8- mavzu. Davlat budjeti, soliqlar va davlat qarzi (2 soat) Reja

8- MAVZU. DAVLAT BUDJETI, SOLIQLAR VA DAVLAT QARZI
(2 soat)
Reja:
8.1. Davlat budjetining mohiyati, tarkibi va funksiyalari.
8.2. Soliqlarning turlari, funksiyalari.
8.3. Davlat budjeti daromadlarining soliqlar turlari bo`yicha tarkibi.
8.4. Soliq siyosati. Soliqqa tortish mezonlari.
8.5. Davlat budjeti xarajatlari.

Tayanch so’z va iboralar: Davlat byudjeti, moliyaviy balans, soliqlar, markazlashgan pul fondi, subvensiya, subsidiya, transfertlar.

8.1. Davlat budjetining mohiyati, tarkibi va funksiyalari.

Davlat o`z iqtisodiy funksiyalarini bajarishda moliyaviy manba sifatida davlat budjetiga tayanadi.

Davlat byudeti mamlakat moliya tizimining markaziy unsuri bo`lib makroiqtisodiy barqarorlikni ta‘minlashda muhim rol o`ynaydi.
Davlat budjeti moliyaviy balans sifatida ikki qismdan iborat bo`lib, bu qismlarni sodda qilib daromadlar va xarajatlar deb atash mumkin.
Davlat budjeti daromadlari soliq va soliq bo`lmagan tushumlar hisobiga shakllansada, makroiqtisodiy tahlilda u soliqlar hisobigagina shakllanadi deb qaraladi.
Davlat budjeti xarajatlari tarkibida iqtisodiyotga xarajatlar, markazlashgang investitsiyalarni moliyalashtirish, ijtimoiy himoya, ijtimoiy soha, davlat boshqaruv va sud idoralarini moliyalashtirish moddalari mavjud.
Davlat budjet xarajatlarini (davlat xarajatlari va transfert to`lovlari) ko`paytirish yoki qisqartirish orqali mamlakat iqtisodiyotiga aralashadi. Davlat tomonidan tartibga solishning bevosita usullari yoki budjet siyosati tovar va xizmatlarning davlat xaridi, YaIMni taqsimlash va qayta taqsimlash, ijtimoiy dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirish, davlat budjetining daromadlar va xarajatlar qismidagi mutanosiblikni ta‘minlash, ishlab chiqaruvchilarga moliyaviy yordam shakllarini ko`rsatish, baholar ustidan nazorat o`rnatish, eksport va import qilinadigan tovarlarga kvotalar o`rnatish va shuningdek, mamlakat aholisini himoya qilish maqsadida olib borilayotgan choratadbirlar majmuasidan iborat.
Davlat tomonidan ko`rsatiladigan moliyaviy yordamlar dotatsiya, subvensiya va subsidiya shakllarida olib boriladi.
Subsidiyalar – bu, pul yoki natura ko`rinishidagi yordam turi bo`lib, budjet va budjetdan tashqari fondlardan ko`rsatiladi. Subsidiyalar bevosita va bilvosita bo`lishi mumkin. Bevosita subsidiyalarga kapital qo`yilmalar, ilmiy tadqiqotlar, kadrlarni qayta tayyorlashga ajratilgan mablag`lar kirsa, bilvosita subsidiyalarga soliq imtiyozlari, imtiyozli shartlarda kreditlar berish, pasaytirilgan bojxona bojlari va boshqalar kiradi.
Bundan tashqari davlat aholini davlat transfertlari ko`rinishida himoya qiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ko`p qirrali soliqlar tizimidan foydalaniladi. Aholi davlat budjetiga har oyda olgan daromadlariga qarab daromad solig`i to`laydi, korxonalar esa olgan foydasiga qarab foydadan soliq to`laydilar. Shu kabi juda ko`p mavjud soliq turlaridan oqilona va ilmiy asosda foydalanish orqali davlat soliq siyosatini, soliq stavkalari miqdorlarini va imtiyozlari turlarini aniqlaydi va shu bilan butun makroiqtisodiy vaziyatga ta‘sir ko`rsatadi. Soliqlarni o`zgartirish orqali investitsiyalar va jamg`armalar rag`batlantiriladi.
