8 -tema. Islamnin` tiykarg`i derekleri. Reje

8 -tema. Islamnin` tiykarg`i derekleri.


Reje:
1. Quran ha`m ha’dis-Islam dininin` tiykarg`i derekleri.
2. Qurannin` du`zilisi.
3. Ha’disler qurannan keyingi ekinshi derek
4. Imom al`-Buxoriy –ha’dis iliminin` sultani.

Quran (arab tilinen “oqiw” ma`nisin bildiredi). Islam dininin` muqaddes kitabi. Bul kitapta dinnin` ta’liymati bayan etilgen. Musilmanshiliqta bul kitabtin` mazmuni –Allanin` aspannan vahiy qiling`an so`zi dep tusiniledi. Vahiy so`zi- quday ta`repinen jiberilgen ha’m onin` tileklerin sa’wlelendiretug`in haqiyqatlardi adamlarg`a siyqirliq joli menen bildiriwdi an`latadi.

Qurannin` payda boliwi haqqinda ha’zirgi waqitta eki bag`dar bolip birinshisi diniy ko`z qaras, ekinshisi ilimiy ko`z qaras. Birinshi ko`z qarastan islam ulamalari Qurannin` payda boliwi haqqinda to`mendegi pikirlerdi bildiredi. Alla ta`repinen o`z payg`ambari Muhammedke bergen ko`rsetpeleri vahiylari ha’m aspanan kitablardin’ en` aqirg`isi (Injil, Tavrotlardan keyin). Ulamalardin` ko`rsetiwinshe Quran 23 jil dawaminda qa`liplesip kelgen. Alla-tala Muhammedke vahiyler ja’rdeminde jibergen ayatlari (arabshadan “Ilaxiy belgi” ma’nisin an`latadi) a’ste aqirin toplana bergen. Bunin` sebebi ayatlar adamlarg`a jaqsi sin`iwi ha’m kewillerinde orin aliwi na`zerde tutilg`an. Sonday-aq a`tiraptag`i waqiyalar, sha’rt- sharayatlar esapqa aling`an. Eger Quran ayatlari izbe-izlik penen emes, al ha’mmesi birden tu’sip kelgende, adamlarda biz bunday ko`rsetpelerdi orinlay almaymiz degen siltaw tuwiliwi mu’mkin edi. Qurannin` birden emes, al bo`leklenip tu`siwinin` ja`ne bir sebebi ulamalardin` pikirinshe, ha’r qanday xaliq ushin ata babalarinan miyras bolip kiyatirg`an u’rp-a`detlerden, turmis ta`rizinen birden bas tartiwi qiyin boladi. Bul izbe-izlik penen a`ste aqirin a`melge asatug`in protsess. Ayatlardin` pa`rshelenip tusiwinin` ja`ne bir sebebi, oni aldawshilarg`a qiyinshiliq tuwdirmaw ushin.
Ulamalardin` pikirinshe jer ju’zindegi hesh bir xaliq o`zlerinin` kitaplarinda yamasa awizeki do`retpelerinde Qurannin` su’relerine uqsas bolg`an su’reler keltire almag`an. Bul fakt Quran haqiyqattan ha’m Alla talanin` qa`leminen shiqqan ja`ne bir da`liyl dep esaplaydi. Qurannin` do`retiliwinin` ilimiy kontseptsiyasi to`mendegilerden ibarat: Muhammed payg`ambar oqiw jaziwdi bilmegen. Sol sebepten islamtaniw ilminde Quran awiz eki do`retpe na`tiyjesinde payda bolg`an degen pikirler orin alg`an. Muhammed payg`ambar jasag`an waqtinda Quran su’relerin hesh toplap jasap barmag`an, tek g`ana onin` sha`kirtleri olarda eslerine saqlap kelgen. Olardin` arasinda en` mag`liwmatlilari bolip to`rt ulli shar`yalar (xalifalar) Abu Bakr Siddiq, Omar ibn Xattab, Osman ibn Affan va Ali ibn Abu Tolib, en` jaqin sha`kirtleri Zayd ibn Sabit, Ubay ibn Ka`b, Maoz ibn Jabal, Abu Sufen ibn Muoviya ha’m basqalar esaplanatug`in edi.
