7-Мавзу. Замонавий оила ва қариндошлик

---

7-Мавзу. Замонавий оила ва қариндошлик 
Режа: 
1. 
Etnik mentalitet va stereotiplar
2. 
Oila, nikoh va gender munosabatlari
3. 
Urug‘ va fratriya. Tarixiy istiqbolda qarindosh-urug‘chilik
4. 
Jahondagi feministik harakatlar
Этнография бўйича дала тадқиқотлари одатда, ёзувга эга бўлмаган 
халқлар билан чекланади. Сўнгги ўн йил давомида ижтимоий антропология 
Массачусетс штатидаги шаҳарчалардан бирида, Миссисипи штатидаги 
шаҳарчалардан бирида, Француз-Канада ҳамжамиятида, Ирландиядаги Клер 
графлигида, Япония ва Хитой қишлоқларида дала тадқиқотларини 
ўтказишди. 
"Маданийлашган" мамлакатларда махсус тайёрланган ткадқиқотчилар 
томонидан ана шундай тадқиқотларнинг ўтказилиши келажак ижтимоий 
антропологиясида борган сари кўпроқ роль ўйнайди. 
Энди биз антропологиянинг турли бўлимлари ўзаро қандай 
боғланишини кўришимиз мумкин. Бу ўтмишда мавжуд бўлган ва ҳозир ҳам 
мавжуд ирқ ва халқларни жуғрофий, тарихий ва таснифий тадқиқ этишда 
этнологиянинг (археология билан бирга) марказий ўрин эгаллашидир. Айнан 
шу сабабга кўра, этнология ва антропологияга кўпинча айнан бир нарса деб 
қарашади. Қизиғи шундаки, Қироллик антропология институтининг юз 
йиллиги муносабати билан антропологиянинг келажагига бағишланган 
симпозиумда жисмоний антропология, археология, ижтимоий антропология 
ва моддий маданиятни ўрганиш бўйича мунозаралар олиб борилди. Лекин 
этнологиянинг келажаги тўғрисида гапирадиган бир киши ҳам топилмади. 
Этнология жисмоний антропология ва лингвистикадан кўп нарса олади, 
бироқ бунинг эвазига ўзи жуда оз нарса беради. Ижтимоий антропология 
эволюцияни ўрганувчи соҳа сифатида ҳозирги этнологларнинг баъзилари 
орасида обрўга эга эмас, шунинг учун унга ўзлари оз нарса берадилар ва 
ундан оз нарса оладилар. 
Этнология халқлар тарихи билан шуғулланади. Бироқ тарихнинг бошқа 
қисмлари антропологияга киритилмайди. Айни пайтда ижтимоий 
антропология институтлар тарихини - иқтисодий тарих, дин, ҳуқуқ, сиёсий 
ташкилотлар, фан ва ҳ.к. тарихи билан жуда узвий боғланган. Европа ёки 
христианлик тарихи уни Ҳиндистон ва Хитой, ислом ёки буддизм 
тарихидан кўра кўпроқ қизиқтирмайди. 
"Антропологиянинг келажаги" мақоласининг муаллифи Қироллик 
антропология институтининг юз йиллиги муносабати билан ўтказилган 
мунозаралар қисқа тавсифини келтирар экан, қуйидагича савол қўяди: 
"жаҳон тарихи ва ижтимоий институтларнинг ривожини ким ўрганиши 
керак?" Жавоб бераман: биринчи навбатда тарихчи. Ижтимоий антрополог 
ўзича мустақил тарзда қадимги Юнонистон ва Рим, Ҳиндистон, Хитой, 
Россия, Эрон ва Туркиянинг иқтисодий, сиёсий, ҳуқуқий ва диний тарихи 
бўйича биринчи манбаларни ўргана олмайди. Унинг учун мана шу 

---

соҳаларнинг ҳеч бўлмаса биттаси бўйича чуқур билимларга эга бўлиш типик 
эмас. Институтлар тарихи ва ривожланишига оид фактларни ижтимоий 
антрополог тарихчидан олишига тўғри келади, айни пайтда у ёки бу 
тарихчига қанчалик ишониш мумкинлиги тўғрисида унинг ўз фикри бўлиши 
керак. Шундан кейин ижтимоий антрополог мазкур маериалдан ҳуқуқ, дин, 
иқтисодий ташкилотлар ва ҳ.к. тўғрисидаги умумий фаразларни 
шакллантириш учун фойдаланади. Мазкур фаразлар текширилишига эҳтиёж 
сезади, гарчи улардан баъзи бирларини бир неча тарихий жамиятларни 
қиёслаш жараёнида верификация қилиш мумкин бўлса ҳам, уларнинг 
ҳавқиқийлигини сўнгги текшириш мавжуд ижтимоий тизимларни ҳақиқий 
(тажрибали) кузатиш жараёнида амалга ошади. 
Сиёсий, иқтисодий ва ҳуқуқий тизимлар фақат ижтимоий 
антропологияда эмас, балки иқтисодиёт, сиёсат ва юриспруденция фанларида 
ҳам ўрганилади. Бироқ бундаги тадқиқот методлари бир-биридан кучли 
фарқланади. Ана шундай тафовутлардан бири, албатта, энг муҳими эмас, 
шундаки, санаб ўтилган учта фанда эътибор жамиятнинг муайян типлари 
билан чекланади. Ижтимоий антропология эса, барча кишилик 
жамиятларини ўрганади, энг кўп эътибрни у санаб ўтилган ижтимоий фанлар 
эътиборидан четда қоладиган соҳаларга қаратади. Тўғри, ҳозирги кунда зикр 
этилган уч ижтимоий фаннинг ижтимоий антропология билан яқин алоқага 
кириш нуқталари йўқ, бироқ антропологиянинг ривожланиши билан ана 
шундай алоқадорлик ўрнатилишини кутиш керак. 
Чикаго: шуҳрат уммонига шўнғиб Америкага борар экан, Редклифф-
Браун ёълда Фан тараққиёти Британия ассосиасиясининг антропология 
сексияси Президенти лавозимини қабул қилиш ва унинг аъзолари олдида шу 
лавозим соҳиби анъанавий мурожаатини қилиш учун қисқа муддатга 
Лондонда тўхтади. Мурожаат "Антропологии тадқиқотларнинг ҳозирги 
ҳолати" номи билан чоп этилди. Унда ижтимоий антропологиянинг вазифаси 
"ижтимоий ҳаётнинг умумий қонун ва тамойилларини кашф этиш" экани, бу 
вазифа "тарихий нуқтаи назардан" ва ёзувга эга бўлмаган халқлар ўтмишини 
гипотетик спекулятив тузилмалар ёрдамида тиклашга уринишсиз 
бажарилиши лозимлиги яна бир марта таъкидланди. Чиқишда қандайдир 
янги ғоялар ёъқ эди, бироқ "ижтимоий тизим", "ижтимоий тузилма" ва 
"ижтимоий функсия" сингари муҳим тушунчалар аниқлаштирилди. Бундан 
ташқари М.Сринивас таъкидлашича, агар Редклифф-Браун авваллари 
ижтимоий антропологиянинг предмети "маданият ёки ижтимоий ҳаёт" деган 
бўлса, энди "маданият" тушунчаси умуман ишлатмай қўйилди ва у 
"ижтимоий тузилма" тушунчаси томонидан тўлалигича сиқиб чиқарилди50. 
Бу жуда муҳим ҳол, у олимнинг ғоялари борган сари кўпроқ ижтимоий-
тузилмавий ёндашув доирасида ривожланаётганини кўрсатади. 
Шундан кейин Редклифф-Браун Чикагога ёъл олди ва у ерда 1937 
йилгача ишлади. Унинг иши даре бериш, талабалар билан ишлаш ва дала 
тадқиқотларига раҳбарлик қилишдан иборат бўлди. "Кўп йиллар давомида 
биринчи марта, - ёзади У.Р.Уорнер ва Ф.Эггат, - у маъмурий вазифаларни 
бажармайди ва ёзиш ҳамда дарс ўтиш учун бўш вақтга эга бўлди. У ўзининг 

