7398b1cc-0a47-4d0e-b58e-dd2544d80cac pdf

yaxshilash, tuzatish ma’nolarini anglatadi.  
 

---

126 
 
 
Matnni  tahrir  qilish  uchun  dastlab  u  bilan  yaxshilab  tanishib,  to‘lig‘icha 
o‘qib  chiqish,  masalaning  mohiyatini  tushunib  olish  lozim.  Birinchi  o‘qishdanoq 
tuzatishlar  kiritishga  shoshilish  xatoliklarga  olib  kelishi,  bu  tuzatishlar  muallif 
muddaosini  anglamasdan  amalga  oshirilgan  bo‘lishi  mumkin.  Matn  haqida 
tasavvurga  ega  bo‘lingandan  keyin,  matn  til  jihatdan  tahrir  qilinadi.  Bunda 
so‘zlarning  imlosi  ham, tinish belgilari  ham,  uslubiy kamchiliklar  ham  e’tibordan 
chetda  qoldirilmaydi.  Mana  shu  tuzatishlar  jarayonida  asosiy  matndagi  ba’zi 
o‘rinlar kengaytirilishi, olib tashlanishi, o‘zgartirilishi mumkin. 
Tahrir  usulida  asosiy  e’tibor  matn  talqin  (variant)larini  qiyoslashga 
qaratiladi.  Bunda,  ya’ni  qiyoslash  jarayonida,  tabiiyki,  tuzatishlar  kiritiladi, 
natijada  matnning  ikki  talqini  yuzaga  keladi:  birinchisi,  muvaffaqiyatsiz  chiqqani 
bo‘lsa,  ikkinchisi  tuzatilgan  namunasi.  Axborot  texnologiyalari  rivojlanayotgan 
hozirgi  vaqtda  matnni  qiyoslash  usulida  yangi  qadam  tashlandi.  Bunga 
muharrirning  mehnati  zamonaviy  texnika  vositalari  bilan  ta’minlanganligi  sabab 
bo‘ldi.  Muharrir  matn  talqinlarini  qiyoslash  uchun,  ularni  bir  vaqtda  displey 
ekraniga chaqirish imkoniga ega bo‘ldi. Bunday qiyoslash ham qulay. Chunki ikki 
qiyoslanuvchi  talqin  muharrir  ko‘z  o‘ngida  yaqqol  namoyon  bo‘ladi  va  qulaylik 
tug‘diradi. 
   
Biror  so‘z  yoki  biror  iboraning  ma’nosi  haqida  fikr  bildirishda  uning  turli 
muqobillari  bilan  izohlash  mumkin.  Tilshunoslik  tajribasi  shuni  ko‘rsatadiki, 
“pishib  yetilmagan”  so‘zlarni  ikkinchisi,  ya’ni  maqbul  varianti  bilan  almashtirib 
yoki o‘rnini, ifodasini o‘zgartirib erkin birikmaga kirishida ma’naviy farqlanishini 
kuzatish zarur. 
Muharrir  matn  bilan  tanishar  ekan,  u  haqiqiy  mutaxassis,  bilimdon  sifatida 
namoyon  bo‘lishi  kerak.  Tafsilotlarga    chuqur  va  keng  qamrovli  nazar  tashlay 
olganlargina  ishining  haqiqiy  ustasi  sifatida  muharrirlikni  kasb  qilib  olgan 
«hunarmand»lardan  farq  qiladi.  O‘z  ishining  haqiqiy  bilimdonigina  arzimasdek 
tuyulgan g‘ayriodatiy narsada ham katta ma’no ko‘radi, zero uni chuqur tushunadi. 
Muharrir  mutolaasi  ko‘p  jihatdan  ilmiy  mutolaaga  o‘xshab  ko‘rinadi.  Har  ikkala 