Muhammed payg`ambar du’nyadan o`tkennen keyin xalifa Abu Bakr da`wirinde su’relerdi yadtan biletug`in adamlar jasap turg`an waqtinda bul su’relerdi toplaw za`ru`rligi payda boldi ha’m bul is payg`ambar o`mirinin` keyingi bes jili dawaminda onin` en` jaqin ja`rdemshisi bolg`an ha’m ko`plegen su’relerdi yadtan biletug`in Zayd ibn Sabitke tapsirildi. Ol barliq dereklerden toplang`an su’reler toplamin du’zdi. Su’relerdin` bul toplami Suxuf dep ataldi. Bul toplam ja`ne Qurannin` Abu Bakr nusqasi dep ha’m ataladi. Bul nusqa Abu Bakr o`limine shekem saqlandi. Biraq xalifa Osman da`wirinde Qurannin` jan`a nusqasin du`zip shig`iw za`ru`rligi payda boldi. Sebebi bul da`wirde arab xalifalig`i ju`da` ken` territoriyalardi iyelegen edi. Bunin` na`tiyjesinde adamlar arasinda qatnas jasaw qiyinlasti ha’m islam ta`liymatin basqalar jetkeriwshi adamlar saxabalardin` is ha’reketleri qiyinlasti. Bul jag`day Quran su’relerin ha’r jerde tu`rli-tu`rlishe oqiliwina alip keldi ha’m awizbirshilikti joq etetug`in qa`wpi payda boldi. Islam ja`miyetinin` idirap ketiwinin` aldin aliw ushin xalifa Osman ibn Affon qisqa muddet ishinde Qurani ka`rimnin` birden bir ideal nusqasin du’ziw haqqinda buyriq berdi. Bul is ja’ne Zayd ibn Sabitke tapsirildi. Bul waziypa 651 jili orinlandi. Qurannin` bul nusqasi musqaf ko`binshe “Osman toplami” dep atala basladi. Osman Qurandi kiyik terisine jazdirdi. Keleshekte bul tarawda barliq kelispewshiliklerdin` aldin aliw maqsetinde qalg`an ba`rshe toplamlar sonin` ishinde “Suxuf” ha’m joq etildi. Jan`a toplamnin` ha`sil nusqasi Madina qalasinda qaldirildi, u’sh nusqasi ko`shirtirilip Kufa, Basra ha’m Damask qalalarina jiberildi. Qurannin` “Osman toplami” muxaddes kitap sipatinda ta`n alindi. Osman Qurani u’lken ja`ma`a`t meshitlerinde saqlanip kelindi. Og`an bir awiz so`z qosiw ha’tte qag`azda yamasa japiraqtan xatchup (zakladka) saliw qadag`an etildi. Bunday jag`day 50 jil dawam etti. Biraq xalifa Abdul Malik ibn Marvan da`wirinde jag`day o`zgerdi. Bul da`wirde Qurannin` “Osman toplami”nan nusqalar ko`shiriw za`ru`rligi payda boldi, sebebi Arab xalifalig`i basqinshiliq urislar na`tiyjesinde ken`eyip bardi. Bul waqitta Islam Arqa Afrika, Iran ha’m Orayliq Aziyag`a tarqalg`an edi. Tabiyiy ra`wishte bul jerlerge islam menen birge arab tili ha’m kirip barg`an edi. Bul tildegi Quran ayatlarina o`zgerisler kirmey qalmas edi. Na`tiyjede Qurannan nusqa ko`shiriwdi, oni oqiwda tusinbewshilikler bolmaslig`i ushin, og`an arab jaziwina tiyisli bolg`an belgiler qoyip shig`ildi ha’mde ha’r bir su`renin` ati jazip shig`ildi. Quran 114 sureden ibarat boldi. Ayatlar sani, Quran tekstinin` toplaniwinin` tu`rli jollarina qarap 6204, 6232 ha’tte 6666g`a deyin belgilengen. Bul na`rse Quran nusqalarinin` bir birinen ajiralip turatug`inlig`i emes, al ondag`i ayatlari tu`rlishe bo`lingenligin bildiredi. Su’reler Quranda o`z mazmunina yamasa oqilg`an waqtina yag`niy xronologik ta`rtipte emes, al ko`lemine qarap da`slep u’lken su’reler, onnan keyin kishi su’reler Muhammed payg`ambar ko`rsetpelerine ilayiq jaylasqan. Su’relerdin` ko`lemi ha’r tu`rli ma`selen, en` u’lken ekinshi su’rede 286 ayat bar, al kishkene su’re u’sh ayattan ibarat.