---

Америка ҳиндулари ижтимоий тузилиши бўйича кўҳна билимларини тиклай 
бошлади, ибтидоий ҳуқуқ ва ижтимоий санксиялар тушунчасининг ўз 
вариантини ишлаб чиқди, линижнинг ҳозирги талқинлари учун асос яратди. 
У ижтимоий антропологияни жамиятни қиёсий ўрганиш сифатида 
тушунишни кенгайтирди ва тизим ҳолига ўзининг қатор ажойиб маърузалари 
ва семинарларда келтирди ва ижтимоий антропология методларини Ғарб ва 
Узоқ Шарқ жамиятларига қўллашни рағбатлантирди"51. 
АҚШда Редклифф-Браунга қизиқиш жуда катта эди. А.Крёвернинг 
таклифига кўра у Берклидаги Калифорния унисерситети талабалари олдида 
ижтимоий антропологиянинг вазифалари тўғрисида маърузалар ўқиди52. У 
Ню-Ёркда ҳам маърузалар ўқиди. М.Мид бу ҳақда шундай эслайди: 
"Редклифф-Браун 
бир 
қатор 
маърузалар 
ўқиш 
учун 
Колумбия 
университетига келди. У ҳар доим ялқов ва бадиҳаларга мойил эди. Бу ерда 
ҳам у ошиқча жон куйдирмади, бироқ Рео ва мен биринчи қаторда ўтириб 
унинг барча маърузаларини тингладик, улардан биз жуда яхши нарсаларни 
кутган эдик, бунга эришдик ҳам. Оқшомлари мен ўзимнинг энг чиройли 
кўйлакларимни кияр ва емак учун Редклифф-Браун яхши кўрган нарсаларни 
тайёрлар эдим. Ёзги семестр охирида... Редклифф-Браун Чикагога кетиб 
1935-1936 йиллардан олдин таклиф қилинган профессор сифатида Хитойга 
борди ва бу ердаги Ян-Сзи университетида маърузалар курсини ўқиди; 
бундан бошқа вақтларда у АҚШда бўлар эди. У бевосита мулоқот, 
маслаҳатлар, маъруза ва семинарлар билан чекланиб, жуда оз асарлар нашр 
этди. 
Шу даврда эълон қилган ишлари орасида энг машҳури "Ижтимоий
фанларда функсия тушунчаси ҳақида" (1935)54 мақоласи бўлиб,
у фақат антропологлар орасида эмас, сосиологлар орасида ҳам
қизғин мунозараларга сабаб бўлди, чунки у мазмунига кўра
сосиологик мақола эди55. Британия антропологияси вакилларининг 
назарий "нуқтаи назарлари" бир хил эканлиги, умуман "функсионализм
тўғрисида" мулоҳаза юритмоқчи ва унинг, интеллектуал майдондаги аниқ 
ва равшан "ўрни"ни топмоқчи бўлганларга у мана шундай имкон берди. 
Бу мақола ижодий илҳом натижасига ўхшамайди. Афтидан у буюртма 
бўйича ёзилган кўринади; у олимнинг бошқа ишларидан тилининг ўта
соддалиги ва юзакилиги билан ажралиб туради. Очиқ айтиш мумкинки, 
агар Редклифф-Браун ишлари орасида қўрқмасдан ўтмишда қолдириш зарур 
бўлганлари мавжуд бўлса, мазкур иш сўзсиз ўшалар жумласига
киради. Ачинарлиси шундаки, Редклифф-Браун тўғрисида унинг айнан мана 
шу иши бўйича, у ёзган ажойиб ишларни эътибордан четда қолдириби 
хулоса чиқаришади. Шундай бўлса ҳам, мазкур мақоланинг эълон 
қилинишида муайян асос бор эди (аввало ўша даврларда борган сари
модага
айланаётган
"функсия"
тушунчасига
муносабатни 
аниқлаштириш маъносида). Бундан ташқари унда кўтарилган бошқа
баъзи масалалар ҳам диққатга лойиқдир: аввало, "функсия"га
таъриф берищда бевосита Дюркгеймга мурожаат қилиш; иккинчидан,
ижтимоий антропологик тадқиқотларда ижтимоий морфологиянниг

---

ролини кўрсатиш (бунда ҳам Дюркгеймга мурожаат қилиш орқали);
учинчидан, жамиятнинг функсионал бирлиги тўғрисидаги гипотезани
аниқ ифодалащ; тўртинчидан, "ижтимоий тузилма"нинг устуворлигини
аниқ ва равшан белгилаш. 
Zamonaviy dunyoda sotsiologlar oila masalalariga katta e'tibor berishadi, chunki 
oila har doim ustuvor ahamiyatga ega. Oilada inson ijtimoiy hayotga, yaratilish 
yoki buzilish manbai bo'lgan fazilatlarni olib keladi. Oila jamiyat faoliyatining 
asosiy, asosiy sharti sifatida xizmat qiladi. 
Oila - bu jamiyatning hujayrasi (kichik ijtimoiy guruh), shaxsiy hayotni tashkil 
etishning muhim shakli, nikoh ittifoqi va qarindoshlik, ya'ni er va xotin, ota-onalar 
va bolalar, aka-uka va opa-singillar, shuningdek, birga yashaydigan boshqa 
qarindoshlar o'rtasidagi munosabatlar. yagona oila byudjetiga asoslangan umumiy 
uy xo'jaligini boshqarish. 
Jamiyat rivojlanishi bilan, nikoh va oila o'zgaradi. Garchi oilaning asosi er-xotin 
bo'lsa-da, lekin bir xil tom ostida yashaydigan, bitta xonadonni olib boradigan, 
bolalarni tarbiyalaydigan oilalar mavjud, ammo qonuniy ravishda ularning nikohi 
rasmiylashtirilmagan. Ota-onalardan biri yo'qolgan yoki ikkalasi ham to'liq 
bo'lmagan oilalar mavjud. Yadro oilalari mavjud (ota-onalar va bolalar birgalikda 
yashaydilar) va kengaytirilgan (er-xotin, bolalar, er-xotinning birining ota-onalari: 
bobosi, buvisi). Shunday qilib, hozirgi oilada biz o'tgan asrlardagi oilaviy 
munosabatlarning qoldiqlarini va kelajakdagi oilaning o'sib chiqishini ko'ramiz. 
Oilaning mohiyati uning funktsiyalari, tarkibi va a'zolarining rol o'ynashlarida 
namoyon bo'ladi.Oilaviy munosabatlar turlicha bo'lishiga qaramay, har bir oila bir 
qator funktsiyalarni bajaradi. Bular reproduktiv, iqtisodiy, iste'molchi, ta'lim va 
regenerativ funktsiyalardir. Oila sifatining muhim ko'rsatkichlaridan biri bu oila 
a'zolarining shaxslararo munosabatlari darajasi va sifati hisoblanadi. Oila tarkibi 
deganda uning a'zolari o'rtasidagi munosabatlar, jumladan qarindoshlik bilan bir 
qatorda ma'naviy, axloqiy munosabatlar tizimi, hokimiyat, hokimiyat va boshqalar 
o'rtasidagi munosabatlar tushuniladi. Oilalar avtoritar va demokratik bo'linadi. 
Bunga o'xshash narsa patriarxal, matriarxal va egalitar oilalarga bo'linishdir. 
Egalitar oilalar hozirgi vaqtda rivojlangan mamlakatlarda etakchi o'rinni egallaydi. 
Oilada rolning o'zaro ta'siri - bu ba'zi oila a'zolarining boshqalarga nisbatan xatti-
harakatlarining normalari va naqshlarining to'plami. Zamonaviy nikohning asosi 
shaxslararo munosabatlarning iqtisodiy yoki holati emas, balki hissiy tomonlari 
ham emas. Oila ijtimoiy institut sifatida quyidagi funktsiyalarni bajarishga 
mo'ljallangan: jinsiy tartibga solish; oila bajaradigan aholining ko'payishi; 
ijtimoiylashuv; hissiy, ma'naviy aloqa, sevgi va samimiy qo'llab-quvvatlash, 
hamdardlik va rahm-shafqatga bo'lgan ehtiyojni qondirish; iqtisodiy, maishiy 

