7-tema. Menejmenttiń tiykarǵı funkciyalari.(2-Saat)

7-tema. Menejmenttiń tiykarǵı funkciyalari.(2-Saat)
1. Jer fondinin’ qa’liplesiwi ha’m onnan paydalaniwdi sho’lkemlestiriw
2. Jer rentasi ha’m er bahasi
3. Suw dereklerinen na’tiyjeli paydalaniw ha’m suw paydalaniwdi rawajlandiriw
4. O’ndiristi sho’lkemlestiriw dereklerinin’ qa’liplesiwi ha’m olardan paydalaniwdi
sho’lkemlestiriw
7.1. Jer fondinin’ qa’liplesiwi ha’m onnan paydalaniwdi sho’lkemlestiriw
Awil xojalig’i mu’lki, qurami ha’m a’hmiyeti haqqinda tu’sinik. ha’r qanday awil xojalig’i ka’rxanasi o’ndiris ushin o‘zinin’ belgili bir bir: jer, miynet, materialliq, texnik derekleri (bayliqlari) resurslarina iye boladi. Olardin’ ba’rshesi birgelikte resurs imkaniyatin quraydi. Basqasha aytqanda, resurs imkaniyati-bul xojaliqlardin’ texnologik kirim ha’m shig’im balanslari ten’ salmag’i da’rejesine baylanisli bolmag’an bayliqlar jiyindisi.
Biraq, aynan texnologik resurslar kirim ha’m shig’im balansina iye bolmag’ani ushin olardan na’tiyjeli paydalaniw ju’da quramali, nege degende ha’r bir birlik awil xojalig’i maydani ushin belgili bir islewshiler sani, tiykarg’i o’ndiris qurallari, materialliq-pul qa’rejetleri ha’m t.b.lar boliwi za’ru’r. Bunday mashqalalar bolsa resurs imkaniyatlarinan paydalaniw protssesinde sheshiledi.
Awil xojalig’i ka’rxanalarinin’ en’ ayriqsha, tiykarg’i resursi (baylig’i) jer esaplanadi.
Awil xojalig’i o’ndirisinde jer o’ndiristin’ tiykarg’i qurallari bolip. ol o’ndiris xizmetinin’ tiykari ha’m insaniyat ja’miyeti barliginin’ en’ ayriqsha sharti.
Awil xojalig’inda paydalanilatug’in basqa o’ndiris qurallarina salistirg’anda jer, atap aytqanda awil xojalig’i o’ndirisinde paydalanilatug’in maydanlar to’mendegi kompleksten ibarat o’zine ta’n o’zgesheliklerge iye;
- mashinalar, binalar, imaratlar ha’m tag’i basqalar insan ta’repinen jaratilg’an bolsa, jer insan miynetinin’ jemisi emes;
- ol ma’kan ta’repinen shegaralangan, oni iqtiyariy tu’rde ko’beytiw yamasa kemeytiw mu’mkin emes. Biraq, awil xojalig’i o’ndirisi ushin jaramli bolg’an jer zapaslarinan toliq paydalanip atirg’an joq. Ilimiy esap-kitaplarg’a ko’re ha’zirde ja’ha’n diyqanshilig’inda o’ndiris ushin jaramli jerdin’ shama menen 1/10 bo’limi g’ana insan ma’pleri ushin paydalanilmaqta;
- jerdi o’ndiris qurallarinin’ basqa qandayda birewi menen almastiriw mu’mkin emes. U’lken mug’dardag’i basqa o’ndiris qurallarinan parqli tu’rde onnan paydalaniw orindin’, ma’kannin’ turaqlilig’i menen baylanisli;
- eger jerden tuwri paydalanilsa, ol o’ndiristin’ basqa qurallari kibi eskirip qalmaydi, kerisinshe onin’ o’nimdarlig’i asip bara beredi. O’nimdarliq jerdin’ o’zine ta’n en’ ayriqsha o’zgesheligi.
Awil xojalig’i a’hmiyetine iye bolg’an jerler dep, awil xojalig’i talaplarina ajiratilg’an, sanin’day usi maqsetlerde aymaqliq rejelestiriwge muwapiq belgilengen jer maydanlarina aytiladi.
Mu’lkler eki toparga: awil xojalig’i mu’lkleri ha’m qalg’an ba’rshe mu’lklerge bo‘linedi.
Awil xojalig’i mu’lklerine: su’riletug’in jerler, ko‘p jilliq tereklikler, boz jerler, pishenlikler ha’m jaylaw-otlaqlar kiredi. Olar o’z-ara o‘simliklerdin’ tabiiy ha’m insan ta’repinen o’zlestirilgen tu’rleri, jer ha’m o‘simliklerge insan xizmeti menen ta'sir ko’rsetiw, yag’niy qollanilatug’in agrotexnik ilajlardin’ kompleksi boyinsha parqlanadi.
O’zbekstannin’ jer fondi 44,74 mln. gektardi quraydi. Onin’ 62,7 payizi awil xojaliq o’ndirisinde paydalanilmaqta. bul 32 mln. gektardi quraydi. Tog’ay xojalig’i ka’rxanalarina jer fondinin’ 12,4 payizi (5 mln.gektar), sho’l – taw aymag’inda jaylasqan ma’mleket zapasindag’i o’nimdarlig’i pa’s jerlerge 10,4 payizi (4,7 mln.gektar), sanaat ha’m transport jerlerine 4,1 payizi (1,8 mln.gektar) ha’m xaliq jasaw orinlari iyelegen jerlerge 0,5 payizi i (0,2 mln.gektar) tuwri keledi. Basqa maqsetlerde yarim million gektar jerden paydalanilmaqta.
Awil xojaliq jerleri ishinde biraz u’lken salmaq (83,5 payizin otlaqlar ha’m a’sirese jaylawlar iyeleydi. Onnan keyingi qatarlarda su’riletug’in jerler (14,9 payiz), ko‘p jilliq eginler – bag’lar ha’m ju’zimzarlar (1,4 payiz) jaylasqan. O‘zbekstan boz jerlerinin’ salmag‘i biraz pasligi (0,2 payiz) benen ajralip turadi. Awil xojalig’inda paydalanilmaytug’in ha’m basqa tu’rdegi jerlerdin’ u’lesi Respublika ja’mi jer fondinin’ 37,3 payizina ten’.
Aymag’i sho’l ha’m qir aymaqlarinda jaylasqan walayatlarda jaylawlardin’ salmag‘i biraz joqari. bul ko‘rsetkish Navoiy walayatina ja’mi awil xojaliq jerlerinin’ 98,7 payiz, Buxoro walayatina – 92,5 payiz, Surxonda’rya walayatina 73,8 payiz, Qashqada’rya walayatina – 68,8 payiz, Samarqand walayatina 61,6 payiz, Xorazm walayatina 59,8 payiz, Tashkent walayatina 54,8 payizdi Qaraqalpaqstan Respublikasinda bolsa 91,6 payizdi quraydi.