Islam du’nyasinda Qurannin` ha’sil nusqasi dep ta`n aling`an “Osman topalmi”nin` to`rt nusqasi saqlanip qalg`an. Olardin` biri ha`zirde Tashkentte saqlanbaqta. Bul nusqanin` Orayliq Aziyag`a qanday kelip qalg`anlig`i haqqinda tu`rli pikirler bar. Ayirim dereklerde, Egipet patshasi Zaxir Beybars mong`ollardan en` birinshi bolip islam dinin qabil etken. Keyin ala dosliq ornatqan Samarqand hu’kimdari Barakatxannan sawg`a sipatinda jibergen deyilgen. Basqa dereklerde A`mir Temur Irakti basip alg`annan keyin Qurannin` qol jazbasin o`z paytaxti Samarqandqa alip kelgen deyiledi. Qurandi teren` izertlegen Sankt-Peterburglik ilimpaz Shebunin pikirinshe bul Quran Temur ta`repinen Basradan keltirilgen degen pikirdi aytqan. Ol Parij, Berlin ha’m Mekkedegi basqa nusqalarin salistirip, bizdegi Quran Basra nusqasi ekenligin da`liyllep bergen.
Xaliq arasinda bul ha’diyse haqqinda bir neshe ra`wayatlar bar. Olardin` birewinde muxaddes kitapti Abu Bakr al-Qaffon ash-Shaiy Bag`dadtan alip kelgen dep aytiladi. Bir neshe waqittan keyin onin` miyrasxorlarinin` biri Xoja Ahrar qolina o`tken ha’m ol bul kitapti o`zi qurdirg`an medresede saqlap kelgen. Ekinshi rawayatta Xoja Ahrar sha`kirtlerinin` biri haj saparinan kiyatirip Istambulda bolip, Sultandi awir qa`stelikten emlegen ha’m Sultan minnetdarshiliq sipatinda bul kitapti sawg`a qilg`an. Ne bolg`andada ha’m bul 400 jil Samarqandda saqlang`an. 1869 jil Samarqand rus armiyasi ta`repinen jawlap aling`annan keyin, Turkstan general gubernatori K.N.Kaufman Qurandi Sankt- Peterburge imperator kitapxanasina jiberedi. Rus isbilermenleri qolay jag`daydan paydalanip Quran arqali bayliq arttiriw jolina tu`sti. Ma`selen, 1895 jili 2000 nusqada Qurannin` bir beti baspadan shiqti. 1905 jili Il`yas ibn Axmad shax “Yasin” su’resinin` fotonusqasin shig`ardi. Usi jili S.Pisarev Qurannin` faksmilde 50 nusqada baspada shig`ardi, ha’m satiwg`a qoydi (ha’r biri 500 sum). Ol Qurandi hasil nusqasina uqsatiw ushin ko`lemin ha’m o`zgertken joq.
Ha’zirgi waqitta respublikamizda faksmil nusqasi ekew bolip birewi O`zbekstan musilmanlar diniy mekemesinin` kitapxanasinda, ekinshisi Temuriyler tariyxi muzeyinde saqlanbaqta.
1917 jilg`i oktyabr awdarispag`inan keyin uliwma Rossiya musilmanlar ja`miyeti atinan Xalq Komissarlar Soveti Qurandi o`z iyelerine yag`niy musilmanlarg`a tapsiriliwin talap qildi ha’m bul talap orinlanip 1917 jil 29 dekabrde Peterburgtegi Ufa qalasina jiberildi. Quran 1923 jilg`a deyin Ufada saqlandi. 1923 jili 23 iyulda Uliwmaawqam Orayliq Komiteti “Osman Quranin” Turkstang`a qaytariw haqqinda qarar qiladi ha’m Ufadan Tashkentke arnawli komissiya ta`repinen alip kelindi. 18 avgust ku’ni Sirdar`ya diniy mekemesine tiyisli Xoja Ahrar jamaat meshitine tapsirildi. Biraq keyin ol Tashkentke ja`ne qaytarildi ha’m birinshi O`zbek muzeyinde saqlandi. Bul muzey 1926 jildin` 1 yanvar ku’ni ashilg`an edi.
Islamtaniw ha’m Qurantaniw ilimlerinde Quran su’relerinin` xronologik ta`rtibin to`mendegi formada ko`riwge boladi.