Davlat budjeti mablag`lari hukumatning daromadlarni va resurslarni qayta taqsimlash funnksiyasin bajarishi uchun imkoniyat yaratadi.
8.2. Soliqlarning turlari, funksiyalari.
Soliqlar majburiy to`lovni ifoda etuvchi pul munosabatlarini bildirib, bu munosabatlar soliq to`lovchilar (huquqiy va jismoniy shaxslar) bilan soliqni o`z mulkiga aylantiruvchi davlat o`rtasida yuzaga keladi.
Korxona va tashkilotlar aholiga xizmat ko`rsatganida, ishlar bajarganida yoki bozorlarda oldi-sotdi kilganda ham pul to`lovlari mavjud. Lekin ular soliq bula olmaydi. Soliq munosabati bulish uchun davlat mamlakatda yaratilgan yalpi ichki mahsulot kiymatini taksimlash yo`li bilan majburan davlat budjetiga mablag to`plash jarayonini amalga oshiradi.
Soliqlarning o`ziga xos belgilari mavjud bo`ladi, ularga: majburiylik, xazinaga tushishlik, kat‘iylik va doimiylik, anik soliq to`lovchi uchun ekvivalentsizlik belgilari mavjuddir.
Birinchi belgi-majburiylik. Soliq va yig`imlar majburiy bo`ladi, bunda davlat soliq to`lovchining bir kism daromadlarini majburiy badal sifatida budjetga olib kuyadi. Bu majburiylik Oliy Majlis tasdiqlab bergan Soliq Kodeksiing tamoyili asosida amalga oshiriladi. Demak, majburiylik belgisi huquqiy tomondan davlat uchun kafolatlangan.
Ikkinchi belgi soliqlarning davlat mulkiga aylanishidir. Soliqlar albatta xazinaga-davlat budjetiga va boshqa davlat pul fondlariga tushadi. Bordi-yu, to`lov boshqa ixtiyoriy fondlar - «Iste‘dod», «Yoshlar ittifoqi», «Nuroniy», «Mahalla» jamg`armalariga tushsa, unda soliq munosabati bo`lmaydi. Chunki majburiylik tamoyili yuk, u to`lov davlat mulkiga tushmaydi.
Soliqlar qat‘iy belgilangan va doimiy harakatda bo`ladi. Tarixda 50 va 100 yillab o`zgarmasdan harakatda bo`lgan soliqlar mavjud. Ilmiy asosi kancha chuqur bo`lsa soliqlar shuncha kat‘iy va uzoq yillar o`zgarmasdan harakat kiladi yoki juda kam o`zgaradi.
Markazlashgan pul fondini va davlatning boshqa fondlarini majburiy tashkil etadigan soliq va yig`imlar turlarining yig`indisiga soliqlar tizimi deb ataladi. Bu ta‘rifda soliq va yig`imlar yagona mohiyat, ya‘ni «majburiy xarakterga ega bo`lgan munosabat» va ularning bir-biri bilan bog`liqligi va nihoyat budjetga tushishligini ko`rsatadi. Bu O`zbekiston Respublikasi soliq Kodeksi mazmuniga mos keladi. Shu yerda bahsli masala ham mavjud, ya‘ni davlatning budjetdan tashqari fondlariga (pensiya, ijtimoiy sugurta, bandlik, yo`l fondlari va boshqalarga) to`lovlarni ham majburiylik nuktai nazardan soliq tizimiga kiritish muammosi mavjud. O`zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksiga binoan soliqlar tizimi umumdavlat soliqlari hamda mahalliy soliql ar va yig`imlarni o`z ichiga oladi (8.1-jadval).