Awil xojaliq o’nimlerinin’ derlik 97,0 payizin jetistirip beretug’in su’riletug’in jerler Respublika aymag’i boyinsha bir tegis bo;listirilmegen.
Su’riletug’in jerlerdin’ en’ u’lken maydanlari Qashqada’rya (16,9 payiz), Jizzax (11,1 payiz), Samarqand (10,9 payiz) walayatlarinda ha’mde Qaraqalpaqstan Respublikasinda (10,5 payiz) jaylasqan. usi waqittin’ o‘zinde en’ pa’s ko‘rsetkishler Namangan (4,8 payiz), Buxoro (4,9 payiz), Andijon (5,0 payiz), Xorazm (5,2 payiz) ha’m a’sirese Navoiy (2,7 payiz) walayatlarina tuwri keledi .
Su’riletug’in jerlerdin’ en’ o’nimdar ha’m na’tiyjeli bo’limi suwg’arma jerler.
O‘zbekstan - qadimnen suwg’arma diyqanshiliq ma’mleketi bolip kelgen. Suwg’arma diyqanshiliq aziq - awqat tarawinda Respublika o’z ga’rezsizliginin’ negizi ha’m tiykarg’i eksport o’niminin’ deregi esaplanadi.
O‘zbekstan ha’zirde ja’ha’nde suwg’arma diyqanshiliq oraylarinan biri esaplanadi. Suwg’arilatug’in jerlerdin’ uliwmaliq maydani 4,3 mln. gektardi qurap, onin’ tiykarg’i bo’limi topiraq - suw sha’rayati salistirmali qolay bolg’an vodiy ha’m vohalarda jaylasqan. Farg‘ona, Zarafshon vodiylari, Surxonda’rya, Qashqada’rya, Xorazm vohalari solar qatarinda. 1960 jillardan son’ suwg’arilatug’in jerler maydani eki ma’rteden ziyat ko’beydi. O’siw tiykarinan Mirza-sho’l, Qarsi sho’li, Elikqal'a massivi esabina ta’minlengen.
Ha’zirgi ku’ne suwg’arma diyqanshiliq Qaraqalpaqstan Respublikasinda ha’m Qashqada’rya walayatina joqari da’rejede rawajlang’an, eski suwg’arma diyqanshiliq oraylari Tashkent, Samarqand, Farg‘ona, Surxonda’rya, Xorazm, Andijon, Namangan walayatlari o’zlerinn’ da’rejelerin saqlap qaldilar.
O‘zbekstanda bag’lar ha’m ju’zimzarlar iyelegen maydan 0,4 mln.gektarg’a ten’. Onin’ u’lken bo’limi Farg‘ona vodiysi walayatlarina ha’mde Samarqand (14,9 payiz) ha’m Tashkent (12,8 payiz) walayatlarina tuwri keledi. Demek, bag’ ha’m ju’zimzarlardin’ tiykarg’i bo’limi taw aldi aymag’in jaqsi rawajlang’an walayatlarda jaylasqan. Bug’an ja’ne bir da’lil - taw aldi aymag’in maydaninin’ u’lken bo’limin iyelegen Qashqada’rya ha’m Surxonda’rya walayatlarinda ham bag’shiliq ha’m ju’zimgershilik jaqsi rawajlang’an. Tegislik aymag’indag’i walayatlarda bolsa (Sirda’rya, Xorazm, Navoiy ha’m basqalarda) bag’shiliq ha’m ju’zimgershilik tarawi kishi maydanlardi iyelegen.
O‘zbekstanda son’g’i jillarda tamarqa xojalig’in rawajlandiriwg’a u’lken itibar qaratilmaqta. Bugungi ku’ne ma’mlekette tamarqa ha’m dala - bag’ jerlerinin’ uliwmaliq maydani 0,6 mln gektadi quraydi. Onin’ salistirmali u’lken maydanlari Samarqand, Tashkent, Qashqada’rya ha’m Farg‘ona walayatlarinda bar.
O‘zbekstanda joqarida aytip o’tilgenindey, ja’mi jer fondinin’ 37,3 payizi awil xojalig’inda paydalanilmaytug’in ha’mde basqa tu’rdegi jerlerden ibarat. Bul jerlerdin’ ju’da u’lken maydanlari Ustirt platosi, Qizilqum sho’lleri ha’mde Baysin taw, Babataw, Turkistan ha’m qubla - batis Tyan-Shan tawlari jaylasqan administrstivlik – aymaqliq bo’leklerge tuwri keledi. Sonnan 66,6 payiz yamasa 111,03 mln.gektar jer tek g’ana Qaraqalpaqistan Resupblikasina tuwri keledi. Demek, bul Respublikadag’i jer fondinin’ 70 payizi awil xojalig’inda paydalanip bolmaytug’in jerler (tiykarlanip Ustirt platosi ha’m Qizilqum sho’linin’ Arqai - Batis
qanoti) dan ibarat.
Respublikada su’riletug’in ha’m suwg’arilatug’in jerlerdin’ xaliq jan basina esaplang’an ko‘rsetkishleri jildan-jilg’a kemeymekte. Son’g’i 10 jil ishinde xaliq jan basina tuwri keliwshi jerlerdin’ ko’lemi 16,5 payizg’’a, suwg’arilatug’in jerlerdin’ ko’lemi bolsa 9,0 payizg’’a qisqardi. Bunday da’wir dawaminda xaliq, tiykarinan jan basina salistirmali su’riletug’in jer 0,04 gektarg’a qisqarip, 0,19 gektardi, awil orinlarda bolsa 0,31 gektardi quradi. bul xaliqti awil xojaliq o’nimlerin, awil xojaliq ka’rxanalarin bolsa tiykarg’i o’ndiris qurallari – jer menen ta’minlew bag’darinda qosimsha qiyinshiliqlardin’ kelip shig’iwina sebep bolmaqta.
jerlerdin’ sapasi ham jildan-jilg’a jamanlasip olardin’ o’nimdarlig’i pa’seymekte.
O‘zbekstanda suwg’arilatug’in jerlerde ju’z berip atirg’an shorlaniw protssesi artip barmaqta. Suwg’arilatug’in jerlerdin’ derlik 52 payizi shorlang’an. Sonnan 40 payizg’’a jaqini ortasha ha’m ku’shli shorlang’an jerlerden ibarat.
Respublikamizdag’i ko‘pshilik alimlar ha’m qa’nigelerdin’ mag’liwmatlarina ko‘re, paxta hasildarlig’i kem shorlang’an jerlerde 20 – 30, ortasha shorlang’an jerlerde 40 – 60, ku’shli shorlang’an jerlerde 80 payizlarg’a ha’m onnan da ko‘p qisqaradi. Bunin’ na’tiyjesinde Respublikada paxta jalpi hasili (jilina ortasha 500 – 600 min’ tonnaga jaqin, paxta talasi bolsa 170 min’ tonna) kem tayarlanbaqta.
Topiraq hasildarlig’ina samal ha’m suw erroziyasi da unamsiz ta'sir ko‘rsetpekte.
Ko‘p jilliq terekliklerge bag’lar, ju’zimzarlar, tutzarlar badamzarlar, a’narzarlar, anjirzarlar kiredi.