1. Mekke da`wiri (610-615 jj) Evropa ilimpazlari bul da`wirde payda bolg`an su’relerdi “Nazmiy su’reler” dep atag`an.
2. Mekke da`wiri (616-619 jj) , Muhammed payg`ambar ha’m onin` ta`repdarlarinin` quwdalaw astinda jasag`an da`wirinde payda bolg`an su’reler. Bul su’relerde Alla-taala “Raxman” ati menen ko`p atalg`an ha’m sol sebepten Evropa alimlari olardi “Raxman su’releri” dep atagan.
3. Mekke da`wiri (610-622 jil sentyabrge deyin). Bul da`wirde Muhammed ha’m onin` ta`repdarlari ja`nede qatti quwdalawlarg`a ushirag`an ha’m ko`binshe qala sirtinda ibadatqa toplang`anlar uliwma Mekke da`wirine 90 su’re tiyisli. Ekinshi da`wir Madina da`wiri dep ataladi ha’m bul da`wirge 24 su’re tiyisli bolip olardi 5 da`wirge ajiratiwg`a boladi,
1. Madina da`wiri ( 622 jil oktyabrden –624 jilg`a deyin) 4 su’re.
2. Madina da`wiri ( 624 jil martinan-625 jil martina shekem) 3 su’re.
3. Madina da`wiri ( 625 jil mart-627 jil marti) 5 su’re.
4. Madina da`wiri ( 627 jil aprel-630 jil yanvar) 8 su’re.
5. Madina da`wiri ( 630 jil fevral –632 jil may) 4 su’re.
Qurang`a du’nyanin` ko`plegen ilimpazlari turli tusinikler bergen. Quran XII a`sirden baslap Evropa xaliqlari tillerine awdarilg`an. XVIII a`sirdin` baslarinda bul tillerden, XIX a`sir ortalarinda arabsha hasil nusqasi rus tiline awdarilg`an. G.S.Sablukovtin` arabshadan qiling`an da`slepki awdarmasi Kazan qalasinda 3 ret (1878,1894,1907 jillari) baspadan shiqqan. Akademik I.Yu.Krachkovskiy ta`repinen a`melge asirilg`an Qurannin` ilimiy kommentariyalari menen rus tilindegi adekvat (so`zbe-so`z) awdarmasi onin` o`liminen keyin 1962 ha’m 1986 jillar baspadan shiqti.
G`a`rezsizlik alg`annan keyin Respublikamizda Qurani Ka`rim o`zbek tilinde 8 ma’rte ja’mi 1mln nusqada shig’arildi. 1992 jili Quran o`zbek tiline Alawaddin Mansur ta`repinen awdarildi ha’m baspadan shiqti.
Islam dininde Qurannan keyingi ekinshi derek bolip Ha’disler esaplanadi ha’m ko`plegen ilahiy ma`selelerdi sheshiwde olarg`a tiykarlanadi. Ha’disler olar qanday tarizde du’nyag`a kelgen degen soraw payda boliwi mumkin. Ha’dis (arabshadan hikoya, xabar ma`nisin bildiredi) Muhammed Payg`ambar aytqan so`zleri, qilg`an isleri ol adamg`a berilgen bahalardi o`zinde sa’wlelendiretug`in rawayatlar, saxobalardin` aytqan so`zleri, qilg`an isleri ha’m ko`rsetpelerinin` toplami bolip esaplanadi. Ha’dislerdin` Muhammed payg`ambar aytqan so`zleri, qilg`an isleri, ko`rsetpelerinen ibarat bo`legin Sunnat (jol) dep ataladi. Sunnat islam shariatinin` ekinshi tiykari.
Ha’disler du’zilisi jag’inan 2 bo’limnen xabar beriwshi matn ha’m oni ra’wiyat qilg’an roviyler shinjiri isnoddan ibarat.
Ha’disler islamda Qurannan keyingi muxaddes derek bolip esaplanadi. Belgili Quran qanshelli ideal muqaddes kitap bolmasin, ol musilmanlar ja’maatinin` ba`rshe huqiqiy ha’m a`dep ma`selelerge da`wir ko`z-qarasinan barliq waqitta ha’m juwap bere almag`an. Xalifaliq ken`eyip barg`an sayin bul jag`day aniq sezile basladi. Uriw-qa`wimshilik sharayatinda payda bolg`an. Quran sotsial –ekonomikaliq, siyasiy, huqiqiy ha’m ma`deniy turmisi biraz qiyinlasip barg`an ja`miyettin` ko`plegen talaplarina juwap bere almag`an, tabiyiy.