8.2-jadvalda ko`rinib turibdiki, hozirgi kunda soliqlar kodeksda 6 ta umumdavlat (respublika) soliqlari va 5 ta mahalliy soliqlar kiradi.
8.1-jadval
O`zbekiston Respublikasida soliqlar tizimi tarkibi
Umumdavlat soliqlari. Mahalliy soliqlar va yig`imlar
1. Yuridik shaxslar daromadiga (foydasiga) soliq.
2. Jismoniy shaxslar daromadiga soliq.
3. Qo`shilgan qiymat solig`i.
4. Aksiz solig`i.
5. Yer osti boyliklaridan foydalanish solig`i.
6. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq.
7. Bojxona boji.
8. Davlat boji.
9. Boshqa Boshqa to`lovlar. 1. Mol-mulk solig`i.
2. Yer solig`i.
3. Yagona soliq.
4. Obodonlashtirish va infiratuzilmani rivojlantirish solig‘i
5. Jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg‘isi va suyultirilgan gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq 6. Boshqa to`lovlar.
Soliqlarni ob‘ekti va iqtisodiy mohiyati bo`yicha guruhlanadi. Soliqlarni guruhlash iqtisodiyotga ijobiy va salbiy ta‘sirlarni o`rganishning ilmiy va amaliy uslubidir.
Soliqlar soliqqa tortish ob‘ektiga karab to`rt guruhga bulinadi:
-oborotdan olinadigan soliqlar;
-daromaddan olinadigan soliqlar;
-mol-mulk kiymatidan olinadigan soliqlar; -yer maydoniga qarab olinadigan soliqlar.
Oborotdan olinadigan soliqlarga qo‘shilgan qiymat solig`i, aksiz solig`i, bojxona va yer osti boyliklari kiymatidan olinadigan soliqlar kiradi. Lekin oborot (aylanma) tushunchasi bizning qonunchiligimiz bo`yicha ilgaridek mahsulot realizatsiyasi oborotidan emas, balki maxsulotlarni yuklab yuborgan kiymat bilan ulchanadi Yalpi tushumdan olinadigan yagona soliq ham oborotdan olinadigan soliqlarga kiradi.
Daromaddan olinadigan soliqlarga huquqiy shaxslarning daromadiga (foydasiga), jismoniy shaxslarning daromadiga solinadigan soliq, savdo tashkilotlarining yalpi daromadidan soliqlar i kiradi. Bu guruh soliqlarga ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig`i ham kiradi.
Mol-mulk qiymatidan olinadigan soliqlarga mol-mulk solig`i, ekologiya, avtomobil mashinalarini qayta sotish solig`i va boshqalar kiradi.
Yer maydonlaridan olinadigan soliqlarga qishlok xo`jalik tovar ishlab chikaruvchilarning yagona yer solig`i va yuridik (noqishloqxo`jalik) va jismoniy shaaxslarning yer soliqlari kiradi.
Iqtisodiy mohiyatiga karab soliqlar egri va to`g`ri soliqlarga yoki bevosita va bilvosta bulinadi.
To`g`ri soliqlarni bevosita soliq to`lovchilarning o`zi tulaydi, ya‘ni soliqni huquqiy to`lovchisi ham, hakikiy to`lovchisi ham bitta shaxs bo`ladi. TO`gri soliq yukini boshqalarga ortish Holati bu yerda bO`lmaydi. Bu soliqlarga hamma daromaddan tulanadigan va barcha mulk soliqlar i kiradi.
Egri soliqlarni huquqiy to`lovchilari mahsulot (ish, xizmatni) yuklab yuboruvchilardir (xizmat ko`rsatuvchilardir). Lekin soliq og`irligini haqiqatdan ham budjetga to`lovchilari tovar (ish, xizmat) ni iste‘mol qiluvchilardir, ya‘ni xakikiy soliq to`lovchilar bu yerda yashiringan. Bu soliqlar tovar (ish, xizmat) kiymati ustiga ustama ravishda qo`yiladi.