Boz jerlerge aldin su’riletug’in bolg’an, biraq bir jildan artiqraq mu’ddet awil xojalig’i o’nimlerin jetistiriw ushin tu’rli tuximlardi egiwde paydalanilmaytug’in jer maydanlari kiredi.
Jaylawlar - awil xojaliq mu’lkinin’ turaqli bolmag’an waqitinsha korinisi. usi sebepli awil xojalig’i eginleri ushin jaramli bolg’an boz jerler maydanlarin a’ste aqirin su’riletug’in jerlerge aylandiriw, bug’an jaramsizlarinan pishenlikler ha’m jaylawlar sipatinda paydalaniw awil xojalig’i o’ndirisin sho’lkemlestiriwde ayriqsha waziypalardan esaplanadi.
Sharwashiliq ushin tabiiy ot-jem bazasi bolg’an pishenlikler ha’m jaylawlar ham awil xojalig’inda mu’lk sipatinda u’lken a’hmiyetke iye. bul maydanlar maysazarlar, tabiiy o‘simlikler menen qaplangan bolip, pishen aliw yamasa sharwani otlatiw ushin mo’lsherlengen.
Pishenlikler ha’m jaylawlar suwli, suwsiz, xojaliq jag’dayina ko’re sap, putaliq, jas tereklik penen qaplangan, adirli ha’m basqasha tu’rlerge bo’liniwi mu’mkin.
O‘zbekstanda awil xojalig’i jerlerin awil xojalig’i ushin za’ru’r bolmag’an taypaga o’tkeriw jag’daylarda Respublika jer kodeksinde belgilengen qag’iydalarg’a muwapiq a’melge asiriladi.
Ma’mleket jer kadastri O‘zbekstan Respublikasinda jerlerdin’ tabiiy, xojaliq ha’m huqiqiy qag’iydalari haqqinda za’ru’riy ha’m isenimli mag’liwmatlar, jer uchastkalarinin’ jayi ha’m o’lshemleri, olardin’ sapasi, iyeleri, jerden huqiqiy paydalaniw rejimi, bahasi ha’m h.z.lardan ibarat sistemasin sa’wlelendiredi.
jerden paydalaniwdin’ Ma’mleket belgisi jer uchastkalari mu’lkshiligi, iyeligi, ijarasi, paydalaniwshilari ushin olardin’ jerden paydalaniw huqiqin rasmiylestiretug’in yuridik hu’jjet esaplanadi. Olar rayon (qala) administrstivlik ati ta’repinen menshikshilik, iyelik, jerden paydalaniw huqiqi Ma’mleket aktleri kitabina kiritiledi. Ma’mleket belgisinen son’ jerden paydalaniwshiga jerge mu’lkshilik, o’mirlik miyras iyelik, mu’ddetsiz paydalaniw haqqinda Ma’mleket hu’jjeti beriledi. bul yuridik hu’jjette aymaqtin’ ati jerden paydalaniwdin’ arnawli ta’rtibi(sanitar - qorg’awlangan aymaqlar, ta’biyat qorg’awsi, suw qorg’awsi, tarixiy-ma’deniy a’hmiyetke iyelik ha’m h.z.); onin’ uliwmaliq maydani, sonnan awil xojalig’i mu’lkine kiriwshi su’riletug’in jerler, jerden paydalaniwdin’ a’meldegi ta’rtiplari ko‘rsetiledi. Ma’mleket jer kadastri mekemelerinde jerdi esapqa aliwdin’ tiykarg’i hu’jjetleri: jerge mu’lkshilik, iyelik ha’m paydalaniw haqqinda Ma’mleket akti ha’mde jer sistemasi kitabi esaplanadi.
jer sistemasi kitabinda to’mendegiler esapqa alinadi:
- jerlerdin’ uliwmaliq maydani, sonnan awil xojalig’i o’ndirisi ushin belgilengen jerler;
- su’riletug’in jerler, sonnan taslaqlar, ajriqli jerler ham;
- ko‘p jilliq tereklikler, sonnan, bag’lar ha’m miywezarlar ham;
- jaylaw ha’m otlaqlar, sonnan taslaqlar ham;
- ba’rshe korinistegi pishenlikler.
jer sistemasi kitabinda sanin’day, jollar, sharwani aydaw jollari, tik jarliqlar ham esapqa alinadi. ol jer sapasin: duzlaniw da’rejesi, taslaqlilig’i sa’wlelendiredi. bul kitapta tamarqa jerleri, kollektiv bag’lari ha’m islewshi ha’m xizmetshilerdin’ palizlari; meliorativ tayarliq basqishindagi jerler de ayriqsha esapqa alinadi.

7.2. Jer rentasi ha’m er bahasi.

Du’nya ekonomikasi tariyxin analizi sani ko‘rsetedi jer mu’lkshiligi bolg’an jayda, jerden paydalaniw ushin o’zine ta’n to’lew formasi ham bar bolg’an – yag’niy ijara to’lewi. Bir waqitlari turmis da’rejede, ijara to’lewin jer rentasi dep atag’an. Usi atama menen bul ekonomikaliq fenomen ilimiy teoriyag’a kirip qalg’an.
Fiziokratlar, rentani sap o’nim dep atab, ol ta’biyat inami ha’m jer onin’ iyesine qosimsha o’nim sawg’a etedi dep esaplag’an. Birinshi bolip rentanin’ ekonomikaliq ta’biyatin D.Rikardo ko‘rsetip bergen. ol bazardag’i g’a’llenin’ bahasi o’ndiris qa’rejetlerine baylanisli emesligine, itibarin qaratqan: g’a’lle minemal qa’rejetler menen hasildar jerlerde islep shig’arilg’anba yamasa maksimal qa’rejetler menen qolay bolmag’an sha’rayatlarda islep shig’arilg’anba – onin’ bahasi birdey. D.Rikardo solay dep jazg’an: «Nan renta to’lengenligi ushin qimbat emes, nan bahaligi ushin renta to‘lenedi. jer iyeleri o‘z rentasinan waz keshken ta’g’dirde, nan bahasi pa’seymes edi.» bul degeni, jaqsi jerlerde xizmet ju’ritiwshi g’a’lle islep shig’ariwshilar, jaman jerlerde xizmet ju’ritiwshi g’a’lle islep shig’ariwshilarg’a salistirmali alatug’in qosimsha da’ramatti D. Rikardo jer rentasi dep atagan.
