҳуқуқи бўйича давлат мулкига ўтказилган пул маблағлари, юридик ва жисмоний шахслардан, шунингдек чет давлатлардан тушган қайтарилмайдиган пул тушумлари, резидент-юридик шахсларга берилган бюджет ссудаларини, чет давлатларга берилган кредитларни тўлаш ҳисобидан тўловлар, акцияларнинг давлат улуши (пайи) бўйича дивидендлар (даромадлар), мобиль алоқа хизматлари кўрсатувчи юридик шахслар (уяли алоқа компаниялари) томонидан абонент рақамидан фойдаланганлик учун тўлов, Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг фойдаси ва шу кабилар белгилаб қўйилган бўлиб, буларнинг айримлар солиқлар ва мажбурий тўловларни ифодаламайди.
Маҳаллий солиқлар ва йиғимларга эса қуйидагилар киради:
Солиқлар:
мол-мулк солиғи(юридик ва жисмоний шахслардан олинадиган);
ер солиғи(юридик ва жисмоний шахслардан олинадиган);
ягона солиқ тўлови¹;
ягона ер солиғи;
тадбиркорлик фаолиятининг айрим турлари бўйича қатъий белгиланган солиқ.
Бошқа мажбурий тўловлар:
айрим турдаги товарлар билан чакана савдо қилиш ва айрим турдаги хизматларни кўрсатиш ҳуқуқи учун йиғим;
бозорлардан тушадиган даромадлар.
Шу билан биргаликда Ўзбекистон Республикаси Бюджет кодекси(52-моддаси)ига мувофиқ, давлат бюджетнинг маҳаллий йиғимлари(бошқа мажбурий тўловлари) ҳамда маҳллий бюджетларнинг бошқа даромадларига юридик ва жисмоний шахслардан, шунингдек чет давлатлардан тушган қайтарилмайдиган пул тушумлари, давлат даромадига ўтказилган мол-мулкни реализация қилишдан тушган тушумлар, давлат активларини жойлаштиришдан, фойдаланишга беришдан ва сотишдан белгиланган нормативлар бўйича олинган даромадлар, қонун ҳужжатларига мувофиқ Қорақалпоғистон Республикаси бюджетига, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий бюджетларига йўналтириладиган давлат божлари, йиғимлар, товон пуллари ва жарима санкциялари, эгасиз мол-мулкни, мерос ҳуқуқи бўйича давлат ихтиёрига ўтган мол-мулкни, ҳуқуқ бўйича давлат даромадига ўтказилиши лозим бўлган хазиналарни реализация қилишдан тушган тушумлар ва қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа даромадлар киради. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси (100-моддаси), Ўзбекистон Республикасининг "Маҳаллий Давлат ҳокимияти тўғрисида"ги Қонуни (24-моддаси)га мувофиқ Вилоятлар, туманлар ва шаҳарларда (туманга бўйсунадиган шаҳарлардан, шунингдек шаҳар таркибига кирувчи туманлардан ташқари) ҳокимлар бошчилик қиладиган халқ депутатлари Кенгашлари томонидан маҳаллий бюджетни шакллантириш ва уни ижро этиш, маҳаллий солиқлар, йиғимларни белгилаш, бюджетдан ташқари жамғармаларни ҳосил қилиш, маҳаллий солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларнинг ставкаларини қонун ҳужжатларида белгиланган миқдорлар доирасида белгилаш каби ваколатлари белгилаб берилган бўлиб, бунга кўра ушбу ҳокимликлар ўз ҳудудларида Солиқ кодексида белгилаб қўйилганлардан ташқари маҳаллий солиқлар ва йиғимларни жорий қилиши мумкин.
Солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларнинг бундай гуруҳланиши ҳам иқтисодий ҳам ҳуқуқий асосга эга бўлиб, солиқларнинг бу тартибда гуруҳланиши аввало давлат бюджетининг тузилишидан келиб чиқади. Унитар давлатларда бюджет тузилиши одатда икки поғанадан(Республика ва маҳаллий бюджетлар) иборат бўлиб, унга мувофиқ солиқлар ҳам бюджетга бириктирилиши жиҳатидан республика ва маҳаллий миқёсида гуруҳланади. Масалан Франция, Буюк Британия, Швеция каби давлатларда бюдежет тузилишига мос ҳолда солиқлар ҳам икки поғона асосида ундирилади. Федератив тузилмага эга бўлган давлатлар Масалан Россия, АҚШ, Германия, Канада ва шу каби давлатларда бюджет тузилиши федерализмга асосланган бўлиб, унга мувофиқ солиқлар ҳам федерал, ҳудудий(федерация субъектлари,штатлар) ва маҳаллий(муниципиал) солиқларга бўлинади. Давлат бюджетига кирувчи бюджетлардан харажатларни амалга ошириш тартиб ва механизмлари бюджетларга бириктирилган солиқларнинг тегишли бюджетларнинг харажатларини қоплаш имкониятларининг фарқланишини келтириб чиқаради. Давлат бунда ўзининг молиявий (бюджет) сиёсати орқали солиқларнинг бюджетларнинг молиявий ресурсларини шакллантиришдаги фарқли имкониятларини тартибга солиши солиқларнинг бириктирилган ва тартибга солувчи гуруҳларга бўлинишига асос бўлади. Бириктирилган солиқлар бу маҳаллий бюджетларга қонун асосида бириктирилган ҳамда уларнинг ўзларининг(маҳаллий ҳокимиятларнинг) молиявий ҳуқуқлари асосида жорий қилган солиқлари ва йиғим(тўлов)ларидан иборат бўлади.
Бириктирилган солиқлар(йиғимлар) дан тушадиган даромадлар билан маҳаллий бюджетларнинг харажатлари ўртасидаги фарқни қоплашнинг зарурлиги умумдавлат солиқларининг баъзилари тартибга солувчи сифатида солиқларга айланади. Ўзбекистонда солиқларнинг бундай гуруҳланиши асосан Ўзбекистон Республикаси Президентининг1994 йил 30 ноябрдаги Ўзбекистон Республикасида солиқларнинг рағбатлантирувчи аҳамиятини кучайтиришнинг асосий йўналишлари тўғрисида"ги ПФ-1014-сонли Фармонига асосан 1995 йилги Давлат бюджетининг асосий кўрсаткичларини тасдиқлашда даромадларни маҳаллий бюджетлар фойдасига қайтадан тақсимлаш ва ҳудудларнинг ривожланиш даражасига қараб умумдавлат солиқларидан ажратмаларнинг табақалаштирилган меъёрларини белгилаш тартиби киритилиши билан амалга оширилиб келинмоқда. Ҳозирги кунда Бюджет кодексига мувофиқ бириктирилган солиқлар қаторига қуйидагилар киради:
юридик шахслардан олинадиган фойда солиғи;
ягона солиқ тўлови;
жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғи;
тадбиркорлик фаолиятининг айрим турлари бўйича қатъий белгиланган солиқ;
қўшилган қиймат солиғи;
акциз солиғи;
ер қаъридан фойдаланганлик учун солиқ;
сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солиқ.
Кейинги йиллардан бошлаб, минтақаларнинг ўзини-ўзи молиявий таъминлаш даражасини ошириш, давлат бошқаруви органларининг ва маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг маҳаллий бюджетлар даромадлари ва харажатларини шакллантиришдаги роли, мустақиллиги ва масъулиятини ошириш, маҳаллий бюджетларнинг Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджетидаги улушини кўпайтириш мақсадида сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солиқ, юридик шахслар ва якка тартибдаги тадбиркорларнинг тадбиркорлик фаолияти айрим турлари бўйича қатъий белгиланган солиқ, якка тартибдаги тадбиркорлардан олинадиган қатъий белгиланган солиқ, Ўзбекистон Республикасида ишлаб чиқариладиган пиво ва ўсимлик ёғига акциз солиғи, чакана савдо тармоқларида сотиладиган олтиндан ясалган заргарлик буюмларига акциз солиғи, мобил алоқа хизматини кўрсатувчи юридик шахслар (уяли алоқа компаниялари) томонидан абонент рақамидан фойдаланганлик учун тўловнинг Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджетига йўналтириладиган қисми, (абонентнинг рўйхатга олинган жойига қараб Қорақалпоғистон Республикаси бюджети ва вилоятларнинг маҳаллий бюджетларига ўтказилади), шунингдек, солиқ хизмати органлари, судлар ва йўл ҳаракати давлат хавфсизлиги бўлинмалари томонидан ундириладиган йиғимлар тўлиқ ҳажмда маҳаллий бюджетлар ихтиёрига ўтказиб берилмоқда.