Bu soliqlarning ijobiy tomoni mamlakatda ishlab chikarilgan tovarlarni chetga chiqib ketishini chegaralaydi, mamlakat ichida tovarlar ko`p bo`lishiga yordam beradi. Egri soliqlar orkali tovarlar kiymati oshirilmasa, bozorlarda ularning taqchilligi ortadi. Egri soliqlar stavkasining asosli ravishda oshirilishi korxonalar faoliyatining moliyaviy yakuniga to`gridan to`gri ta‘sir etmaydi, ya‘ni investitsion faoliyatini qiskartirmaydi. Ammo soliq stavkasi tahlil kilinmasdan oshirib yuborilsa korxonalar mahsulotlarini sotishda qiyinchilikka uchrab, foydasi va budjetga to`lovlari kamayishi mumkin.
Bu soliqlarning yana bir tomoni muomaladagi ortiqcha pul massasini kamaytirib, inqirozni jilovlab boradi. Birok bu soliqlar mehnat bilan band bo`lgan aholining real daromadini pasaytiradi. Korxonalarda to`gri soliqlar stavkasini kamaytirish hisobiga berilgan imkoniyat ko`prok mahsulot ishlab chiqarishni ko`paytirib, tovarlar assortimentining oshishini ta‘minlashi kerak.
Mahalliy budjetlarning soliq va yig`imlari kam bo`lganligidan bu budjetlarning daromadlar va xarajatlarini barqarorlashtirish (balanslashtirish) ancha murakkabdir.
Bu masalani yechishda ilgari ko`rsatganimizdek xududdan respublika budjetiga tushadigan soliqlardan ajratmalar beriladi. (masalan, QQS, daromad solig`i va boshqalar). Amaliyotda shu soliqlardan mahalliy budjetlarga ular budjetini barqarorlashtirish uchun 100 foizgacha ajratma bermasdan turib subvensiya (maksadli yordam) berish hollari uchraydi. Vaholanki, mahalliy hukumatlarni o`z xududlaridan tushadigan soliqlarni undirishga qiziktirish uchun 100 foizgacha ajratmalar berish maqsadga muvofiqdir.
Subvensiya yoki subsidiya uslublari esa mahalliy hukumatlarning respublika hukumatiga murojaat etish lozimligini bildirib, ularni o`z xududlaridagi soliqlar to`liq undirilishini qiziktirmaydi, ulardagi boqi beg`amlik kayfiyatini kuchaytiradi.
Soliq tizimining takomilashganliligi soliq turlari, stavkalari, soliqlarning davlat budjeti tarkibidagi daromadining nisbati mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasiga qay darajada mos kelishi, iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish, mamlakat iqtisodiyotini yuksaltirish maqsadlariga mutanosibligi bilan belgilanadi.
8.3. Davlat budjeti daromadlarining soliqlar turlari bo`yicha tarkibi.
Respublikamizda 1992 yilda jami 24 turdagi soliqlar va yig`imlar amalda bo`lgan bo`lsa ularning soni 2000 yili 17 tagacha, 2016 –yilga kelib esa 11 tagacha qisqardi. Soliqlar turining qisqarishi ayrim soliqlarning bekor qilinishi, ayrimlarini esa qo`shib yuborish-unifikatsiya qilish hisobiga ta‘minlandi. Masalan ijtimoiy infratuzilma solig`iga obodonlashtirish yig`imi qo`shib yuborilgan bo`lsa, 2006 yilda ekologiya solig`i mutlaq bekor qilindi.
2000-2016 yillarda foyda solig`i stavkasi 31 %dan 8 foizga tushirildi, Shuningdek, tadbirkorlik sub‘ektlaridan olinadigan yagona soliq unifikatsiya qilindi, ya‘ni unga nobudjet davlat jamg`armalariga o`tkaziladigan majburiy to`lovlardan yagona yo`l jamg`armasi, maktab ta‘limini rivojlantirish jamg`armasiga ajratmalar ham qo`shib yuborildi.