Bunda, g’a’llenin’ berilgen bahasina xizmet ju’ritiw ziyanli bolmag’an en’ jaman jerler, shegaraliq jerler dep aytiladi. Shegaraliq jerler tu’siniginin’ salistirmaliligi korinip turipti. Birinshiden, g’a’llege bolg’an talap nuqtai – na’zerinen shegaraliq bolg’an uchastkalar, ma’selen, jaylawlar sharwashiliqti rawajlandiriw ushin uliwma alg’anda shegaraliq bolmaslig’i mu’mkin. Eginshiden, awil xojaliq o’nimine bolg’an talaptin’ ha’reketshen’ligi aqibetinde, shegaraliq jerler talap ken’eygende joqari hasildar jerlerden kemirek hasilli jerlerge o‘tedi, talap qisqarganda bolsa – kerisinshe. Biraq ha’r bir waqit aralig’i ushin solay shegaraliq jerler bar eken, olardag’i o’ndiris qa’rejetleri islep shig’arilg’an awil xojaliq o’nimlerinin’ bahasi menen qaplanadi. Awil xojalig’i o’nimine bolg’an talap tu’sip ketse, aynan bul jerler, birinshi gezekte awil xojalig’i paydalaniwdan shig’riliwi mu’mkin.
Solay qilip, jer rentasi bul shegaraliq ha’m shegaraliq bolmag’an jerlerde islep shig’arilg’an awil xojaliq o’nimin satiw na’tiyjesinde aling’an da’ramatdag’i parq esaplanadi.
jer rentasi- jer uchastkalari bahasinin’ tiykari esaplanadi. jer iyesi, jerdi satiwdan aldin alip atirg’an ijara haqig’a ten’ mug’dardag’i jilliq da’ramat aliwdi qa’leydi. Solay qilip, jer bahasi kapitallasstirilg’an jer rentasi bolip ol to’mendegi formula boyinsha aniqlanadi:
V=R/r (8.1)
bunda: V- jer uchastkasinin’ joriy bahasi;
R- bul uchastkadan ku’tiip atirg’an ijara to’lewi;
r- kapitallasstiriw normasi.
Kapitallasstiriw koeffitsienti bazar payiz stavkasi siyaqli aniqlanadi.
jerdi bahalaw usillari. jer bahalawshilar bahalawdin’ bir neshe usillarin qollaydilar. jerdi bahalawdin’ tiykarg’i usili satiwlardi salistiriw usili. bug’an muwapiq bahalawshi, berilgen jaydag’i jer menen bolg’an sha’rtnamalar haqqinda xabar jiynaydi, ol bir-birine jaqin jaylasqan uchastkalardin’ bahalari shama menen bir tu’rli boliwi kerek dep ko’z-qaras qiladi. Bunday tu’rdegi xabardi jiynawda, sha’rtnama sha’rtleri qansha tipik bolg’anin da bahalaw ha’m olardin’ ishinen bil tu’rli sha’rtlerde du’zilgen sha’rtnamalardi alip taslaw tiyis.
jer bazari tar bolip, satiwlar usili ushin xabar jeterli bolmasa, joqarida keltirilgen jer bahasin esaplaw formulasina tiykarlang’an satiwlardi kapitallasstiriw usili qollaniladi. Biraq bunda ham, belgili bahalanip atirg’an jer uchastkasinin’ o’zine ta’n o’zgesheliklerin esapqa alip o‘zgertiwler kiritiw tiyis boladi.
jer uchastkasinin’ bahasi aniqlanip atirg’anda, tek g’ana jerdin’ o‘zi, balki ol menen baylanisli u’y-jay ha’m o’ndiris binalari, imaratlari da bahalanadi.
jer uchastkasinin’ bahalangan bahasi satiwshiga ham qariydarga ham paydali bolg’an xabardi beredi. bul bolsa olarg’a sha’rtnama du’ziwde o‘z strategiyasin islep shig’iwga ja’rdem beredi. bug’an qaramastan jerdin’ baslang‘ish bahasi – bul ele real baha emes. jer bahasi tikkeley sha’rtnama du’ziw protssesinde formalanadi.
7.3. Suw dereklerinen na’tiyjeli paydalaniw ha’m suw paydalaniwdi rawajlandiriw.
O‘zbekstan Respublikasi Prezidentinin’ 24.03.2003 jil №PF 3226 Pa’rmanina tiykarlanip irrigatsiya sistemalarin basqariwdin’ administrstivlik-aymaqliq prinsipinen ha’wiz prinsipine o’tiwdi ko‘zde tutiwshi suw resurslarin basqariw, sanin’day suwdan paydalaniwda bazar printsplerin ba’rshe da’rejede engiziw ju’kletilgen.
Irrigatsiya sistemalari ha’wiz basqarmalarinin’ waziypalari qilip to’mendegiler belgilengen:
- suw resurslarinan maqsetli ha’m aqilg’a muwapiq paydalaniwdi sho’lkemlestiriw;
- tutiniwshilardi suw menen u’ziliksiz ha’m o‘z waqitinda ta’minlewdi sho’lkemlestiriw;
- suw xojalig’inda birden-bir texnika siyasatin o’tkeriw;
- suw tutiniwshilari boyinsha suw resurslarinan paydalaniwdin’ aniq esabi ha’m esabatin ta’minlew.
O‘zbekstan Respublikasinin’ suw xojalig’i kompleksi (SXK) o‘z ishine quramali sho’lkemlestiriw-texnik ha’m ekonomikaliq mexanizmdi birlestiradi. Ol ma’mlekettin’ ba’rshe aymag’inda suw alip keliw ha’m alip ketiw sistemasinin’ normativ islewin ta’minleydi ha’m ju’z min’lap suw tutiniwshilari ha’m suwdan paydalaniwshilarg’a xizmet qiladi. O‘zbekstan awil xojalig’i sektorindag’i tiykarg’i o’nim islep shig’ariwshi, en’ u’lken suw tutiniwshisi – bul suwg’arilatug’in diyqanshiliq.
Suw resurslari.Uliwma alg’anda Amuda’rya ha’m Sirda’rya ha’wizlerinde bar bolg’an suw resurslari 133,6 km.kubti quraydi.
Ko‘rsetilgen ko’lemnen O‘zbekstanga tuwri keletug’in 72,4 km.kub, sonnan 61,1 km.kub suwg’ariwga ha’m 11,3 km.kub basqa tutiniwshilarg’a sarplanbaqta.
Aral ten’izi ha’wizi Orayliq Aziya ma’mleketleri ortasinda sxemalarda 1983-84 jillarda belgilengen ma’mleketleraraliq suwdi boliw limiti, 1996 jili Ma’mleketleraraliq muwapiqlastiriw suw xojalig’i komissiyasi ta’repinen Sharjaw qalasindag’i jiynalista tastiyqlang’an.

O‘zbekstan Respublikasinin’ jer usti suw resurslari.

Ha’wiz-da’rya	Ortasha ko‘p jilliq ko’lemi, km kub.
Amuda’rya suw ha’wizi
Surxonda’rya	3,25
Qashqada’rya	1,06
Zarafshon	0,51
Ja’mi:	4,82
Sirda’rya suw ha’wizi
Farg‘ona vodiysinin’:
Kishi da’ryalari	1,50
Orta ag’im da’ryalari	0,36
Chirchiq, Angren	4,79
Ja’mi:	6,65
Ja’mi Amuda’rya ha’m Sirda’rya ha’wizleri	11,47

O‘zbekstan Respublikasinin’ bar suw resurslari qayta tiklenetug’in tabiiy jer asti ha’m jer usti ha’mde antropogen tiykarli qaytip keliwshi suwlardan ibarat.