Ha’disler da’slepki da’wirlerde awizeki ra’wishte a’wladtan-a’wladqa jetkerip berilgen. Ha’dislerdi jazip almasliq haqqinda Payg’ambar ha’m xalifalardin’ ko’rsetpeleri, tiykarinan da’slepki islam da’wirine tiyisli edi. Keyingi da’wirde payda bolg’an muxaddislerdin’ pikirinshe Payg’ambar o’z soz’lerin jazip aliwdan adamlardi qaytariwdag’i sebebi-ha’disler Quran ayatlarina aralasip ketpewi ushin delingen. Sol sebepli jan`a jag`day- ku`n ta`rtibine o`zgerip turatug`in da`wirde maslasa alatug`in biraq nizamlastirilmag`an jan`a derekke iqtiyajdi payda etti. Na`tiyjede VII-VIII a`sirlerde ha’disler jazila basladi. Endi ha’diystaniw sawap is bolip esaplang`an, ha’dislerdi toplaw g`a`rezsiz pa`nge aylanadi, bul iske qa`niygelesken ilahiy ilimpazlar bolsa muxaddisler dep ataladi.
Ha`dislerdin` ayrimlari huqiqiy ha’m a`dep normalardi, ma’resimler ha’m u’rp-a`detlerge ta`n ko`rsetpelerdi sa’wlelendirgen. Sonin` menen bir qatarda Muhammed pag`ambar o`mirbayanin xalifalar, saxabalar is ha’reketlerin bayan etetug`in ha’disler ha’m bolg`an. Islam dinin’ da`slepki tariyxi, Muhammed ha’m basqa ilahiy adamlar o`mir bayanlarinin` tiykarinda do`retilgen. Ha`dislerde arab xalifalig`indag`i klassliq kelispewshilikler islam ilimi, shariat qag`iydalari sa’wlelenip tu’rli qatlamlar ha’m sotsialliq toparlar ma`pleri sawlelengenligi sebebinen, onda bir-birine qarama-qarsi pikirler ju’zege kelip qalg`an. Endi da`wirler o`tiwi menen ha’disler tan`lanip, ta`rtipke salinip basladi. Bunin` na`tiyjesinde islam dininde Sahih yag`niy isenimli toplam ha’m g`ayrisahih yag`niy Isenersiz toplam ha`disleri payda boldi.
Islam dininde ataqli ha’m abiroyli esaplang`an adamlar ta`repinen jetkizilgen ha’disler isenimli dep belgilengen. Ha`dislerdin` alti toplami do`retilgen. Olardin` arasinda ekewi –Sahih al-Buxoriy ha’m Sahih al-Muslim ko`birek qa`dirlenedi. Bul alti toplam Sahih as-sitta (Alti isenimli toplam) dep ataladi. Olardi toplag`anlar:
1. Imam Abu Allox Muha’mmad ibn Ismoil ibn Ibroxim ibn Mug`ira ibn Bardazbex al-Buxoriy (194/810 jilda Buxarada tuwilg`an, 256/870 jili Samarqandtin` Xartang awilinda du’nyadan o`tken). Ol o`miri dawaminda 600 000 nan ziyat ha’dis toplag`an ha’m olardin` 7250 isenimli dep tapqan ha’m Sahih al-Buxoriy yamasa Al-Jomi as-Sahih dep atalg`an kitabina kirgizgen.
2. Imom Abu-l-Xusayn Muslim ibn Xajjoj Kushayriy Nishopuriy (202/817-261/875j). Ol 300 000 ha’dis toplag`an ha’m olardin` 12 000 “isenimli” dep tapqan ha’m “Sahih al-Muslim” kitabina kirgizgen.
3. Imom Abu Dovud Sulaymon ibn Jorud ibn Ashas Sijistoniy (202/817- 275/889)ol “Sunani Abi Dovud” kitabinin` avtori.
4. Imom Abu ar-Raxman ibn Ali ibn Shabiy Nasoiy (215/825 - 273/887 jj) ol “Sunnani Nasoiy” kitabinin` avtori.
5. Imom Abu Abd Allox Muha’mmad ibn Yusuf ibn Mojja (209/82- 273/887 jj), ol “Sunain ibn Mojja” kitabinin` avtori.
6. Imom Abu Iso at-Termiziy (279/893 jili o`lgen). Ol “Sunnan at-Termiziy” shig`armasinin` avtori. Bul muxaddislar qatarina Abdullox ibn Aburraxmon ad-Dorimiy as-Samarqandiydi de (181/798- 255/269) qossaq boladi. Ol “Sunnan ad-Dorimiy” shig`armasin do`retken ha’m ha`dis ilimin Samarqandta rawajlandiriwg`a u’lken u’les qosqan.