8.2-jadval Davlat budjeti daromad qismining bajarilishi (YaIMga nisbatan % da)
Ko`rsatkichlar 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
Daromadlar jami 22,1 21,9 22,0 22,0 21,9 21,3 20,6
1. Bevosita soliqlar 5,8 5,8 5,6 5,3 5,1 5,1 4,8
2. Bilvosita soliqlar 11,1 10,6 10,8 11,3 11,6 11,2 10,6
3.Resurs to`lovlari hamda mulk solig`i 3,4 3,4 3,4 3,3 3,0 2,8 2,7
4. Boshqa daromadlar 1,8 2,2 2,2 2,2 2,2 2,2 2,5
Yagona soliq stavkasi 2007 yilda 13 % ga, 2012 yilda esa 5 % gacha pasaytirildi.
Bu chora tadbirlar iqtisodiyotga soliq yukini kamaytirish imkonini berdi.
Agar davlat budjeti daromaadlarining YaIMdagi ulushi 2000 yilda 28,5 % bo`lgan bo`lsa 2005 yilda 22,5 % ni 2016 yilda 20,6 % ni tashkil etdi (8.2-jadval).
Bizga ma‘lumki Yagona yo`l jamg`armasi, Maktab ta‘limini rivojlantirish jamg`armas, Pensiya jamg`armasi va Bandlilikka ko`maklashish jamg`armasini o`z ichiga olgan davlat nobudjet fondlariga to`lovlar ham soliq mazmuniga ega bo`lib tovarlarlar va xizmatlar tannarxiga, ularning sotilish bahosi ko`tarilishiga, raqobatbardoshliligi pasayishiga olib keladi, shuningdek korxonalar moliyaviy resurslari qisqarishini keltirib chiqaradi. Nobudjet davlat jamg`armalarini ham qo`shib hisoblanadigan jamlanma budjet daromadlarining YaIMdagi ulushi sifatida aniqlanadigan soliq yukining ham kamayishini kuzatishimiz mumkin. 2001-2016 yillar davomida iqtisodiyotga umumiy soliq yuki 40 foizdan 29 foizgacha pasaytirildi.
Iqtisodiyotga soliq yukining pasaytirilishi korxonalarning moliyaviy resurslarining ko`payishiga olib keldi. ― Bu o`z navbatida investitsiyalarnig ko`payishi, korxonalarning aylanma mablag`larini to`ldirish, ishchi va xizmatchilarning ish haqi va daromadlarini oshirish uchun qo`shimcha manba bo`lib xizmat qilmoqda.
2014 yilda yuridik shaxslar daromadiga solinadigan soliq stavkasi 8.5% dan
8%ga, kichik korxona va mikrofirmalar uchun yagona ijtimoiy to‘lov 25% dan 15%ga pasaytirildi.
Natijada iqtisodiyotga davlat budjeti daromadlari bo`yicha hisoblanadigan soliq yuki 20, 6 % gacha pasaydi.
Bu yillar davomida soliq yukining pasayishi soliq stavkalarining kamaytirilishi bilan birga investorlar va tadbirkorlar uchun soliq imtiyozlari ro`yxatining kengaytirilishiorqali ro`y berdi. Tahlil qilinayotgan davrda to`g`ri soliqlarning YaIMdagi ulushi 7,5 % (2000 y) dan 4,9 % (2016 y.) gacha pasaydi.
Mol-mulk solig`i va resurs to`lovlarining YaIMdagi va yalpi soliq tushumlaridagi ulushi kamayib borganligini ta‘kidlash lozim. Bu soliqlarning YaIMdagi ulushi 2010 yilda 3,4 %ni, 2016 yilda 2,7 %ni tashkil etdi.