Suwg’arilatug’in jerlerdin’ meliorativ jag’dayin jaqsilaw da’stu’rin a’melge asiriw Ministrler Kabineti ta’repinen 2001-2010 jillarg’a belgilengen. ol suwdi basqariw ha’m paydalaniw ta’rtibin tu’pkilikli o‘zgertiwdi ko‘zde tutadi ha’m tarawdan na’tiyjesiz suw jog’altiwin qisqartiwga ja’rdem beredi, suwg’ariwda isletiletug’in suw sapasin, sanin’day, topiraqti islew, shor juwiw jumislarinin’ jaqsilaniwina alip keledi. Proektte aqilg’a muwapiq texnologiya ha’m suwg’ariw texnologiyasin ha’m suwg’ariw maydanlarin tegislew esabina suwg’ariw suwin tejew birinshi gezekte to’mendegi sha’rayatlar ko‘zde tutiladi:
suw ta’minleniwi turaqli pa’s suwg’ariw sistemalarinda;
suw nasos penen ko‘teriletug’in massivlerde;
taw aldi suwg’arilatug’in aymaqlardan ku’shli, suw o‘tkizetug’in topiraqli jerlerde ha’m qiyin rel'efli sha’rayatlarda;
awil xojalig’inda restrukturizatsiya protssesinin’ baslaniwi ha’m xojaliq ju’ritiwdin’ jan’a basqishi ken’ engiziliwi menen suw tejewnin’ ekonomikaliq, sho’lkemlestiriw, huqiqiy normalarin sho’lkemlestiriw sha’rayatlari payda boladi.
Joqarida ko‘rsetilgendey, o‘z-o‘zin basqariw basqishpa -basqish formalangan suwdan paydalaniwshilardan suwdi tejewda o’zine ta’n orin tutiw bul protssesda onin’ tiykarg’i waziypalari to’mendegilerden ibarat boladi:
basqariw;
tiykarlang’an suw tutiniwi limitini aniqlaw ha’m og’an a’mel etiliwin qadag’alaw;
suw na’tiyjesiz ha’m tiykarsiz isletiliwi u’stinen qadag’alaw ornatiw;
o‘zin-o‘zi qa’rejet menen ta’minlewdi sho’lkemlestiriw, suw resurslarin xojaliq ha’m rayon ishinde basqariw;
suwdi tejamli ha’m na’tiyjeli paydalaniwdi xoshametlew.
Suwdi tejew menen baylanisli ekonomikaliq choralar natek g’ana ma’mleket ta’repinen alinatug’in da’ramatlardi bag’darlawga ha’m qa’rejetlerdi qaplawga, balki suwdan paydalaniwshilarda suwga bolg’an jan’asha qarawdi qa’liplestiriwga, azaliy ehtiyotkorona qatnasiqlardi tiklew, sheklengen suw resurslarinan paydalaniwdi ekonomikaliq xoshametlewge qaratilg’an.
Eginlerdi suwg’ariwda suwdan maqsetke muwapiq paydalaniw ko‘p ta’repten suwg’ariw sistemalarin suw aliwga qanday tayarlanganligi ha’m suwdi iyetlarg’a taqsimlab beretug’in suwg’ariw texnikasinin’ qansha joqari injinerlik tipida orinlang’anligi xojaliqlarda suwdan paydalaniw na’tiyjeliligin ha’m solar tiykarinda o‘stirilayotgan eginler hasildarlig’in asiriwdi ta’minleydi.
Eginler hasildarlig’in asiriw ha’m tiykarg’i jamg‘arma-lardin’ hasil menen qansha qaplaniwidag’i birden-bir ayriqsha faktor – paxtakor xojaliqlarda suwdan rejeli paydalaniwdi jetilistiriwden ibarat.
Ko’plegen ilimiy ta’jiriybelerdin’ juwmaqlarinde, usinislarinde ingichka tolali g’awashani suwg’ariw usillari ha’m mu’ddetleri belgilanib berilgen. Legin olar qandayda bir xojaliq ha’m belgili maydanlarda qollaniw ushin joriy etilmagan. Paxtakor g’awashalardi aldinnan belgilengen suwg’ariw kesteiga tiykarlanib, suw ta’minleniwin suw talap o‘simliklerdin’ uliwmaliq jag’dayi (gu’llewi,japirag’i ranginin’ o‘zgerisi) ni esapqa alip suwg’armoqda.
Suwg’ariwdin’ qolay mu’ddeti aslida salistirmali tu’sinik. Nege degende, awil xojaliq eginleri, sonnan, paxta jetistiriletug’in u’lken maydanlardag’i g’awashalar qanday qural yamasa usil menen ha’m qashan suwg’arilishi kerekligini aldinnan belgilep bolmaydi. Belgili bir bir basqishta suwg’ariw mu’ddetin belgilew ushin jerdin’ belgili da’wirdegi tabiiy hola-tine mas bolg’an o’zgeshelikleri, bir ku’nlik ortasha hawa-rayi, gidrogeologik sha’rayatlar tanlanadi. O’ndiris protssesinde aniq xojaliq ha’m tabiiy sha’rayat nuqtai-na’zerinen orta esaptag’i ku’nlik normadan ol yamasa bul ta’repga arzimagan cheginishlar boliwi mu’mkin. Biraq olar hasildarliqqa ziyan yetkazadigan da’rejede bolmaslig’i tiyis.
Ko‘p jilliq gu’zetiwlar sani ko‘rsetedi O‘zbekstan sha’rayatinda sovuq tushgunga shekem ingichka tolali g’awashadan en’ joqari hasil aliw ushin oni hawa-rayinin’ keliwina qarap 1-4-1 ha’m 1-5-0 ta’rtiplar boyinsha 6000 m.kub/ga normasinda suwg’ariw maqsetke muwapiq boladi. qis ha’m ba’ha’r sermayin yozga salistirmali salqin keshken jillarda suwg’ariw 1-4-0 ta’rtibi boyinsha a’melge asirilsa, joqari hasildarliqqa erisiledi. Bunday o‘simlikler 5000-5500 m.kub/ga normada suwg’arilgani ma'qul. Ingichka tolali g’awasha sortlarinin’ uliwmaliq hasildarlig’inin’ ha’m olardin’ sovuq tushguncha aliniwi mu’mkin bolg’an hasil salmag’in sinovdan o’tken ta’rtiplarini qollap ham keskin asiriw mu’mkin. Bunda, qolaversa, o‘simliklerdi suwg’ariw ushin sarplanatug’in suw ham belgili bir mug’darda tejaladi. Eger ma’selega yuzaki yondasip, suwg’ariw mug’dari ko‘paytirib yuborilsa, birinshiden, suw isrofgarchiligiga jol qojiladi, egin-
chidan suwg’ariw protssesinde artiqsha miynet sarplanadi.