---

funktsiyalar. Oila oila ning hayot tsiklini tashkil etadigan qator bosqichlardan 
o'tadi. Bu oilaning shakllanishi, ya'ni birinchi nikoh; bola tug'ilishining boshlanishi 
(birinchi bola tug'ilishi); bola tug'ishni tugatish (oxirgi bolaning tug'ilishi); "Bo'sh 
uya" (nikoh va oxirgi bolani oiladan ajratish); oilaning tugashi (bitta turmush 
o'rtog'ining o'limi). 
Kundalik munosabatlar jarayonida oilaviy hayot, er va xotin o'rtasidagi 
munosabatlar, ota-onalar va bolalar o'rtasidagi aloqalarsiz imkonsizdir. Oila 
aloqasi - bu oila a'zolarining bir-biriga munosabati va o'zaro ta'siri, ular o'rtasida 
ma'lumot almashinuvi, ma'naviy aloqasi. Oiladagi muloqot doirasi juda xilma-xil 
bo'lishi mumkin. Ish, uy-joy, sog'liq, do'stlar va tanishlar hayoti to'g'risidagi 
suhbatlardan tashqari, u bolalarni tarbiyalash, san'at, siyosat va hokazolar bilan 
bog'liq masalalarni muhokama qilishni o'z ichiga oladi. Er-xotinning muloqotidan 
qoniqish ularning qarashlari, qadriyatlarining muvofiqligi darajasiga bog'liq. Hech 
shubha yo'qki, asabiylashish, nomutanosiblik, izolyatsiya va xarakterning boshqa 
salbiy belgilari - bu oilaviy aloqaning yomon hamrohlari. Er va xotin o'rtasidagi 
bajarilmagan munosabatlar yomon oqibatlarga olib keladi. Oilada o'zaro 
tushunishning yo'qligi ruhiy tushkunlik, begonalashish, psixologik va jismoniy 
holatning yomonlashishiga, insonning ish qobiliyatining sezilarli darajada 
pasayishiga olib keladi. Aloqada bo'lmaslik oilani buzishi mumkin. Muloqot 
madaniyatining asosiy tarkibiy qismlari - hamdardlik, bag'rikenglik, muloyimlik, 
yaxshi niyat. Oilada, kattalardan tashqari, bolalar ham to'liq muloqotga muhtoj. 
Muloqot bolaning shaxsiyatini shakllantiruvchi asosiy omillardan biridir. Ota-
onalarning bolalar bilan aloqasi ularning to'liq rivojlanishi uchun katta ahamiyatga 
ega. Ota-onalar bilan aloqa qilish imkoniyatidan mahrum bo'lgan bolalar o'zini 
tutishning past darajasi bilan ajralib turishi, kattalarga nisbatan ularga nisbatan 
yuqori sezgirlik, o'z tengdoshlari bilan aloqa qilishda qiynalayotganligi 
isbotlangan. Bolaning oilada to'liq rivojlanishi va tarbiyalanishi uchun ota ham, 
ona ham zarurdir. Axir, bolalar onadan mehr-shafqat, muloyimlik, mehr-oqibat va 
odamlarga nisbatan sezgirlik, otadan esa jasorat, iroda, kurashish va g'alaba 
qozonish qobiliyatiga ega bo'ladilar. Shunday qilib, oila jamiyatning hujayrasi 
sifatida jamiyatning ajralmas qismidir. Jamiyat hayoti oila hayoti bilan bir xil 
ma'naviy va moddiy jarayonlar bilan tavsiflanadi. Jamiyat o'z oilalarida otalar va 
onalar bo'lgan odamlardan, shuningdek ularning farzandlaridan iborat. Shu 
munosabat bilan oilada ota va onaning roli juda muhimdir, xususan, oilaning 
tarbiyaviy vazifasi ushbu rollarning bajarilishi bilan belgilanadi. Axir, ota-onalar 
o'z farzandlarini mehnatga o'rgatish, kattalarini hurmat qilish, atrof-muhitga va 
odamlarga bo'lgan muhabbat, farzandlarimiz qanday jamiyatda yashashlariga 
bog'liq. Bu yaxshilik va adolat tamoyillariga asoslangan jamiyatmi yoki aksincha? 

---

Bunday holda, oilada aloqa juda muhimdir. Axir, muloqot jamiyatning a'zosi 
bo'lgan bolaning shaxsini shakllantirishning asosiy omillaridan biridir. Shu sababli, 
oilaviy aloqada axloqiy me'yorlar juda muhimdir, ularning asosiysi boshqa odamga 
hurmat. Oiladagi yomon aloqaning oqibatlari jamiyat uchun katta ijtimoiy zarar 
etkazadigan nizolar va ajralishlar bo'lishi mumkin. Oilalarda ajralishlar qancha 
kam bo'lsa, jamiyat ham shunchalik sog'lom bo'ladi. Shunday qilib, jamiyat (va uni 
katta oila deb ham atash mumkin) oilaning sog'lig'i bilan bir qatorda, jamiyatning 
sog'lig'i bilan ham mutanosibdir. U yangi shakllarni oladi va oldingi avlod davrida 
qabul qilingan oilaning an'anaviy shakllariga nisbatan sezilarli darajada o'zgaradi. 
Tegishli statistik tadqiqotlar o'tkaziladigan deyarli barcha mamlakatlarda, nikohda 
yashovchilar soni doimiy ravishda kamayib borayotgani qayd etilgan. Masalan, 
Evropa Ittifoqi mamlakatlarida nikoh guvohnomalarini berish 1980 yildan beri ikki 
baravar kamaydi va pasayishda davom etmoqda. Endi bu mamlakatlarda har 
uchinchi bola nikohsiz tug'ilgan. Va ajralishlarmi? Rossiyada har 1000 ta nikohda 
600 dan ortiq ajralishlar mavjud. AQShda - 550. Hatto chuqur oilaviy an'analarga 
boy Yaponiyada ham so'nggi yillarda har mingta nikoh uchun 250 ta ajralish qayd 
etilgan. Ko'p odamlar, ayniqsa qariyalar, bu raqamlardan qo'rqishadi va ular bu 
tendentsiyani "yoshlar o'rtasidagi axloqning pasayishi" va nikoh instituti 
tomonidan o'z maqomlarini yo'qotish bilan bog'liq. 
Bu tendentsiya haqiqatan ham qo'rqinchli emasmi? Biz qayoqqa ketyapmiz? 
Bizning asrda sevgi, nikoh, oila nima bo'ladi? O'zingizning turmush o'rtog'ingizni 
izlashga arziydimi, nega bu azoblar, agar yaqin orada umuman oila bo'lmaydi? 
An'anaviy nikoh halok bo'layotganini nima tushuntirmoqda? Buning sabablaridan 
biri ayolning yangi maqomga ega bo'lishi. “Faqat ayol” - shunchaki uy bekasi, 
shunchaki ona, shunchaki turmush o'rtog'i - sahnani tark etadi. Borgan sari ko'proq 
ayollar o'zlarining ahamiyatini, erkaklar bilan haqiqiy tenglikni anglaydilar va 
boshqacha yashashni boshlaydilar. Bu, ayniqsa, Evropa dunyosi uchun yangi 
tendentsiyadan uzoqdir, lekin yillar davomida ayolning turmushda va mansabda 
teng huquqli sherik maqomi o'z mavqeini mustahkamladi va bu zamonaviy oilaviy 
hayotga bevosita ta'sir qiladi. 