---

127 
 
o‘qishda ham tushunarsiz bo‘lgan hech narsa qolmasligi lozim. Bunda tushunarsiz 
ifoda qolmasligidan tashqari, matndagi murakkab bandlarni chuqur mulohaza qilib 
ko‘rish,  mazkur  mavzu  bo‘yicha  adabiyotlar  bilan  tanishish  shart.  Lekin  shuni 
unutmaslik kerakki, bunday vaziyatda to‘la aynanlikka erishish amrimahol. 
Mohirona  amalga  oshirilgan  tuzatishlar  matnning  yaxlitligi  va  mazmuniy 
uyg‘unligiga  putur  yetkazmaydi.  Aksincha,  uning tuzilishidagi  ayrim  nuqsonlarni 
istisno etadi, muallif fikrini, g‘oyasini oydinlashtiradi.  Muharrirlik 
faoliyati 
andozaviylikni  mutlaqo  rad  etadi.  Zero,  tuzatishning  har  qanday  matnga  nisbatan 
qo‘llash  mumkin  bo‘lgan  qolipi  yo‘q.  Muharrir  tuzatish  usulini  o‘zi  tanlash 
huquqiga  ega,  lekin  bu  usul  to‘g‘ri,  asoslangan  bo‘lishi  lozim,  Shuningdek,  uni 
to‘g‘ri qo‘llay bilishi ham kerak. 
 
 
 
 
     
Musahhih  va  muharrir  o‘qishidagi  maqsad  alohida,  boshqa-boshqadir. 
Musahhih  chop  etishga  tayyorlangan  matnni  o‘qish  jarayonida  uning  tahrirdan 
chiqqan,  muallif  bilan  kelishilgan  va  tasdiqlangan  matniga  to‘la  mos  ekanligiga 
erishadi.  Matnni  imloviy,  tinish  belgilari  bilan  bog‘liq  xatolardan  holi  qiladi. 
Ensiklopedik asar matnidagi qisqartmalar va havolalarni bir xildaligi va aniqligini 
ta’minlaydi. Izohlar matndagi ko‘rsatkichlarga mosligi va hokazolarni to‘g‘riligini 
tekshiradi, shuningdek, zarur tuzatishlarni amalga oshiradi. 
       Muharrirning  o‘qib  tuzatishidan  maqsadi  matnni  sidirg‘a  o‘qishdan  iborat. 
Muharrir  bu  tur  o‘qishni  amalga  oshirganda  uning  mazmuni,  tuzilishi 
(kompozitsiyasi)dagi,  shuningdek,  uslubiy  xatolarni  aniqlaydi.  O‘qish  jarayonida 
muharrir  geografik  nomlar,  shaxslar  ismi  va  familiyalari,  taxalluslari  bir  xil 
berilishi,  iqtiboslar,  raqamlar,  sanalar  aniq  bo‘lishiga  e’tibor  qaratadi,  uzunlik, 
miqdor  o‘lchamlarining  o‘rinliligi  va  to‘g‘riligini  tekshiradi.  Shuningdek, 
sarlavhalarning matn bilan uyg‘unligi, mosligini; tasvirlar osti yozuvlarining rasm, 
chizmaga mosligini tekshirish ham uning vazifasiga  kiradi. 
Tahrir uslubiyatida tuzatishning to‘rt turi farqlanadi. Bular quyidagilar: 
a) o‘qib tuzatish;  b) qisqartirib tuzatish; 
s) ishlov berib tuzatish;  d) o‘zgartirib tuzatish. 
 