Shu narsa aniqki, ingichka tolali paxta jetistiriw ushin ekonomikaliq ta’repten salistirmali joqari payda keltiredigan suw sarpi 5500-6000 m.kub a’tirapinda boliwi tiyis. Bunda sizot suwlar jer sathidan 2-2,5 metrgacha pa’sda boliwi kerek. usi menen birge jer mineral ha’m jergilikli to’ginlerge jeterli da’rejede to‘yintirilsa, agrotexnikaga toliq a’mel qilinsa, sho’l sha’rayatinda hasildarliqti 40 s.ga jetkeriw mu’mkin.
Bunin’ ushin xojaliq ishindegi ba’rshe suwg’ariw shoxobchalarina suw beriwge tayarliq jumislarin kanaller ha’m gidro-
texnik imaratlarin tekseriw jumislari menen baylap alip bariw tiyis, bul bolsa o‘z gezeginde suwdan paydalaniw koeffitsientini 0,80-0,86 ko‘tarish imkanin beredi.
Awil xojaliq eginlerinan joqari hasil aliw ushin topiraq o’nimdarlig’in asiriw menen bir waqitta uchastkalar ishindegi kanallerdin’ qansha sozligi haqqinda muntazam alip beriw kerek, bul bolsa o‘z gezeginde suwg’ariw shaqapshalarina o‘z mu’ddetida suw jetkerip beriw ha’m dalalar bo‘ylab suwdan na’tiyjeli paydalnish imkanin beredi.
Eginlerdi suwg’ariwda suwdan, a’sirese alg’adan suwg’arib kelin’an aymaqlarda suwdan u’nemliliq menen paydalaniw texnologiyasin engiziw Respublika boyinsha 15-20% mug’darinda suw tejew imkanin beredi.
Suwdan u’nemliliq menen paydalaniw texnologiyasin engiziw xojaliqlar boyinsha isrof bolatug’in suw sarplaniwin kemeytedi. Atap aytqanda:
pu’tin suwg’ariwda iyetlar bo‘ylab topiraqtin’ bir tegisda namiqishiga erisiledi:
suwdin’ topiraqti to’mengi qatlamlarina sizib ketiwi ha’m oqova sipatinda isrof boliwi qisqaradi:
suwg’ariw ushin mashinalar ja’rdeminde suw jetkerip beriwde sarplanatug’in yonilgi-energiya qa’rejetleri ham kemeyedi:
xojaliq shoxobchalari boyinsha suw bo’listiriwini mexanizatsiyalastirish ha’m avtomatlashtirish imkaniyati payda boladi:
suwdi uzaytirilgan (500-600 m) suwg’ariw iyetlari arqali beriw imkani vujudga kelip, bunda suwdan paydalaniw koeffitsientini asiriwg’a erisiledi:
topiraqti o‘z mu’ddetida ha’m joqari sapali qilip islew esabina ig’alliqti topiraq ju’zesinen bug‘lanib isrof boliwi keskin kemeyedi.
Belgili bir mug’dardag’i suwdi tejewga ha’r qaysi dalada suwg’ariwdi mu’mkin shekem qisqa mu’ddet ishinde a’melge asiriw ha’m suwg’ariwlardan keyin qatar aralarina islew beriwdi o‘z mu’ddetida o’tkeriw menen erisiw mu’mkin.
Xojaliqlarda suwdan na’tiyjeli paydalnishni analiz qiliw menen qabil qiling’an suwg’ariw normalarin esapqa alg’an halda awil xojaliq eginlerin o‘n ku’nliklar boyinsha suwg’ariw grafigi du’ziledi. Suwg’ariw boyinsha reje tapsirmalari du’ziw to’mendegi ta’rtipte a’melge asiriladi:
Eginler menen ba’nt qiling’an ja’miyki maydanlardi uzaq mu’ddet dawaminda suwg’ariwga mo’lsherlengen bir kecha-kunduzli suwg’ariw maydani mo’lsherlenadi.
Ma’selen, suwg’arilatug’in eginlerdin’ uliwmaliq maydani 186 gektar, suwg’ariw dawamiyligi 18 ku’n, bunda bir kecha-kunduzda suwg’ariw maydani 10,3 gektardi quraydi. Suwg’ariwdi 186 gektar maydanda a’melge asiriw ushin oni 21 ku’ne baslaw kerek bolsa, iyunni 3 chi o‘n ku’nlikda 10 ku’n ha’m qalg’an bo’limi iyul oyinin’ birinshi o‘n ku’nligida 8 ku’n ishinde suwg’arib bo‘linedi.
Suwg’ariw da’wirinin’ ha’r qaysi o‘n ku’nligi ushin kerek bolg’an suw ko’lemi aniqlanadi-ki, bul mug’dardag’i suwdi xojaliq a’lbette aliwi tiyis. Bunin’ ushin ha’r bir egin tu’ri maydani (F) suwg’ariw normasiga (m) ko‘paytiriladi, na’tiyje jamlanadi ha’m o‘n ku’n ku’nliklar boyinsha beriletug’in suwdin’ ko’lemi belgilenedi:
W + F1m1 + F2m2 + F3m3 + ….. + Fnmn
Bir o‘n ku’nlikda suwg’ariwdi baslaw ushin ha’m oni keyingi o‘n ku’nlikda toqtatiw maqsetinde ha’r qaysi suwg’ariw da’wiri ushin suw ko’lemi esaplab shig’аrilаdi.
Suwg’ariw rejesin belgilengen mu’ddetda orinlaw ushin dalada o‘n ku’nliklar yamasa belgili bir da’wir dawaminda beriliwi tiyis bolg’an suw sarpi (l/s) belgilenedi.
Har gektar maydandag’i egin ushin suwg’ariw gidromoduli to’mendegi korinis ja’rdeminde esaplab shig’аrilаdi
Q =
bunda q – suwg’ariw gidromoduli:
a – bul egin menen ba’nt qiling’an maydan:
m – suwg’ariw normasi m.kub/ga:
O’ndiris sha’rayatinda suwg’ariw gidromoduli jetistirilip atirg’an ba’rshe eginler ushin esaplab topiladi. Ma’selen, bir neshe eginler bir waqitta suwg’arilatug’in bolsa, chunonchi 70% maydanni iyelegen g’awasha, 20% maydandag’i bede ha’m 10% maydandag’i Ma’kke bir jola suwg’arilatug’in bolsa, ol waqitta olardin’ birlik esabindag’i u’lesi 0,70: 0,20 ha’m 0,10 ni quraydi. Qabil qiling’an suwg’ariw rejimi boyinsha g’awashanin’ suwg’ariw normasi gektarina 1000 m3, bedeniki 1200 m3 ha’m Ma’kkeniki 800 m3 ni qurap, suwg’ariwlar dawamiyligi tiyislicha 20 ha’m 15 ku’nga ten’.
To’mende keltirilgen korinis boyinsha suwg’ariw gidromodulini tabiw mu’mkin:
g’awasha ushin: q = = 0,41 l/s ga:

bede ushin: q = = 0,14 l/s ga:

Ma’kke ushin: q = = 0,70 l/s ga:
bunda suwg’ariw gidromodulini jiyindisi:
q = 0,41 + 0,14 + 0,07 = 0,62 litr/saat ga ten’ boladi.