---

To'g'ri, ayollar ko'pincha boshqa ekstremal holatga o'tishadi - erkaklarni 
bostirishga harakat qilishadi. Biroq, bu nikoh uchun yanada og'irroqdir. Shuning 
uchun bizga yangi shakl kerak 
eng muhim shartlardan biri erkak va ayolning tengligi bo'lishi kerak bo'lgan 
munosabatlar. Tengsizlikning har qanday shakli insoniyatning evolyutsion 
yo'lidagi to'siqdir. Shuning uchun, endi odamlar munosabatlarning eng qulay 
shakllarini topishga harakat qilmoqdalar. 
Masalan, mehmon nikohi deb ataladigan narsalar mavjud - har kim o'z makonida 
yashaydi va vaqti-vaqti bilan o'zaro xohish bilan ular topiladi. Ko'pxotinli 
munosabatlarning turli xil variantlarini amalga oshirishga urinishlar mavjud. Va 
ko'pchilik o'zaro munosabatlarni rasmiylashtirishni xohlamaydi va "shunchaki 
birga yashaymiz". 
Ha, zamonaviy dunyoda oila endi munosabatlarning turli shakllarini taklif qiladi. 
Va bu erda ajablanadigan narsa yo'q. Faqat johil odamlar boshqa madaniyatlarda 
mavjud bo'lgan munosabatlarni qoralashda davom etadilar. Qarang, tabiatda nima 
bor? U erda siz oqqushlarning sadoqati va ko'pxotinlilikning turli shakllarini 
uchratishingiz mumkin. Va sizga shakllarning xilma-xilligiga salbiy munosabat 
kerak emas, eng maqbul shaklni topishga urinishlarni qoralashingiz shart emas. 
Har bir insonning taqdimotiga muvofiq yashash huquqi bor. 
Jamiyat donolik bilan qabul qilinishi kerak. zamonaviy dunyoda oila va hech 
kimning huquqlari buzilmasligi uchun barcha odamlar uchun eng katta erkinlikni 
ta'minlashga harakat qiling. 
Ko'pchilik o'zlari va boshqalar uchun juda ko'p muammolarni keltirib chiqaradigan 
shaklga yopishib olishda davom etmoqdalar. Formani saqlashga intilib, tarkib bilan 
shug'ullanmasdan, odamlar o'zlarining sog'lig'ini, baxtlarini yo'qotadilar va 
boshqalarni bu narsadan mahrum qiladilar, bolalar va jamiyat uchun muammolar 
tug'diradilar. Munosabatlarning aniq shaklini saqlab qolish bolalarga baxt keltiradi 
va ko'plab ayollar aslida o'z farzandlarining baxtini nikoh uchun qurbon 
qilmoqdalar. Bolalarning baxti ota-onalarning munosabatlarining sifatiga 
bog'liq.Bolalarga baxtli ota-onalar kerak. Ko'p odamlar, o'zlarini va boshqalarni 

---

aldaydilar, zaruriy tarkib (sevgi va hurmat) yo'qligida nikohni (shaklni) saqlab 
qolishga harakat qiladilar va ko'pincha bu ko'p yillar davomida saqlanib qolgan 
nikoh shakli ideal oila deb hisoblanadi. Atrofga boqing va siz munosabatlarning 
yaxshi ko'rinadigan shaklidan baxtli hayotdan qanchalik uzoqda bo'lganligi haqida 
ko'plab misollarni ko'rasiz. Ko'pincha bu "munosib" oila buzilganda ajablanib 
bo'ladi (nafaqat boshqalar uchun, balki er-xotinning o'zi ham). Ma'lum bo'lishicha, 
faqatgina shakl mavjud edi va ular uni kuchaytirishga harakat qilishdi. Ammo 
ichki stresslar, agar olib tashlanmasa, har qanday shaklni keltirib chiqaradi. 
Atrofimizdagi narsani ko'ramiz - nikohlar yildan-yilga tobora kuchayib boradi. 
Biroq, odam bu erkinlikdan etarli darajada foydalanishi mumkinligi to'g'risidagi 
sharti bilan, odamga ko'proq erkinlik beradi. 
Hayotdan bir misol. Yoshlar bor. Ular bir-birlarini juda yaxshi ko'rishadi. U ham, u 
ham qiziqarli, aqlli, zamonaviy, chiroyli. Ular hali turmush qurmaganlar, ular faqat 
bu haqda jiddiy o'ylashadi. Ammo nima uchun hozirgi paytda uchqunlar o'zaro 
munosabatlarida sirg'anmoqda? Nega stresslar paydo bo'ladi, hatto kichik 
shag'allar alangalanadi? 
Qiz ota-onalar o'rtasida tinchlik va osoyishtalik bo'lgan yaxshi oilada o'sgan. Ota 
ishlaydi, oila boshlig'i va onasi uyning bekasi. Uy qulay, boylik. Patriarxal oilaning 
ajoyib namunasi! Ular bunday oilalar haqida aytishadi - baxtlidirlar va o'rnak 
ko'rsatishadi. Darhaqiqat, mavjud nikohlar va ajralishlar fonida bunday oilalar 
ijobiy nuqtai nazarga ega. Va hech kimda savol yo'q: ular rivojlanadimi? Ularning 
munosabatlari bugungi kunda mos keladimi? 
Va hozirda, ko'z o'ngida bunday oila obraziga ega bo'lgan qiz dastlab teng darajada 
gullab-yashnagan kichik dunyoni qurmoqchi. Ammo, ular aytganidek, Xudo 
yengilgan yo'ldan yurmaydi. Keyingi avlodga allaqachon yanada qiziqarli vazifa 
berilgan - munosabatlarda ko'proq erkinlikni namoyish etish. Yo'l davomida ota-
onalar o'tolmaydilar. Ota-ona oilasida shakllangan patriarxal tuzilma endi zamon 
talablariga javob bermaydi, chunki u rivojlanishni bermaydi. Hozir vaqt 
boshqacha, energiyalar boshqacha. Bu yigit, qizdan farqli o'laroq, otasinikidan farq 
qiladigan dunyoqarashga ega. Va u o'z sevgilisini ramkaga, u eslagan ko'rinishda 
siqishni boshlaydi. Ammo yigit bu Procrustean to'shagiga sig'maydi - bu unga 

---

etarli emas, bu unga noqulay, shuning uchun u qarshilik ko'rsatadi. Ularni oldinda 
nima kutmoqda? 
Ha, ular turmush qurishlari mumkin, ammo bu juftlikning taqdiri nima? Ehtimol, 
muammolar bo'lishi mumkin va ular uchun ajralish ta'minlanadi va sevgining yo'q 
qilinishi ... Qarshilik kuchayadi va yorilishga olib keladi. Ularning biri sindirib, 
boshqasiga topshiradi. Yoki ular tarqalib keturlar. Barcha holatlarda - sevgi va ota-
onani rivojlantirish uchun eng yaxshi variant emas. 
Ushbu misolda siz chuqurroq sababni ko'rishingiz mumkin - bu qizning oilaviy 
stereotipiga asoslangan ichki adolatsizligi. Va bu dastur uning ongini bepul 
qilmaydi. Ota-onalar, do'stlar, kitoblar, filmlar tomonidan yaratilgan bunday 
dasturlar juda ko'p. Chuqurroq qara, qanaqa "xo'rozlar" bilan yoshlar hayotga 
qaytmoqdalar! Ularning ongida ko'plab aldanishlar, murakkabliklar, dunyo haqida 
noto'g'ri tushunchalar mavjud, hayotning mazmuni va oila qurish haqida tushuncha 
yo'q. Va har qanday bunday blok, har qanday aldanish erkinlikning etishmasligidir. 
Va ongda qancha bepul orollar bor? Ko'p, juda ko'p. 
Shunday qilib, agar shunday ichki tartibda bo'lmagan odamga tashqi erkinlik 
berilsa, u nima qilish kerakligini bilmaydi: yo uni tortib olishadi yoki, aksincha, u 
yopilib, yarmiga mahkam bog'lab, o'limdan himoyalanadi. oilaviy qadriyatlar, 
munosabatlarning boshqa shakllarini qoralash. Erkinlikning etishmasligi boshida. 
1.1. Nikohdan oldingi xatti-harakatlar. 
Oila nikoh paytida tug'ilgan, ya'ni. turli jinsdagi ikki kattalar ittifoqini rasman 
o'rnatadigan davlat tomonidan imzolangan hujjatni imzolash. Oilaning o'limi - bu 
ajralish, bu davlat tomonidan maxsus hujjatda rasmiylashtiriladi. Ammo odamlar 
xuddi shunday turmushga chiqmaydilar. Oldindan kelajakdagi turmush o'rtoqlarni 
bir-birlari bilan tanishtirish davri boshlanadi, ular davomida ular birgalikda 
yashashlari mumkinligini aniqlashga harakat qilishadi. Turli xil juftliklar har xil 
vaqtni oladi. Ba'zilar olti oyga, kimdir besh yilga kerak bo'ladi. 
Kelajakdagi turmush o'rtog'ini tanlash uchun, odamlar birgalikda yashash uchun 
qaysi biri ko'proq mos kelishini bilib, bir nechta sheriklar bilan uchrashadilar. 
Ushbu davrda odamlar potentsial turmush o'rtog'ining turli fazilatlarini 