To`g`ri soliqlar tarkibida, jismoniy shaxslarning daromadlaridan olinadigan soliqlar ulushi muttasil o`zgarib bormoqda (10.5-jadval). Agar bu ko`rsatkich 2000 – yilda 44,5 foizni tashkil etgan bo`lsa, 2010 yilda 45.0 %ni, 2011 yilda 42,7 % ni, 2012 yilda 42,5 % ni, 2016 yilda esa 42,1 % ni tashkil etdi, ya‘ni, to`g`ri soliqlar yalpi tushumida yuqori o`rin tutadi.
8.3-jadval
O`zbekiston Respublikasida Davlat budjetiga to`g`ri soliqlar tushumining tarkibi (%)
Soliq turlari 2008 y. 2009 y. 2010 y. 2011 y. 2012 y 2013 y 2015 y 2016 y
To`g`ri soliqlar 100,0 100,0 100,0 100 100 100 100 100
1. Korxonalarning foyda solig`i 18.7 19,2 18,1 19,2 18,5 16,3 13,3 12,5
2. Jismoniy shaxslar daromad solig`i 47.9 46,2 45,0 42,7 42,5 42,8 43,2 42,1
3.Yagona soliq 17.3 18,9 21,6 23,2 22,8 25,0 27 29
4. Tadbirkorlar daromadiga qat‘iy belgilangan soliq 3.8 3,9 4,6 5,0 5,9 6,5 6,7 6,9
5. Ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig`i 12.4 11,9 10,8 10,0 10,3 9,4 9,8 9,5
Yuridik shaxslar daromadlaridan olinadigan soliq stavksining kamayishi natijasida 2000-2016 yillarda u bo`yicha tushumlarlarning to`g`ri soliqlar tarkibidagi ulushi kamayishi kuzatildi va 12,5%ni tashkil qildi.
Soliq shkalalari bo`yicha soliq stavkalari kamayishiga qaramasdan jismoniy shaxslar daromadidan olinadigan soliqlarning ko`payib borayotganligi soliq bazasi, ya‘ni aholi daromadlari ortib borayotganligidan dalolat beradi. 2011-2016 yillarda ijtimoiy infratuzilma solig`i ulushining ortishi hisobiga jismoniy shaxslar daromad solig`inig to`g`ri soliqlar tushumidagi ulushi qisqardi.
To`g`ri soliqlar stavkalarining pasaytirilishiga qaramasdan soliq bazasining kengayishi hisobiga bu soliqlar tushumining mutlaq miqdori oshib borishi, to`g`ri soliqlardagi ulushi esa 2012-2016 yillarda deyarli barqaror bo`lib qolayotganligini ta‘kidlash mumkin, xususan, 2016 yilda budjet daromalari tarkibida to‘g‘ri soliqlarning ulushi 24,0 % ni tashkil etdi. Bunday baqarorlik 2012-2016 yillarda yagona soliq to`loviga ham tegishlidir. Soliq to`lovchilar soni ortishi, soliq bazasining kengayishi yagona soliq stavkasinig pasayishiga qaramasdan uning mutlaq miqdori ortib borishiga olib keldi.
8.4. Soliq siyosati. Soliqqa tortish mezonlari.

O`zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan soliq siyosati iqtisodiyotni modernizayiya qilish va texnik qayta qurollantirishda soliqlarning rolini oshirish, ularning rag`batlantiruvchi funksiyasini kuchaytirish, soliqlarni unifikatsiya qilish, iqtisodiyotga soliq yukini pasaytirish, soliq stavkalarini pasaytirish kabi yo`nalishlarda olib borilmoqda. Ushbu ma‘ruzaning beshinchi savolida ko`rganimizdek to`g`ridan-to`g`ri soliq stavkalarining pasaytirilishi, kichik biznes sub‘ektlari uchun soddalashtirilgan soliq tizimining joriy etilishi iqtisodiyotga rag`batlantiruvchi ta‘sir ko`rsaktmoqda.