Солиқларни гуруҳлашда энг асосий мезонлардан бири бу уларни бевосита(тўғри) ва билвосита(эгри) солиқларга бўлиниши бўлиб, солиқларнинг бундай бўлиниши ҳақидаги назарий қарашлар 17- асрнинг охирлари ва 18-асрнинг бошларидан бошлаб кучайиб бошлади. Аслида тарихий жиҳатдан қараганда билвосита солиқлар дастлаб мавжуд бўлганлиги(асосан ер солиғи, кейинчалик жон бошига солиқ шаклида) ҳақида далиллар келтирилса, Қадимги Римда император Октавиан Август томонидан солиқ ислоҳотлари ўтказилиши натижасида айланмадан солиқ, акциз ва қул савдоси учун солиқ каби билвосита солиқлар ҳам жорий қилинганлиги маълум. Кейинчалик, солиқларнинг ишлаб чиқарувчи ва истеъмолчилар ўртасидаги ўзаро юкланиш масалалари тадқиқот марказига айланиши билан солиқларни бевосита ва билвосита солиқларга ажратиш масалалари ҳам кучайиб борди. Солиқларнинг аслида бундай гуруҳланишига солиқларнинг юкланиши жараёни катта аҳамият касб этади. Солиқлар давлат томонидан жамият аъзолари-солиқ тўловчилар зиммасига қўйган умумий солиқ мажбуриятини ким қандай тўлайди деган масаланинг ечими солиқларни турли хил мезонларга гуруҳлаш асосида ўрганишга туртки бўлиб келди.
Солиқларнинг тарихий шаклланиши ва унинг турли давлатлардаги ҳолати бевосита ва билвосита солиқларга ажратилиши солиқларнинг моҳияти жиҳатидан эмас, давлатчиликнинг шакли ва молиявий тартибларга қараб гуруҳланиб келинган. Масалан 17-асрда Франциядаги бевосита солиқ деб тан олинган Англияда билвосита солиқлар сифатида эътироф этилган ҳолатлар ҳам мавжуд. Солиқларнинг бевосита ва билвосита гуруҳларга ажратилишининг асосий ва анъанавий мезони солиқни ҳақиқатда ким тўлаши(кимнинг чекига, юкига тушиши)га қараб ажратилишидир. Шу жиҳатдан олган бевосита солиқлар бу унинг тўловчиси ва бюджетга ўтказиб берувчиси ҳам битта шахс(солиқ тўловчи) бўлган солиқлардир. Билвосита солиқлар эса ҳақиқий солиқ тўловчиси билан бюджетга ўтказиб берувчиси бошқа-бошқа шахс(солиқ тўловчи)лар бўлган солиқларга айтилади. Масалан юридик шахслардан олинадиган фойда солиғи бу бевосита солиқ бўлиб, унинг бюджетга тўловчиси ва унинг оғирлигини қабул қилувчи шахс-солиқ тўловчи корхона ҳисобланади. Жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғида солиқ оғирлиги даромад эгасига тушади, аммо, бу ерда бюджетга ўтказишда солиқ агентлари(иш берувчилар) қатнашадики, уларнинг солиқларни ушлаб қолиб бюджетга ўтказиши билвосита солиқларнинг моҳиятига таъсир қилмади, чунки, олинган даромаддан ушланган солиқлар ва бюджетга ўтказилган солиқлар ҳажми бир хил бўлади. Моҳияти жиҳатидан ер солиғи, мол-мулк солиғи бевосита(тўғри) солиқлар ҳисобланади. Чунки, бу каби солиқларнинг тўловчиси билан солиқни бюджетга бир хил тартибда ўтказиб берувчилари битта шахс ҳисобланиб, бу солиқлар корхонанинг давр харажатлари(умумий харажатлари) таркибига қўшилиб, молиявий натижалар