---

baholaydilar. Agar bunday sheriklar juda oz bo'lsa, oilaviy hayot davrida 
allaqachon turmush o'rtoqlardan biri "chapga yurishni" boshlashi mumkin. Va bu 
yigit yoki qizning axloqsizligi tufayli emas, balki nikohgacha bo'lgan sheriklarning 
doirasi juda tor bo'lgani uchun sodir bo'ladi. Eng yaxshi variant, turli xil hisob-
kitoblarga ko'ra, 3-5 gacha to'xtaydi. Agar bu raqam oshib ketgan bo'lsa, unda 
"psixologik quvur" deb nomlanadigan narsa boshlanadi. Sevgi tajribasi shunchaki 
takrorlanadi, ishqiy his-tuyg'ular xiralashadi, hissiyotlar hayajoni va kuchli oilaga 
ega bo'lish istagi xiralashadi. Bo'lishi mumkin bo'lgan sheriklarni izlash ham 
zararli, ham kamchilik1. 
Yoshlar birinchi marta turmushga chiqishadi. Bu birinchi qarashda sevgi deb 
ataladi, ammo bu juda kam. Axir, faqatgina birinchi marta emas, balki umr 
yo'ldoshlaridan birining umrining oxirigacha davom etgan nikoh muvaffaqiyatli 
nikoh deb hisoblanadi. Va bu yanada kam uchraydi. 
Oila shakllanishining eng dastlabki bosqichi kelajakdagi turmush o'rtoqlar bilan 
tanishishdir. Uchrashuvning uchta shakli mavjud: o'z-o'zini tanishish, ota-onalar, 
qarindoshlar yoki do'stlar yordamida tanishish va nikoh agentligi orqali tanishish. 
Rossiyada tanishishning dastlabki ikki turi ustunlik qiladi. Nikoh agentliklari orqali 
uchrashing, ko'pchilik hali qaror qilmagan. Evropa mamlakatlarida odamlar o'zlari 
bilan uchrashishni va shundan keyingina tanlagan do'stlarini do'stlari bilan 
tanishtirishni afzal ko'rishadi. U erdagi agentliklarning xizmatlari ko'pgina bo'sh 
vaqtga ega bo'lmagan ishbilarmon odamlarga murojaat qilishadi. Sharqda G'arb 
madaniyati u erga kirib kelgunga qadar, ota-onalar orqali tanishish deyarli yagona 
mumkin edi. 
Tanishuvdan so'ng darhol yoki bir muncha vaqt o'tgach, birinchi sana belgilanadi. 
Odatda bir yigit uning tashabbuskori bo'ladi va qiz uning uchrashuv taklifiga rozi 
yoki rad etadi. O'g'il bolalar va qizlarning yig'ilish kuniga qadar ularning xatti-
harakati taxminan bir xil. Ularning ikkalasi ota-onalariga sana haqida aytib 
berishadi, ba'zan yaqin do'stlar bilan maslahatlashishadi. Uchrashuv kuni ular 
o'zlarini tartibga keltiradilar, asabiylashadi va tashqi ko'rinishini qayta-qayta 
o'zgartiradilar. Ammo keyin ularning xatti-harakatlari farq qila boshlaydi: qiz 
tashqi qiyofasi bilan taassurot qoldirishga harakat qiladi, yigitning g'amxo'rligiga 
muhtojligini ko'rsatishga intiladi va yigit o'zining aql-idroki bilan taassurot qilishga 
harakat qiladi, doimo hazil qiladi, qizga qattiq g'amxo'rlik qiladi, qo'lini berib, 

---

oldinga uzatadi, eshikni ushlab turadi va va hokazo, kino chiptalari, diskotekalar, 
restoran to'lovlari uchun to'laydi. 
Agar birinchi sana muvaffaqiyatli o'tgan bo'lsa va yoshlar bir-birini yaxshi 
ko'rishsa, keyingi uchrashuvga kelishib olishadi. Tanishuvning takrorlanishi yana 
bir bor uchrashish davrining boshlanishidan dalolat beradi, bu davrda yigit qiz 
bilan yanada ko'proq marhamat topishga intiladi va u bilan uchrashish uchun 
boshqa odamlarni qurbon qilib, unga ko'proq e'tibor beradi. Keyinchalik bu davr 
ko'pincha keksa turmush o'rtoqlar tomonidan esga olinadi, chunki bu ularning 
birgalikda hayotidagi eng romantik davr. Bir necha oy birga yashagandan so'ng, 
uchrashish ko'pincha kamayadi va bir necha yil o'tgach, turmush o'rtog'i hatto 
xotiniga g'amxo'rlik qilishni to'xtatishi mumkin. 
Sevishganlar bilan uchrashish, his-tuyg'ularini qizdirish, ularni birlashtirish uchun 
engish kerak bo'lgan qiyinchiliklar. Masalan, qo'shma yurish paytida olgan 
jarohati, aytaylik, yigit, qiz do'stining his-tuyg'ularini, uni qo'llab-quvvatlash 
qobiliyatini, agar unga boshqa parvarish kerak bo'lsa, uyiga qaytishda yordam 
beradigan sinov bo'ladi. Uchrashuv davrida yoshlar nafaqat o'rganishadi, balki bir-
birlariga ta'lim berishadi, taslim bo'lishni, o'z his-tuyg'ularini nazorat qilishni, 
janjaldan keyin turishni o'rganadilar. 
Uchrashuv paytida, yoshlar ko'pincha qarama-qarshi jinsga mansub bo'lishadi. Qiz 
buni rashkchi va hasadgo'y qilish uchun qiladi, yigit esa - uning ahamiyatini va 
xohlaganicha o'zini tutish qobiliyatini namoyish qilish uchun. Ammo ma'lum bir 
chiziqdan o'tish mumkin emas, aks holda bu tanaffusga olib kelishi mumkin. 
Uchrashuvning ba'zi bosqichlarida, sanalar vaqti-vaqti bilan o'zgarganda, yigit qiz 
do'stiga taklif qiladi, va agar u rozi bo'lsa, ota-onasidan rozilik so'raydi. Buning 
uchun u kostyum kiyadi, bo'lajak kelinning onasi va o'zi uchun gul sotib oladi, 
uning uyiga keladi, qizning ota-onasiga uning his-tuyg'ulari haqida aytib beradi va 
"qo'llarini so'raydi". Ota-onaning roziligi bo'lgan taqdirda, kelajakda yangi turmush 
qurganlar kelishuv sanasini belgilaydilar. Ishtirok etish bu yoshlarning kelin va 
kuyovga e'lonidir. Odatda bu FHDYo organlariga nikohni ro'yxatdan o'tkazish 
uchun ariza bergan kuni e'lon qilinadi. Ilgari, nikohdan keyin endi nikohni rad 