Soliq islohotlari to`g`ridan to`g`ri soliqlarning stavkalarini kamaytirish, resurs to`lovlari va mulk solig`i bo`yicha tushumllarning davlat budjetidagi ulushini oshirishga qaratilgan.
2000-2016 yillarda soliq siyosati makroiqtisodiy barqarorlik va barqaror iqtisodiy o`sishni ta‘minlash, iqtisodiyotda tuzilmaviy o`zgarishlarni amalga oshirish, tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish va aholi moddiy turmushining muntazam yaxshilashib borishi maqsadlarini ko`zlab amalga oshirildi.
Shu yillarda davlat soliq siyosati iqtisodiyotda soliq yukini yanada kamaytirish, soliq solish tartibini soddalashtirish, soliq ma‘murchiligini takomillashtirishga yo`naltirildi.
Iqtisodiyotni erkinlashtirish, investitsiyalarni va tadbirkorlik faoliyatini rag`batlntirish uchun soliq imtiyozlarini joriy etish, soliq stavkalarini kamaytirish natijasida soliq bazasi kengaydi , oqibatda budjetga soliq tushumlari ko`padi, daromadlar tarkibida ijobiy siljishlar ro`y berdi.
Keyingi yillardagi soliq siyosatining asosiy yo`nalishlarida soliq yukini muntazam kamaytirib borish tendensiyasi kuzatilib kelinmoqda, o`z navbatida ushbu holat 2016 yilda ham kuzatildi va iqtisodiyotga ijobiy ta‘sir etdi.
8.1.-rasm ma‘lumotlaridan ko`rinadiki, soliq yuki darajasi Respublikamizda izchillik bilan kamayib bormoqda. Agar ushbu ko`rsatkich 2000 yilda YaIMga nisbatan soliq yuki 28,0%ni tashkil etgan bo`lsa, 2008 yilga kelib 4,8 punktga (23,5%), 2014 yilda esa 8,0 punktga kamaydi va 2016 yilda YaIMga nisbatan 20,6%ni tashkil etdi.
50
8.1-rasm. Soliq yuki dinamikasi
Izchillik bilan amalga oshirilayotgan, birinchi navbatda soliq yukini kamaytirishga qaratilgan oqilona soliq siyosati iqtisodiyotdagi tarkibiy o`zgarishlarga, xo`jalik yurituvchi sub‘ektlarning ishbilarmonlik faolligi va moliyaviy barqarorligini yuksaltirishga xizmat qilmoqda.
Soliq yukini iqtisodiyotdagi tarkibiy o`zgarishlarni e‘tiborga olgan holda kamaytirib borish o`z samarasini berdi. Milliy bozorni mahalliy tovarlar (xizmat, ish)lar bilan to`yintirayotgan, eksportga mahsulot chiqarayotgan, ichki va tashqi investitsiyalarni ishlab chiqarishga jalb qilayotgan, shuningdek, kichik biznes sub‘ektlari shaklidagi soliq to`lovchilarga soliq imtiyozlarining kengaytirilishiga qaramasdan yalpi ichki mahsulot va davlat budjetining daromadlar hajmida yil sayin o`sish ta‘minlanmoqda. Soliq yukining kamayishi nafaqat umumiy hajmda, shuningdek, uning tarkibi bo`yicha ham kamayishga erishildi.
Mamlakatimizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning bu qadar jadal rivojlanishida eng avvalo mazkur soha uchun belgilanayotgan soliq imtiyozlari yetarli darajadagi rag`batlantiruvchi rol o`ynayotgani muhim hisoblanadi. Xususan, 2010 yilda kichik biznes sub‘ektlari uchun belgilangan yagona soliq to`lovi 8 foizdan 7 foizga, 2011 yilda 6 foizga, 2012 yilda 5 foizga pasaytirilgan.
1996-2014 yillar mobaynida kichik biznes sub‘ektlari uchun belgilangan soliq stavkalari 38 foizdan 5 foizga yoki 7,6 martaga qisqargan. 2017 yilda ham yagona soliq to‘lovi 5 foiz stavkada saqlanib qoldi.
