8 – мавзу: эстетика назарияси

Гўзаллик — табиат, жамият, санъат ҳодисаси; эстетик категория. Гўзаллик ҳиссий таъсир ўтказиш орқали инсонда жисмоний ва маънавий кучлар оқимининг кўпайишига шодлик, завқланищдан тўла маънавий қониқиш ҳосил қилишга имкон яратади. Фойдалилик жамият тараққиёти учун хизмат қилишга мўлжалланган бўлади. Гўзалликни., Шиллернинг ўринли ибораси билан айтганда, инсон озодалигининг рамзи сифатида намоён бўлади. Инсон ҳамма ерда ва ҳар қандай шароитда табиатдаги гўзалликдан завқ олади, онгли ёки англамаган ҳолда севинади, маънавий бойлик орттиради. Инсон у ёки бу ижтимоий гуруҳнинг, ижтимоий орзусига мувофиқ келадиган ҳодисаларни гўзаллик сифатида баҳолайди. Ҳамма вақт ҳам табиатга эстетик муносабат ва табиатни гўзаллик қонунлари асосида ўзлаштириш, уни «инсонийлаштириш» та­биат ҳодисаларига инсон талаб-эҳтиёжлари, мақсад ва орзуларини татбиқ этиш билан боғланиб кетган. Инсонда табиатга қандай муносабатда бўлиш туйғуси секин-аста инсон зоти ва табиат ривожланиб боргани сари шаклланиб борган. Ибтидоий санъат манзарали тасвир нималигини билмаган, табиат ходисаларининг гўзал ёки хунук эканлигини баҳоламаган. Қадимда овчи-мусаввир ўз дикқат — эътиборини асосан тирикчилик манбаи бўлган нарсалар, воқеа-ҳодисаларга қаратган эди. Ўша пайтларда ин­сон фаолиятининг асосий тури бўлган овчилик ўрни­га дехқончиликнинг пайдо бўлиши, инсон атрофидаги табиатни ўзлаштира бошлаши билан табиат бошқача ижтимоий орзу мезонлари орқали бахоланади, ўлчанади, инсон учун табиатни гўзал ва хунук томонлари аён бўла бошлайди. Инсон куч-қудратига нисбатан табиат кучларининг қудратлилиги, таби­атни эстетик ўзлаштиришнинг илк босқичини белгилаб берди. Дастлабки пайтларда, у узида гўзаллик ва фойдалилик томонларининг тенг бўлишини ўзида ифодалади.
Гўзалликни юксак даражадаги фойдалилик тарзида идрок этиш гўзалликнинг кўринишларидан фақат биттасини ўз ичига олади. Шу нарса аниқ-равшан бўлиб бормоқдаки, табиатга фақат моддий манфаатдорлик нуқтаи назаридан муносабатда бўлиш бутунлай истиқболсиздир. Инсоният ҳозир атроф-мухитни муҳофаза қилиш заруриятини англаб етмоқда.