---

qilish mumkin emas edi. Xafa bo'lgan tomon "haqorat uchun pul to'lashi" kerak 
edi. 
1.2. Nikoh 
Nikoh - bu erning xotiniga va ularning ikkalasiga, ularning farzandlariga, 
qarindoshlariga va umuman jamiyatga nisbatan huquqlari, majburiyatlari va 
imtiyozlarini belgilovchi rasmiy ko'rsatmalar to'plamidir1. Jamiyat jinsiy 
munosabatlarning barcha turlarini qasddan tasdiqlangan va tasdiqlanmaganlarga 
ajratdi va davlat bunga yo'l qo'ydi va hal qilinmadi, chunki har qanday zamonaviy 
jamiyatda nikoh nafaqat ruxsat etilgan, balki majburiy jinsning davlat tomonidan 
tasdiqlangan va tasdiqlangan yagona ijtimoiy qarori hisoblanadi. Nikoh marosimi 
inauguratsiya deb nomlanadi. Nikohsiz tug'ilgan bolalar qonuniy hisoblanadi, 
chunki jamiyat ittifoqning har bir a'zosiga ona va otaning ijtimoiy rolini belgilab, 
ularga o'z avlodlariga ta'lim berish, himoya qilish va g'amxo'rlik qilish 
imkoniyatini beradi. Nikohsiz tug'ilgan bolalar noqonuniy hisoblanadi, chunki 
otaning majburiyatini olishga tayyor erkak bo'lmasligi mumkin. Bunday holda, 
bola otasi qoldirishi mumkin bo'lgan merosni olmaydi. 
Nikoh, shuningdek, hurmat qilinishi kerak bo'lgan ba'zi urf-odatlarni ham 
anglatadi. Hozirgi kunda Rossiyada bo'lajak turmush o'rtog'ining ota-onalari bilan 
uchrashish, uzuklarni almashtirish, to'y marosimida kichik tangalarni sochish, 
yangi turmush qurganlarni ramziy to'siq orqali bosib o'tish, shuningdek, Evropa 
madaniyati bilan taqqoslab, bal oyini kurortda o'tkazish odat tusiga kirgan. To'ydan 
oldin poklik odati ham bor, ammo bugungi kunda u kamdan-kam hollarda 
hurmatga sazovor. Nikoh bilan bog'liq marosimlardan tashqari, undan ajralmas 
qonunlar ham mavjud. Nikoh ro'yxatdan o'tkazilishi kerak, ajralish faqat yaxshi 
sabablarga ko'ra sodir bo'ladi, nikohda firibgarlik aniqlangan bo'lsa, u haqiqiy 
emas deb tan olinadi, turmush qurganlar o'rtasida hech qanday munosabatlar 
bo'lmasligi kerak. 
Nikoh - bu oilaviy hayotning eshigi. E. Bogardusning ta'rifiga ko'ra, nikoh - bu 
erkaklar va ayollarga oilaviy hayotni ta'minlashga imkon beradigan institut1. 
Nikoh va oila bir-biridan farq qiladigan tushunchalar: nikoh faqat nikoh 
munosabatlariga taalluqlidir, oila esa nikohdan tashqari, ota-onalik munosabatlarini 
ham qamrab oladi. Boshqacha qilib aytganda, nikoh er-xotinning munosabatlarini 

---

tartibga soluvchi tuzilma, oila esa ota-onalar va bolalar o'rtasidagi munosabatlarni 
tartibga soluvchi institutdir. Ularning o'zaro bog'liqligi shubhasizdir: qadimgi yoki 
zamonaviy har qanday jamiyatda oila nikoh orqali shakllanadi. Nikoh - bu oilani 
yaratish maqsadida ikki yoki undan ortiq shaxslar o'rtasida jamiyat tomonidan 
ruxsat etilgan uyushma. 
To'g'ri, zamonaviy jamiyatda nikohlar ko'pincha sevgining to'liq yo'qligida 
yakunlanadi. Bunga qulaylik nikohi deyiladi. Bunday nikohning maqsadi oilani 
yaratish emas, balki kelajakdagi er yoki xotinning boyligi yoki ro'yxatga olish 
imkoniyatidir. Umuman olganda, zamonaviy jamiyatda sevgi birinchi emas. 
Ko'pincha, yoshlar kerak bo'lganda turmushga chiqadilar: rejalashtirilmagan 
homiladorlik, armiyadan "voz kechish" imkoniyati. Bu biri haddan tashqari, 
ikkinchisi - yoshlik muhabbat tufayli erta turmush, bu sevgi deb atalmaydi. 17-19 
yoshdagi o'g'il bolalar va qizlar, haqiqatan ham ularning yarmini kutib olishganiga 
va qarindoshlarining ogohlantirishlariga quloq solmasdan, ba'zan turmushga 
chiqishlariga qaramay. Eng samarali nikohni 24–27 yoshdagi yoshlar amalga 
oshiradilar, bunda ikkalasi ham hayotiy tajribaga ega. Bunday nikohlar natijasida 
hozir yaxshi oilalar shakllanmoqda, ular orasida ajralishlar foizi past. Ammo 
bunday nikohni yoshlar ko'proq zarurat tug'diradilar: yaqinda o'ttiz yoshga 
to'laman va men hali turmushga chiqmaganman (turmushga chiqmaganman). 
2. Oila. 
Oila - qarindoshlik yoki nikohga asoslangan kichik guruh bo'lib, ularning a'zolari 
umumiy hayot, o'zaro yordam, ma'naviy va huquqiy javobgarlik bilan bog'liqdir. 
Bu erda, shuningdek, oila a'zolari birgalikda uy-ro'zg'or ishlarini olib borishlari va 
bir xil yashash joylarida yashashlari mumkin. 
2.1. Oilaning vazifalari. 
Oilaning asosiy vazifasi aholining ko'payishidir. Bundan tashqari, quyidagi 
funktsiyalar mavjud: 
Ta'lim - yosh avlodni ijtimoiylashtirish, jamiyatning madaniy takrorlanishini 
ta'minlash; 

---

Uy xo'jaligi - jamiyat a'zolarining jismoniy holatini saqlash, bolalar va qariyalar 
oila a'zolariga g'amxo'rlik qilish; 
Iqtisodiy - ba'zi oila a'zolarining moddiy boyliklarini boshqalar uchun olish, 
voyaga etmaganlar va nogironlarni iqtisodiy qo'llab-quvvatlash; 
Boshlang'ich ijtimoiy nazorat sohasi - bu oila a'zolarining hayotning turli 
sohalarida xulq-atvorini tartibga solish, shuningdek er-xotinlar, ota-onalar va 
bolalar, katta va o'rta avlod vakillari o'rtasidagi munosabatlardagi majburiyatlar va 
majburiyatlarni tartibga solish; 
Ma'naviy aloqa - oila a'zolarining shaxsiyatini rivojlantirish, ma'naviy o'zaro 
boyitish; 
Ijtimoiy maqom - oila a'zolariga ma'lum ijtimoiy maqomni berish, ijtimoiy 
tuzilmani ko'paytirish; 
Bo'sh vaqt - bo'sh vaqtni oqilona tashkil qilish, qiziqishlarni o'zaro boyitish; 
Hissiy - ruhiy himoya, hissiy qo'llab-quvvatlash, odamlarning hissiy barqarorligi 
va ularning psixologik terapiyasi2. 
2.2. Oilalarning turlari. 
Bir necha turdagi oilalar mavjud. Ammo ularning barchasini ikkita asosiy turga 
birlashtirish mumkin: an'anaviy va zamonaviy oila. An'anaviy oila bu bir necha 
avlodlar yashaydigan oila. Zamonaviy oilada faqat ikki avlod mavjud: ota-onalar 
va bolalar. Oilalar asosning tabiati bilan ajralib turadi. Bolalarning soniga ko'ra, 
oila bitta farzandli va ko'p bolali bo'lishi mumkin. Oila eri yoki xotinining 
hukmronlik mezoni bo'yicha patriarxal va matriarxalga bo'lish mumkin. 