So`nggi yillarda soliq solishning muqobil tizimi shakllantirilgan bo`lib, buning natijasida umumiy soliq yuki 2,5 marta kamaydi.

8.5. Davlat budjeti xarajatlari.

Davlat budjeti xarajatlari davlatning ijtimoiy-iqtisodiy siyosatining moddiy mazmunini aks ettiradi. O`zbekiston Respulikasi davlat budjeti xarajatlarining keyingi yillardagi tarkibiy tahlillari ko`rsatadiki, xarajatlar nominal mazmunda (mutlaq ko`rsatkichlarida) ortib borayotganligi kuzatishimiz mumkin. Lekin, uning yalpi ichki mahsulotga nisbatan salmog`ining kamayib borish tendensiyasi kuzatilmoqda.
Shu bilan bir qatorda davlat budjeti xarajatlari tarkibida ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy himoyalash xarajatlarining izchil ravishda ortib borayotganligi davlatimiz tomonidan kuchli ijtimoiy siyosatning moliyaviy asoslarini shakllantirilayotganligini kuzatishimiz mumkin. Buni quyidagi jadval ma‘lumotlaridan ko`rishimiz mumkin.
8.4-jadval Davlat budjeti xarajatlari (YaIM ga nisbatan % da)
Ko`rsatkichlar 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
Davlat budjeti xarajatlari, jami 21,7 21,5 21,6 21,7 21,7 20,5 20,5
Ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo`llab-
quvatlash xarajatlari 12,7 12,5 12,7 12,7 12,8 12,1 12,1
Iqtisodiyot xarajatlari 2,5 2,5 2,4 2,3 2,3 2,2 2,2
Markazlashgan
investitsiyalarni moliyalashtirish 1,4 1,4 1,2 1,2 1,1 1,0 1,1
Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, sud organlari xarajatlari 0,8 0,8 0,9 1,0 1,0 0,9 0,9
Boshqa xarajatlar 4,4 4,3 4,4 4,5 4,5 4,3 4,3
Davlat budjeti xarajatlarining tarkibidagi ijtimoiy-madaniy tadbir xarajatlari yil sayin oshib borgan. Keyingi 5 yil mobaynida jami budjet xarajatlarining tarkibida ijtimoiy sohaga qilinayotgan xarajatlar 2012 yilda 58,3%dan 2016 yilda 58,9% gacha o`sib borgan. Ushbu holat o`z navbatida, jahondagi barcha davlatlar orasida eng yuqori ko`rsatkichni tashkil etadiki, o`z navbatida Respublikamizda izchil amalga oshirilayotgan ijtimoiy islohotlarning uzoq, strategik ahamiyatga ega ekanligidan dalolatdir. shuningdek, ushbu xarajatlarning o`sib borishi bilan birga ular davlat budjeti xarajtlari tarkibida eng yuqori salmoqni tashkil etmoqda.
Davlat budjeti ijrosining g`aznachilik tizimini joriy etilishi natijasida keyingi yillarda davlat budjeti pofitsit bilan ijro etilmoqda. Bunda rejalashtirilgan budjet xarajatlarini manzilli va maqsadli sarflanishini ta‘minlanishi natijasida xarajatlarning maksimal iqtisod qilinishi ta‘minlanmoqda.
Nazorat uchun savollar
1. Davlat byudjetiga ta’rif bering va uning xarajatlari tarkibini sanab o’ting.
2. O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti ixarajatlarida qanday o’zgarishlar ro’y bermoqda?
3. Soliqlarning funnktsiyalariga izoh bering.
4. O’zbekiston Respublikasi byudjetiga soliq tushumlaring tarkibi va miqdoridagi tendentsiyalarni izohlab bering.
5. Mamlakatimizda byudjet soliq siyosati qaysi maqsadlarga qaratilgan?