8 – Mavzu. Linzalar

Optik asboblar
Xilma-xil optik asboblarning tuzilishi va ishlashi geometrik optika qonunlariga asoslangan. Shu optik asboblarning tuzilishi bilan tanishib chiqamiz. Lupa — qisqa fokusli ikki yoqlama qavariq linzadir. Kichik buyumni sinchiklab ko‘rish uchun uni linza bilan uning fokusi orasiga shunday joylashtirish kerakki, buyumning tasviri ko‘zning eng yaxshi ko‘rish masofasida hosil bo‘lsin (normal ko‘z uchun bu masofa 25 sm ga teng). Lupaning vazifasi eng yaxshi ko‘rish masofasida buyumni katta ko‘rish burchagi ostida ko‘rsatib berishdir.
Buyumning chekka nuqtalaridan keladigan nurlarning ko‘zga tushish burchagi ko‘rish burchagi deyiladi(39- rasm).
Eng aniq ko‘rish masofasida (d= 25 sm) turgan ABbuyum α burchak ostida ko‘rinadi. Agar bu burchak juda kichik bo‘lsa, buyum detallarini farq qilish qiyin bo‘ladi. Ko‘rish burchagini kattalashtirish uchun buyumni ko‘zga yaqin A′B′holatga keltirish lozim.
Bu holatda buyumαburchakdan katta bo‘lgan α 1 ko‘rish burchagi ostida kuzatiladi. Lekin bu holatda ham buyum detallarini farq qila olmaslik mumkin, chunki buyum ko‘zga juda yaqin turibdi.
Buyumning shu lupada hosil bo‘ladigan tasviri A1B1 vaziyatda bo‘ladigan qilib lupani ko‘z bilan ABbuyum orasiga qo‘ysak, buyum o‘sha kattalashgan α 1 ko‘rish burchagi ostida eng yaxshi ko‘rish masofasida ko‘rinadi.
Amalda fokus masofasi F=1÷10 sm bo‘lgan lupalar ishlatiladi. Lupaning kattalashtirishi taqriban K=d_o/F dir. d_o=25 sm bo’lgani uchun, odatda, ishlatiladigan lupalarning kattalashtirishi
2,5 dan 25 gacha bo‘ladi.
Juda mayda buyumlarni ko‘rish uchun mikroskop ishlatiladi.

Mikroskop yaqin joylashgan juda mayda ob’ektlarni ko‘rishga mo‘ljal- langan. Uni optik sistemasi O₁ obyektiv va O₂ okulardan iborat bo‘lib, ularning optik o‘qlari bir to‘g‘ri chiziqda yotadi (40-rasm).

Mikroskopning chiziqili kattalashtirishi K buyumning ikkinchi A″ B″ tasviri H o’lcha- mining shu AB buyumning h o‘lchamiga bo‘lgan nisbati bilan o‘lchanib, u quyidagi formula bilan aniqlanadi:

Bunda 5— mikroskop tubusining uzunligi, D_o — ko‘zning eng yaxshi ko‘rish masofasi (D_o = sm), F₁ va F₂ —obyektiv va okularning fokus masofalari. Amalda yorug‘lik difraksiyasi sababli mikroskopning kattalashtirishi 2500—3000 dan ortmaydi.