---

Shuningdek, oilalar etakchilik mezoniga ko'ra bo'linadi: otalik, oila boshlig'i erkak 
bo'lsa, onalik, ya'ni. Oila boshlig'i - ayol va teng huquqli - ikkala er ham teng 
ravishda oila boshlig'i hisoblanadi1. 
Hozirgi kunda zamonaviy oilalarning aksariyati ikkita ota-onadan va bitta boladan 
iborat. Ular oilaning ijtimoiy va iqtisodiy markazini tashkil etadi, shuningdek ular 
yangi avlodlarning ko'payishi uchun javobgardir. Bunday oila yadro deb ataladi, bu 
lotincha "yadro" degan ma'noni anglatadi. Bunday holda, boshqa barcha 
qarindoshlar alohida yashashadi. Aksincha, oila kengaytirilgan deb nomlanadi, 
ya'ni. an'anaviy. Bunday oila shuningdek ko'payish deb ataladi, ya'ni. oila 
amakilar, amakivachchalar va hokazolarni oilaga qo'shmasdan, to'g'ridan-to'g'ri 
qarindoshlarning uch-to'rt avlodi tomonidan kengayadi. Yadro oilasida, etuk 
bolalar ota-onalaridan ajralib, o'zlarining oilalarini yaratadilar, yana yadro. Agar 
yangi oila ota-onadan ajralmasa, unda uch avloddan iborat kengaytirilgan oila 
shakllanadi. Bunday holda, ikkita oilani ajratish mumkin: ota-ona va yangi tashkil 
etilgan. Yadro oilasini shakllantirish faqat katta yoshdagi farzandlar nikohdan 
keyin ota-onalaridan alohida yashashga imkon beradigan jamiyatda mumkin, ya'ni. 
mustaqil ravishda o'zlarini ta'minlashlari mumkin. Rossiyada yosh oilalarning 60 
foizi turmush o'rtoqlardan birining ota-onasi bilan yashashni davom ettirmoqda. 
2.3. Qarindoshlik 
Har bir oila qarindoshlik tizimidagi alohida bo'g'in bo'lib, unga bevosita, 
amakivachchalar va ikkinchi amakivachchalar kiradi. Qarindoshlik umumiy 
ajdodlar, asrab olish yoki nikohga oid odamlarni birlashtiradi. Bundan tashqari, er 
uchun uning qarindoshlari - qon qarindoshlari, qarindoshlarining qarindoshlari - 
kuyovning qarindoshlari. Va shunga ko'ra, aksincha. Qonunda qarindoshlar barcha 
qarindoshlarni nikohga chaqiradilar. 
Eng yaqin qarindoshlar faqat ettita bo'lishi mumkin: onasi, otasi, ukasi, singlisi, 
turmush o'rtog'i, qizi, o'g'li. Bir nechta o'g'il, aka-uka bo'lishi mumkin, ammo 
onasi, otasi va turmush o'rtog'i har doim yakkalikdadirlar. Faqat qaynonadan 
boshlab jiyan bilan tugaydigan 33 amakivachchasi bor. Ikkinchi amakivachchalar 
soni 2-3 tadan 150 tagacha o'zgarishi mumkin. Agar bir necha kishi muayyan 
lavozimlarni egallashi mumkin deb hisoblasak, qarindoshlarning umumiy soni bir 
necha yuzga etishi mumkin. 

---

Qarindoshlikning ajoyib xususiyati shundaki, u biologik kelib chiqishiga emas, 
balki nasl-nasab qonunlariga asoslanadi, chunki asrab olish ham qarindoshlik deb 
hisoblanadi. 
An'anaviy jamiyat davrida qarindoshlik ijtimoiy tartibning asosiy shakli edi; oilada 
tanazzul bo'lish beparvolik edi. Zamonaviy jamiyatda qarindoshlik birlashtiruvchi 
funktsiyani o'z ichiga olmaydi, bundan tashqari har bir oila boshqa barcha 
qarindoshlardan ajratilgan holda yashaydi. Ko'p odamlar uzoq qarindoshlarining 
ismlari bilan bilishmaydi, masalan, ikkinchi amakivachchalar. Eng yaqin 
qarindoshlar ham kamdan-kam hollarda yig'ilishadi va uchrashuv odatda 
kimningdir yilligi yoki boshqa muhim voqea bo'ladi. Oila va qarindoshlikning 
asosiy farqi shundaki, zamonaviy jamiyatdagi qarindoshlar bir-biri bilan doimiy 
aloqada bo'lgan bunday odamlar guruhini tashkil qilmaydi. Ammo qadimgi 
davrlarda barcha qarindoshlar bitta katta oila bo'lib, ularning a'zolari birga yashar 
edilar va ikki kishilik oila katta oilaning o'ziga xos ittifoqi edi. Bunday juftlikning 
boshqa qarindoshlaridan alohida yashash imkoniyati yo'q edi, chunki bu holatda u 
o'zini o'limga mahkum qildi. 
Zamonaviy jamiyatda boshqa qarindoshlardan alohida yashash imkoniyati 
muammosi faqat yashash maydoni mavjudligi bilan cheklangan. Ko'pincha, 
alohida yashashni ta'minlash uchun har ikkala er va xotin ham to'liq kuch bilan 
ishlashni davom ettirmoqdalar, ammo ta'lim olgandan keyin darhol kvartiraga ega 
bo'lgan oilada ulardan faqat bittasi, odatda erkak kishi to'liq kuch bilan ishlaydi. 
2.4. Rollarni taqsimlash va oilada etakchilik muammosi. 
Jamiyat rivojlanib borgan sari an'anaviy ko'p avlodli oilani yadroviy oila tark etdi. 
Shu bilan birga, oilaning birinchi daromad manbai, uning boquvchisi er, xotin esa 
uy ishlari bilan shug'ullangan. Keyinchalik vaziyat o'zgardi va xotini ham ishlay 
boshladi, ya'ni. oilada ikkita boquvchi bor edi. SSSR ayollarning bandligi juda 
yuqori bo'lgan mamlakat edi: 1922 yilda - 25%, 1940 yilda - 38,9%, 1960 yilda - 
47,2%, 1970 yilda - 50,8%, 80-yillarning oxirlarida. - 52-55% 3. Bugungi kunda 
turli shaharlarda bu ko'rsatkich taxminan 70-80% ni tashkil qiladi. Bundan 
tashqari, ba'zi ayollar yarim kun, haftada yoki uyda ishlaydi. Tibbiyot va ta'lim 
sohasidagi ishchilarning aksariyati ayollardir, bu moslashuvchan jadval asosida 

---

ishlash imkoniyati bilan bog'liq. Bolalarini va keksa ota-onalarini boqishi kerak 
bo'lgan yolg'iz ayollarning bandligi to'liq oilalarga qaraganda ancha yuqori. 
Aksariyat oilalarda, ayol moliyaviy ahvoli yomonlashganda ishga kirishadi. Ammo 
ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish yoki turmush o'rtog'idan mustaqillik hissini olish 
uchun ishlash kerak bo'lgan ayollar bor. Uy hayoti ularni jamoadan va ishlaydigan 
odamlar bilan aloqa qilishdan ajratib turadi, bunday ayollar "o'zlarini ushlab 
turishadi", ammo ishchilar orasida ularning ulushi taxminan 20% ni tashkil qiladi. 
Ish ayolni uy vazifalaridan ozod qilmaydi, shuning uchun ayolga yuk erkaklarga 
qaraganda 2 baravar ko'p. Ammo ishlaydigan ayol ishlamaslikka qaraganda uy 
sharoitida va bolalarni tarbiyalashga kamroq vaqt sarflaydi. Shuning uchun, er 
faqat ikkita erkak ishlaydigan oilalarga qaraganda, ikki nafar boquvchisiz oilalarda 
uy xo'jaligini yuritish va farzandlar etishtirishda ko'proq ishtirok etadi. Ammo 
ularning ishtirok etish ulushi hanuzgacha ayol hissasiga qaraganda kamroq. 
Erkaklarni uy yumushlaridan ajratish, erning ish kuni o'z kunidan uzoqroq 
bo'lishini, erining ishi esa og'irroq bo'lishini anglatadi. Ushbu javoblar 1985 yilda 
so'ralgan ayollarning 40% va 22% tomonidan berilgan. 16% ularning erlari yozgi 
uy qurish yoki avtoulovni ta'mirlash bilan band ekanliklarini aytishdi. Aslida, 
ayolga erkakdan bolani tarbiyalashda unga uydagidan ko'proq yordam berishi 
muhimroqdir. Ammo Rossiyadagi otalar onalarga qaraganda bolalarni parvarish 
qilish bilan kamroq shug'ullanishadi, ikkala ota-ona ham bola bo'lish jarayoniga bir 
xil hissa qo'shadilar. 
Turmush o'rtoqlarning ish bilan ta'minlanishi va ularning daromadlari darajasi 
ularning oiladagi ahvoliga bevosita ta'sir qiladi. Barcha mamlakatlarda oilada 
qarorlar qabul qilishda asosiy rolni moddiy omil o'ynaydi: ish haqi yuqori bo'lgan, 
oilada etakchi mavqeni egallagan er va oila boshlig'i. Ammo daromad bevosita 
malaka va ta'lim darajasiga bog'liq. Natijada, aksariyat oilalarda erkak birdaniga 
uchta toifaga bo'linadi: ta'lim, professionallik va yuqori daromad. Aftidan, 
ishlaydigan ayol oiladagi mavqeini tenglashtirishi kerak. Biroq, insoniyat jamiyati 
an'anaviy ravishda erkak uchun yakuniy qaror qabul qilish huquqini ta'minlaydi, 
shuning uchun erlar o'zlarining ijtimoiy obro'si bilan xotinlarini ishlab chiqarish 
ishlaridan tashqari uy vazifalarining ko'p qismini bajarishga majbur qilishadi. 
Garchi ayol har doim oilada etakchilikka erishish uchun to'g'ri yo'lga ega. U 
muloyimlik va muloyimlik bilan harakat qilib, erini xohlagan narsani qilishga 
majburlaydi. 