аниқланаётган корхонанинг зарарига олиб борилади ва фойда ҳажмини камайтиради. Ўзбекистон бюджет тизимида Молия вазирлиги томонидан бюджетга солиқларнинг тушумларини солиқлар бўйича ҳисобга олишда тўғри(бевосита), эгри(билвосита), ресурс тўловлари ва мол-мулк солиғи каби тартибда гуруҳланиши солиқларнинг бевосита ва билвосита гуруҳланишига дахлсиз бўлиб, Молия вазирлиги томонидан солиқларни уч гуруҳга бўлиниши солиқларни ҳисобга олиш нуқтаи назаридан амалга оширилади. Аслида эса солиқлар бевосита ва билвосита солиқларга гуруҳланади. Бевосита солиқларнинг ўзи ҳам одатда икки гуруҳга: шахсий ва реал гуруҳларга бўлинади. Шахсий бевосита солиқлар бу солиқ тўловчининг тўловга қобиллигини кўрсатиб, у солиқ тўловчининг ҳақиқий олган даромадларидан ундирилса, реал бевосита солиқ тўловчининг олган даромадларига унчалик боғлиқ бўлмайди, балки, даромад билан чамабарчас боғланмаган солиқ объектлари, масалан мол-мулк, ер, транспорт воситалари учун тўланадиган солиқларни ифодалайди.
Ўзбекистонда мавжуд солиқ тизимида билвосита солиқлар жумласига қўшилган қиймат солиғи, акциз солиғи, транспорт воситаларига бензин, дизель ёқилғиси ва газ ишлатганлик учун олинадиган солиқ ва божхона божи киради. Билвосита солиқларнинг моҳиятини тўлароқ тушуниш учун қўшилган қиймат солиғининг тўланиш жараёнини қуйидаги жадвал орқали ифодалаймиз. Бунда учта шартли "А" "Б" "С" корхона ва уларга тегишли бўлган шартли рақамлардан фойдаланамиз:

№	Кўрсаткичлар	Корхона	Рақам
1.	"А" корхона "Б" корхонадан материал сотиб олди	"Б" "А"	1000.000.
2.	"А" корхона "Б" корхонадан материалга тегишли қўшилган қиймат солиғи сўммаси (20%)	"А" "Б"	200.000
3.	"А" корхона сотиб олинган материалларни ишлаб чиқариш жараёнига сарфлаб унинг устига қиймат қўшди	"А"	1600.000
4.	"А" корхона "С" корхонага маҳсулот сотди	"А" "С"	1600.000
5.	"А" корхона "С" корхонага сотган маҳсулотга тегишли қўшилган қиймат солиғи сўммаси	"С" "А"	320.000 320.000
6.	"А" корхона томонидан бюджетга ўтказиши лозим бўлган қўшилган қиймат солиғи сўммаси(320.000-200.000) ёки (1600.000-1000.000)*20/100	"А""	120.000

Ушбу жадвалдан кўринадики, "А" корхона маҳсулот ишлаб чиқариш мақсадида "Б" корхонадан материал сотиб олиб, ундан ишлаб чиқариш жараёнида тўлиқ фойдаланиб, устига қиймат қўшган ҳолда "С" корхонага маҳсулот сотди. Бу жараёнда "А" корхона "Б" корхонадан материал сотиб оли вақтида материалга га тегишли қўшилган қиймат солиғи сўммаси(20%)ни 200.000 минг сўмни "Б" корхонага тўлайди. "А" корхона ҳам худди "Б" корхона сингари "С" корхонага сотган маҳсулотига қўшилган қиймат солиғи билан бирга сотиб "С" корхонадан сотган маҳсулотга тегишли қўшилган қиймат солиғи сўммаси 320.000 сўмни ундиради. Бироқ, бюджетга 120.000 минг сўм ўтказиб бераяпти. Бу 120.000 минг сўмлик билвосита солиқ "Б" ва "С" корхонага тегишли бўлиб, унинг бюджетга