Joqarida keltirilgen esaplar suwg’ariwdag’i miynet o’nimdarlig’in ha’m xojaliqlarara ha’mde xojaliq suwg’ariw shaqapshalarinan alinatug’in suwdi almaslap egiw uchastkasinda bo’listiriw usillarin esapqa alg’an halda a’melge asiriladi. Suwg’ariw gidromodulini aniqlaw boyinsha joqarida alip barilg’an esap-kitaplar suwdan paydalaniw rejesiga ko‘p on’law kiritiwni talap etmaydi.
Bunda tek g’ana suwg’ariw kanallerinin’ paydali jumis koeffitsienti ushin 0,85 on’law ko‘rsetadam ha’m suwg’ariw texnikasinin’ paydali jumis koeffitsienti ushin 0,55 on’law ko‘rsetadamni engiziw kerek boladi.
Suwg’ariw kanalleri ha’m suwg’ariw texnikasi paydali jumis koeffitsientlari ko‘rsetkishleri sani ko‘rsetedi, suwg’ariw ushin berilip atirg’an suwdin’ tiyisli tu’rde 15-20 ha’m 40-45 % i topiraqta sizib yo‘qaladi ha’m bul suw isrofgarchiligi orindin’ nishabiga, topiraqtin’ suw o‘tkiziwshanlik qa’bileti ha’m suwg’ariw iyetlari uzinlig’iga baylanisli boladi. Sanin’day, xojaliq shaqapshalari arqali isrof bolatug’in suw kanaller o‘zaninin’ du’zilisiga baylanisli boladi. Eger onin’ o‘zani topiraqtan ibarat bolsa, suw nabit boliwi 30-40 % ga shekem, o‘zani beton menen qaplangan yamasa beton-novdan qurilgan bolsa suw nabitgarchiligi kem bolip, paydali jumis koeffitsienti 0,90-0,92 ga shekem baradi.
Joqarida keltirilayotgan ko‘rsetkishler talap etilayotgan suw mug’darin (q brutto)aniqlaw imkanin beredi:
(q brutto) = q netto + Ps + Pxst
bunda: q brutto – suwg’ariw gidromoduli, l/s ga:
Ps – suwg’ariwda isrof bolatug’in suw mug’dari, l/s ga:
Pxts – xojaliq suwg’ariw shoxobchalarinde isrof bolatug’in suw, l/s ga:
Suwg’ariw tarawi ha’m texnikasi ha’m paydali jumis koeffitsientlari esapqa aling’an halda esaplab shig’ilg’an suwg’ariw gidromoduli suw xojaliq basqarmalari ta’repinen belgilengen limitdan asip ketpewi kerek.
O’tkerilgen esap-kitaplar suwga bolg’an buyirtpani joqarida keltirilgen ko‘rsetkishler ushin belgilengen normalarg’a muwapiq du’ziw imkanin beredi.
Xojaliq ushin suwdan paydalaniw rejesin du’ziwde birinshi gezekte almaslap egiwdin’ ha’r qaysi dalasi boyinsha qansha mug’darda suw kerekligi aniqlanadi. Xojaliqtin’ suwdan paydalaniwi ekonomikaliq ta’repten na’tiyjeliligiga joqarida qayd qilip o‘tilgenidek, xojaliq shaqapshalarinin’ paydali jumis koeffitsientini asiriw joli menen erisiw mu’mkin.
A’meliy ta’repten aling’an mag’liwmatlardi analiz qiliw sani ko‘rsetedi, xojaliqlar ta’repinen suwg’ariw rejelerinin’ orinlanbawi vegetatsiya da’wirinin’ ortalarinde kuzatilib, bunda ol tek g’ana 50-70 %nigina quraydi. Tiykarg’i suw rezervlari suwg’ariwdin’ da’slepki da’wirlerinde ha’m suwg’ariw oxirlarinde bar bolip, bunday mahalda suwdan a’melde paydalaniw rejede belgilengenligidan biraz asip, 110-170 % ga shekem jetedi. Vegetatsiya da’wiri dawaminda suw menen ta’minleniwnin’ bunday bir tegisligi sani ko‘rsetedi, oni tek g’ana suw derekalarinde suw ag’imini to‘liq rostlash tiyis, bul bolsa suw skladlarini bunyod etiw joli menen ta’rtipke salinadi. Suwdan paydalaniwdin’ ekonomikaliq ta’repten na’tiyjeliligin asiriwg’a ja’ne jetilistirilgan suwg’ariw sistemalarin engiziw joli menen erisiw mu’mkin.
Xojaliq suwg’ariw sistemalari ha’m dalalarda suwdi tejewga xojaliqqa berilip atirg’an ha’m dalalarg’a taqsimlanayotgan suwdi esapqa alatug’in maslamalardan ken’ paydalaniw ha’mde qatar agromeliorativ ilajlardi engiziw joli menen erisiw mu’mkin. Sog’an ko’re suwg’ariwdin’ unchalik quramali bolmag’an ha’m ekonomikaliq ta’repten paydali usil ha’m texnikasini qollaniw suwg’ariw rejelerini belgilengen mu’ddetlerde orinlaw imkanin beredi. Xojaliqlarda suwg’ariw suwlarin tejewnin’ tiykarg’i bag’darlari suwg’ariw sistemalarin tu’pkilikli qayta quriw ha’m u’skenelesh, kollektor-zovur shaqapshalari quriw, suwg’ariw usillarin to‘liq mexanizatsiyalas, suwdi esapqa aliwdi engiziw ha’m suwdan paydalaniwdi avtomatlashtirish bolip, bolar ba’rshesi suwdi behuda isrof boliwi keskin kemeytiwga imkan beredi.
Suwg’arilatug’in diyqanshiliq bag’darindag’i en’ iri mashqalalardan biri suwg’ariw sistemalari arqali nabit bolatug’in suw mug’darin kemeytiw ha’m suwg’arilatug’in maydanlarda suwdan paydalaniw koeffitsientini asiriwdan ibarat.
Statistika mag’liwmatlari boyinsha, Orayliq Aziya ma’mleketlerinde suw tutiniw qiliw ko’lemi ha’r jili 370 mlrd m3 ni quraydi, ana sonnan awil xojaliq talabi ushin jiline 227 mld m3 yamasa derlik 60% bo’limi alinip, awil xojaliq eginlerin suwg’ariwga 200 mld.m.kub yamasa 88 % suw aling’an. O’zbekstannin’ awil xojaliq talaplari ushin ha’r jili 56-60 mlrd.km3 suw sarplanip, sonnan 35-40 % bo’limi oqova suw sipatinda topiraqqa sizib ha’m havoga bug‘lanish jollari menen yo‘qaladi.
Solay qilip, meliorativ ta’repten xizmet ko’rsetiw ushin tiykarg’i waziypa topiraqtin’ teren’ qatlamlarina sizib yo‘qalatug’in suw nabitgarchiligini kemeytiw ha’m topiraqtin’ meliorativ jag’dayin jamanlasishiga jol qo‘ymaslikdan ibarat.