---

128 
 
    
Ayrim  hollarda  bunday  o‘qish  tahririyatning  malakali  va  tajribali 
mutaxassisiga  topshiriladi,  lekin  u  materialni  tayyorlagan  muharrirning  zinhor 
o‘rnini bosa olmaydi. Uning vazifasi matndagi kamchiliklarni aniqlash, ko‘rsatish, 
tuzatish  emas.  Ammo,  tabiiyki,  aniq  ko‘rinib  turgan  punktuatsion,  grammatik, 
imloviy  xatoliklar  bundan  istisno.  Shuning  uchun  bunday  o‘quvchining  malakasi 
juda  yuqori  bo‘lgan  taqdirda  ham  mazkur  jarayonda  yetakchi  muharrir  ishtirok 
etadi va muammolarni hal qiladi. 
Matnda  qisqartirib  tuzatishlarni  amalga  oshirishdan  maqsad,  avvalo,  matn 
hajmini kichraytirish va shu yo‘l bilan uni maqbul o‘lchamga keltirish, qolaversa, 
ortiqchaliklardan  holi  qilishdir.  Qisqartirib  tuzatishining  o‘qib  tuzatishdan  farqi 
shundaki,  bunda  matnga  bevosita  qo‘l  uriladi.  Shunga  ko‘ra,  muharrir  matnning 
mazmuniy va sintaktik qurilishini hisobga olishi lozim. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Manbadan  olinayotgan  ko‘chirmalar  hech  bir  o‘zgarishsiz,  qo‘shtirnoq  ichida 
keltirilishi va manbasi aniq ko‘rsatilishi shart. Matnda, ayniqsa, rasmiy matnlarda 
kishilarning  ismi-familiyasini,  lavozimlarini,  tashkilot,  muassasalar  nomlarini, 
Matnni qisqartirish  quyidagi yo‘llar bilan amalga oshiriladi: 
- matnning asosiy fikrini ifodalovchi gaplarni ajrata olish; 
- gaplardagi uyushiq  va ajratilgan  bo‘laklarni, kiritma  va  ilova  qurilmalarni 
qisqartirish, qo‘shimcha fikr ifodalovchi gaplarini, sintaktik parallellar va takrorlarni 
qisqartirish; 
-  birikmalarni  ma’nodosh  so‘zlarga,  sodda  yoyiq  gaplarni  yig‘iq  gaplarga, 
qo‘shma  gaplarni  sodda  gaplarga,  ko‘chirma  gaplarni  o‘zlashtirma  gaplarga 
aylantirish; 
- matnni qisqa mazmunli tarkibiy qismlarga ajratish; 
-  birikmalarni  va  boshqa  tasviriy  ifodalarni  sodda  va  ixcham  shaklga 
keltirish. 
 

---

129 
 
geografik  joy  nomlarini  yozishda  har  xillikka  yo‘l  qo‘yib  bo‘lmaydi.  Shartli 
qisqartmalar ham o‘zbek tili lug‘atlarida keltirilgan tarzda amalga oshirilishi to‘g‘ri 
bo‘ladi. 
 
 
 
 
 
 
 
  
 
Umuman,  bu  kabi  holatlarni  yozish  va  tahrir  qilishda  ma’lum  me’yorga 
keltirilgan, 
ko‘pchilikka 
ma’qul 
bo‘lib, 
tilda 
qonun-qoidalar 
bilan 
mustahkamlangan variantlardan foydalanish lozim. 
Matnni kengaytirish quyidagi yo‘l va vositalar bilan amalga oshiriladi: 
- matnning asosiy g‘oyasini ifodalovchi tayanch so‘z yoki gapni aniqlash va 
shunga bog‘liq holda o‘z mustaqil, ijodiy fikrini ifodalovchi gap qo‘shish; 
-  matn  mazmunini  maqol,  matal,  hikmatlar  bilan  boyitish,  dalillar  bilan 
asoslash; 
-  gapni  uyushiq  bo‘laklar,  kiritmalar,  ajratilgan  bo‘laklar  hisobiga 
kengaytirish; 
- so‘z va birikmalarni ma’nodoshlari – tasviriy ifodalar, frazeologik iboralar 
va boshqa badiiy tasvir vositalari bilan almashtirish; 
-  sodda  gapni  qo‘shma  gapga,  qo‘shma  gapni  alohida  sodda  gaplarga 
ajratish; 
-  matnning  kirish,  xulosa  qismlarini  qarashlar,  mulohazalar,  ilovalar  bilan 
to‘ldirish. 
Tahrir jarayonida ishlatiladigan umumiy texnik qoidalar  quyidagilar:  
 
- bitta harfni olib talash (xato – xat, ziyrak- zirak);