ўтказиб берувчиси сифатида "А" иштирок этади. Ўз навбатида "Б" корхона "А" корхонадан олган 200.000 минг сўмлик қўшилган қиймат солиғи сўммасинининг, "С" корхона "А" корхонага тўлаган 320.000 сўмлик қўшилган қиймат солиғи сўммасининг қанчадир қисмини(бу унинг маҳсулот реализация ҳажмидан келиб чиқиб аниқланади) бюджетга ўтказиб беради. Бу ердан шу нарса кўринадики, билвосита солиқлар кўринча икки қадам билан юради, биринчисини материал сотиб олувчига қўйса, икккинчисини маҳсулот сотиб олувчига қўяди, аммо, солиқ юкини учинчи шахс-ўртада турувчи ишлаб чиқаришни амалга оширган корхона зиммасига юклайди.
Солиқлар солиқ тўловчиларга тегишлигига қараб юридик шахслардан олинадиган солиқлар(йиғимлар) ва жисмоний шахслардан олинадиган солиқлар(йиғимлар)га бўлинади. Юридик шахслардан олинадиган солиқлар(йиғимлар)га қуйидагилар киради: юридик шахслардан олинадиган фойда солиғи, қўшилган қиймат солиғи, акциз солиғи, ер қаъридан фойдаланувчилар учун солиқлар ва махсус тўловлар (ер қаъридан фойдаланганлик учун солиқ, қўшимча фойда солиғи, бонус (имзоли ва тижоратбоп топилма бонуслар), сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солиқ, мол-мулк солиғи, ер солиғи, ягона солиқ тўлови, ягона ер солиғи, ягона ижтимоий тўлов, бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасига мажбурий ажратмалар, Республика йўл жамғармасига мажбурий ажратмалар, Республика йўл жамғармасига йиғимлар, бюджетдан ташқари Умумтаълим мактаблари, касб-ҳунар коллежлари, академик лицейлар ва тиббиёт муассасаларини реконструкция қилиш, мукаммал таъмирлаш ва жиҳозлаш жамғармасига мажбурий ажратмалар, тадбиркорлик фаолиятининг айрим турлари бўйича қатъий белгиланган солиқ, айрим турдаги товарлар билан чакана савдо қилиш ва айрим турдаги хизматларни кўрсатиш ҳуқуқи учун йиғим, давлат божи, божхона тўловлари, божхона божи ва шу кабилар.
Қуйидагилар жисмоний шахслардан олинадиган солиқлар ва йиғимлар ҳисобланади: жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғи, мол-мулк солиғи, тадбиркорлик фаолиятининг айрим турлари бўйича қатъий белгиланган солиқ, айрим турдаги товарлар билан чакана савдо қилиш ва айрим турдаги хизматларни кўрсатиш ҳуқуқи учун йиғим, фуқароларнинг бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасига суғурта бадаллари, давлат божи, божхона тўловлари, божхона божи ва шу кабилар. Шу билан биргаликда юқорида таъкилдлаб ўтганимиздек, агар маҳаллий ҳокимиятлар ўзларининг молиявий ҳуқуқлари сифатида ўз ҳудудларида қайд этилганлардан ташқари бошқа маҳаллий солиқлар ва йиғимларни жорий этса, тегишлилига қараб юридик ва жисмоний шахслар тўлайдиган солиқларга кириши мумкин.
Шунингдек, солиқлар солиқларнинг ундирилиш объектига кўра даромаддан олинадиган солиқлар, мол-мулкдан олинадиган солиқлар ва айланма(оборот)дан олинадиган солиқларга ажратилади.