Suwdin’ topiraqqa sizib yo‘qaliwina qarsi gu’resda tu’rli tu’rli choralar qollaniladi. Birinshi galdag’i joriy gu’res sharalarina to’mendegiler kiredi:
suwg’ariwdi kechayu-kunduz o’tkeriw ha’m xojaliqlarg’a suwdi bir ta’repga bag’darlang’an ag’imda beriw:
xojaliq suwg’ariw shoxobchalarina artiqsha suw aliwga jol qo‘ymaslik:
har galgi ha’m uliwmaliq suwg’ariw normalari ha’mde shor juwiwda beriletug’in suw mug’darlarina qatan’ a’mel qiliw:
jilnin’ vegetatsiya ha’m novegetatsiya da’wirinan tisqari waqitlarda xojaliq suwg’ariw shoxobchalari ishini artiqsha yuklamada islewina jol qo‘ymaslik:
xojaliq suwg’ariw shaqapshalari ha’m xojaliqta suwdan paydalaniwshilar ushin suw bo’listiriw to‘g‘onlarini qisqartiw, suwdan paydalaniwdi qatan’ esapqa alip bariwdi qadag’alaw:
kanallerdi o‘t bosishiga ha’m olardi loyqa o‘tirishiga jol qo‘ymaslik, jabayi sho’plerge qarsi ximiyaliq qurallar arqali gu’resiw ha’m kanallerg’a loyqa o‘tirib qolmasligi ushin suwdi kerekli ag’imda beriwdi ta’minlew:
suw o’lshew ha’m bo’listiriw qurilmalari arqali suw oqib jog’altiwin qisqartiw:
o‘z ag’imi menen o‘suw beriw ushin hasil qiling’an suwg’ariw shoxobchalarinde u’lken dambalar quriwga jol qo‘ymaslik:
Suw nabitgarchiligiga qarsi gu’resda joriy qurilis sharalarina to’mendegiler kiredi:
xojaliqlarda suwg’ariw kanallerinin’ uliwmaliq uzinlig’ini qisqartiw ha’m olardi jumis jag’dayida saqlaw:
xojaliq shoxobchalarinde suw bo’listiriw to‘g‘onlarini kemeytiw:
ayrim uchastkalarda kanallerdin’ tubini yonbag‘irlarini shibbalab zichlash:
o‘zanga loyqa bastirish, biologik to‘sha’melar to‘shash:
suwg’ariw shaqapshalarinde asfaltli, betonli ha’m palimer plyonkalar quriw:
kanallerdin’ tubida ha’m yonbag‘irlarinde jpalma tu’rde sho‘rtoblantirish:
suw o‘tkiziwshanligi joqari topiraqlarda kanallerdi betonnovli suwg’ariw shoxobchalarina ha’m jabiq tipda qurilgan quvurlarg’a almastiriw.
Kanallerda behuda yo‘qotilgan suw sarplaniwin kemeytiw boyinsha en’ na’tiyjeli ilajlardan biri kanallerdi tiykarg’i tu’rde qayta quriw yag’niy olardi beton menen qaplaw, betonnovli suwg’ariw shoxobchalari quriw ha’m dalalarda suwg’ariw mashinalarini qollaniwdan ibarat.
Suwg’ariw shoxobchalarinin’ paydali jumis koeffitsientini asiriw ushin topiraqti elektroximiyaliq usilda zichlash, qumloq ha’m qumloq topiraqlar du’zilmesin “sementlash” joli menen topiraq qatlami 60 sm. teren’likkacha zichlanadi. Topiraqti elektor toki ja’rdeminde zichlashnin’ ta'siri o‘z ku’shin 9-10 jilg’a shekem saqlaydi.
Suwg’ariw shoxobchalarinan sizib yo‘qalatug’in suw sarplaniwin kemeytiw ushin olar o‘simlik qaldiqlarinan holi qiliw kerek. Eger joqarida keltirilgen ilaj jeterli bolmasa, ol waqitta kanaller tubi ha’m yonbag‘ri arnawli antifiltrli qopla’melar menen qaplanadi. bul suwg’ariw shoxobchalari arqali sizib yo‘qalatug’in suw mug’darin biraz kemeytedi.
Topiraqqa sizib yo‘qalatug’in suw mug’darin kemeytiw ushin a’piwayi choralardan ken’ paydalaniladi. Suwdin’ jerge singib ketiwina qarsi a’piwayi gu’res sharalarinan tiykarlanip alg’adan suwg’arilib kelin’an aymaqlarda paydalaniladi. Kanallerdin’ tubi ha’m yonbag‘irlarini bul xildag’i og‘ir ha’m soz topiraq zarrachalari menen berkitish suwdin’ sizib jog’altiwin 6-10 esesga qisqartiradi. Kolmataj qiliw kanallerg’a ku’shli da’rejede loyqalatilgan suw oqizish joli menen a’melge asiriladi. Bunda loyqa zarrachalarini suw menen kapilyar araliqlarina kirip baradi ha’m kapilyar araliqlarini berkitib qo‘yadi.
Kanallerdi zichlash ushin topiraq 60 sm. teren’likkacha shibbalanadi.
Suwdi bir bo’limi sizot suwlarin toltiriw ushin ham sarplanip, bunda topiraq qayta shorlaniwi yamasa botqoq-lanishi ha’m na’tiyjede topiraqtin’ meliorativ jag’dayi jamanlanishi mu’mkin. Suwg’ariw suwlarinan paydalaniw koeffitsientini asiriw ha’m suwg’ariw sistemasinin’ paydali jumis koeffitsientini ko‘tarish ushin to’mendegi ilajlardi a’melge asirmoq tiyis:
- suwdan rejeli paydalaniw imkanin beretug’in injinerlik tipida qurilgan gidrotexnik imaratlarina iye boliw;
- antifiltratsiyaviy ilajlardi engiziw ja’rdeminde kanallerdan sizib yo‘qalatug’in suw sarplaniwin qisqartiw ha’m oni pu’tkilley joq etiw;
- awil xojaliq eginlerinan joqari hasil aliwdi ta’minleytug’in mo‘tedil suwg’ariw rejimini engiziw;
- suwg’ariwda suw bo’listiriwni mexanizatsiyalas ha’m avtomatlashtirish esabina suwdan paydalaniw na’tiyjeliligin asiriw;
- suwg’ariwdin’ texnik progressiyasiga muwapiq suwg’ariw sistemasin turaqli tu’rde jetilistiriw ha’m qayta quriw.
Paxta maydanlarinde ha’m almaslap egiw da’wirlerinde injenerlik tipidag’i suwg’ariw sistemalarin qurmasdan turip na’tiyjeli suwg’ariwdi qollaniw haqqinda gap boliwi mu’mkin emes. Suwg’ariw sistemalarinin’ na’tiyjeli jumisi hasildar-likni asiriw ha’m awil xojaliq eginlerin suwg’ariwdag’i qo‘l miynetin kemeytiwda tiykarg’i qural esaplanadi.