Islam dininin` shia mazxabinda ha’dislerdi toplaw o`zine ta`n o`zgeshelikleri menen ajiralip turadi. Olardin` toplamlari “Axbor” (xabarlar) dep ataladi. Olar o`zlerinin` imamlarin ha’m en` da`slep Alidi ha’mde onin` urug`larin qollap-quwatlaytug`in ulamalardi abirayli dep esaplaydi. Alige ha’m onin` urig`larina qarsi gu`resken adamlardan esitken ha’dislerdi ta`n almaydilar.
Muhammed al-Qummiy ha’m Muhammed al-Qulayniy ta`repinen du`zilgen ha’disler toplami shialar ushin en` abirayli toplamlar. Shariat (arabshadan “tuwri jol”, “ilahiy jol”, “nizamshiliq” ma`nislerin an`latadi)- islam diniy huqiqi, yag`niy ba`rshe musilmanlar ushin orinlaniwi, ma’jbu’riy bolg`an nizamlar, huqiqiy a`dep ko`rsetpeler jiyindisi. Basqa dinlerde shariatqa uqsas bolg`an na`rse joq. Shariat du’nyaliq ha’m diniy talaplardi o`z ishine aladi. Onin` ko`rsetpeleri huqiqiy, a`dep ha’m diniy qatnasiqlarg`a birdey qarasli. Shariat ja`miyettin` huqiqiy, a`dep ha’m diniy turmisin ta`rtipke saliw derek sipatinda islam dininde dinge g`a`rezsiz taraw bolip esaplanadi. Bug`an –islamnin` ilahiyat du`ziminde belgili bolg`an ko`plegen ma`selelerdi ja`miyet turmisinda a`meliy sin`diriw ko`z qarasinan analiz etiw sebebinen boladi.
Musilman huqiqtaniwinda Quran, Ha’dis, Ijmo ha’m Qiyas shariat derekleri bolip esaplanadi. Bul jerde qisqasha tu’sinik beretug`in bolsaq: Ijmo, Quran ha’m ha’dislerde aniq ko`rsetpe berilmegen huqiqiy ma`selelerdi sheshiwdi usi isler menen shug`illanatug`in arnawli kisiler toplanip birden-bir pikiri kelgen tu’rde hu`kim shig`ariw (fatva beriw), Qiyas-Quran, Ha’dis, Ijmo`da belgili bir huqiqiy ma`selege aniq juwap tabilmag`anda, oni usig`an uqsas ma`selege salistiriw joli menen hu’kim shig`ariw. Shariatti jaratiw protsessinde tiykarg`i kategoriyalar belgilep qoyilg`an ha’m anaw yamasa minaw a`meller usi kategoriyalarg`a tuwri keldi. Bunday kategoriyalar besew. Bulardin’ ekewi musilmanlar orinlawi sha’rt. Bular pariz ha’m mandub. Pariz ha`dden joqari ma`jburiy esaplang`an a`meller, Mandub- ma`jburiy emes, biraq ma`qul, lazim dep esaplanatug`in a`meller. Ja`ne eki kategoriya bolip, olar qadag`alang`an tarawlardi o`z ishine aladi. Bular haram, yag`niy ha`dden tis ra`wishte qadag`alang`an a`meller ha’m ma`kru, yag`niy qadag`alanbag`an, biraq ma`qul ko`rilmeytug`in a`meller.
Son`g`i besinshi kategoriya “Muxab” dep ataladi. Muxab –qadag`alanbag`an ha’m ma`qul dep belgilenbegen a`meller.
Shariatta turmistin` ba`rshe ma`seleleri, atap o`tkende mu’lk, mu’lkshilik, miyrasxorliq, miyras, qariz, jariyma, girew, shan`araq ha’m neke ma`seleleri, ja’miyet ag`zalarinin` ju`ris turis qag`iydalari, jinayat ushin belgilengen jaza ha’m basqalar da sa’wlelengen.