---

Ammo oilada etakchilik juda murakkab hodisa. Ba'zi oilalarda, barcha qarorlar er 
tomonidan qabul qilinganga o'xshaydi, aslida xotin ko'pincha yig'laydi va yig'lash 
uning yo'lini osonlikcha oladi. Shu bilan birga, er xotini bilan asabiylashishni 
istamagani uchun shunchaki taslim bo'ladi. Oilada haqiqiy kuchga ega bo'lgan 
bunday ayollar, ko'pincha erdan tashqaridagi odamlar, do'stlar, qarindoshlar oldida 
erni tanqid qilishlariga imkon berib, nikoh munosabatlariga zarar etkazishadi. 
Bunday oilalarda, erlar ko'pincha bepushtlik kompleksiga ega bo'ladilar. 
Umuman olganda, zamonaviy jamiyatda qarorlar qabul qilishda ayollarning roli tez 
o'sib bormoqda. O'rta yoshli umr yo'ldoshlari bo'lgan oilalarda ayol erkakdan ko'ra 
oilaviy hayotning barcha sohalarida qaror qabul qiladi. Katta yoshli avlod vakillari 
orasida erkaklar asosan iqtisodiy qarorlar qabul qilishadi, ayollar esa dam olishni 
tashkil etish, bolalarni tarbiyalash va h.k. Yosh oilalarda barcha qarorlar 
demokratik asosda qabul qilinadi. Bu holat ayollarning o'ziga bo'lgan hurmatining 
ortishi va qisman o'z pozitsiyalarini kuchaytirgan feministik harakatlar tufayli 
yuzaga keladi. Ba'zida ayol oilada etakchilikka erishib, nikohdan norozi bo'la 
boshlagani ro'y beradi. Ma'lum bo'lishicha, ayolga oilaviy va turmush o'rtog'idan 
qoniqish uchun mutlaqo emas, balki to'la huquqli ayol kerak. Umuman olganda, 
oilada etakchilik, ustunlik sifatida, er va xotinning boshqasidan ustunligi 
bo'lmasligi kerak, chunki nikoh va oila bir-birini to'ldiradigan ikki teng kishining 
birligidir. Xotinning erga bo'ysunmaslik itoatkorlik feodalizmga asoslangan, va 
erning xotin tomonidan bostirilishi bema'nilikdir. 
2.5. Ajralish va uning oqibatlari. 
Ajrashish bu er-xotinning umri davomida ajralishdir. Yigirmanchi asrning 
boshlarida ajralish ijtimoiy hayotda juda kam uchraydi va bugungi kunda turli 
sabablarga ko'ra ajralish keng tarqalgan. Ajralish darajasi aholining deyarli barcha 
qatlamlari orasida o'sib bormoqda. Rossiyada ajralish qonuniy sudda bir yoki 
ikkala turmush o'rtog'ining iltimosiga binoan va voyaga etmagan bolalari 
bo'lmagan turmush o'rtoqlarning o'zaro roziligi bilan ro'yxatga olish idorasida 
amalga oshiriladi. Mamlakatimizda ajralish darajasi juda yuqori, biz AQShdan 
keyin ikkinchi o'rinda turibmiz. Ammo agar AQShda oilaviy qadriyatlarni 
mustahkamlash borasida ko'rilgan choralar tufayli ajralishlar soni kamaygan bo'lsa, 
Rossiyada iqtisodiy ahvol tufayli oilalar kamroq davolanmoqda. Qo'shma 
Shtatlarda ko'plab oilalar oilani saqlab qolish uchun Rossiyaga qaraganda ko'proq 
choralar ko'rishadi. Biz oilaviy psixoanalitga borishni mamlakatimizda odatiy 

---

holga keltirishga harakat qilishimiz kerak. Bunday holatda, advokatlar ajralish 
jarayonini doimiy ravishda osonlashtiradi, bu esa oilaviy aloqalarning 
zaiflashishiga yordam beradi. 
Ajralishning sabablari er-xotin deb ataladigan sub'ektiv sabablardir. Ammo 
motivlar ajralish paytidagi vaziyatni aks ettiradi, bunga aslida sabab bo'lgan 
sabablarni ko'rsatmasdan. Ajralgan er-xotinlarning aksariyati sudda ajrashishning 
asl sabablarini emas, balki uni qo'zg'atgan sabablarni chaqirishadi. Ular orasida eng 
ko'p uchraydigan narsalar xarakterlarning xilma-xilligi, zinokorlik, alkogolizm, 
umumiy manfaatlarning yo'qligi, yaxshi moddiy sharoitlarning yo'qligi va ota-
onalarning turmush o'rtoqlarning ishlariga haddan tashqari aralashishi hisoblanadi. 
Ajralishning haqiqiy sabablari ob'ektivdir va odamlarning xohish-irodasiga bog'liq 
emas. Masalan, pulning yo'qligi, qaynonasi bilan yashash, xotinning uy xo'jaligini 
boshqarishga qodir emasligi. Ammo ajrashish sababi kabi omillarni hisobga 
olmaymiz. Aksariyat hollarda, bu ajralishga sabab bo'lgan uy xo'jaligining ba'zi 
turlari. Masalan, er o'z xotiniga onasini doimiy ravishda "ko'rayotganini" yoki 
ayoli erini uy atrofida yordam bermagani uchun tanqid qila boshlaydi, ularning 
barchasi keskin janjalga aylanishi mumkin. Natijada, ulardan biri ajrashish uchun 
ariza berishi mumkin. 
Kattalar uchun ajralishning oqibatlari insonning hissiy holati va uning sog'lig'iga 
ta'sir qiladi, chunki ajralish juda ko'p stressdir. Ajrashganlarning iqtisodiy ahvoli 
yomonlashmoqda. Ota-ona rollarini bajarish ham qiyinlashadi. Ajralgan 
odamlarning yana bir muammosi - bu oilaning do'stlari bo'lgan do'stlari bilan 
uchrashishdan majburan voz kechish. Ular bilan munosabatlarni saqlab qolish 
qiyinlashadi. Ayrim ajrashgan odamlar ajralishdan keyin jamoat joylarida yolg'iz 
ko'rinishga uyalishadi. Nikohda ko'p vaqt yashaganlar uchun bu muammolar 
yoshlarga qaraganda ancha keskinroq. Ikkinchisida turmush qurish uchun ko'proq 
imkoniyatlar mavjud. 
Ajralish holatlarida sud bolalarning manfaatlarini to'liq hisobga olishga harakat 
qiladi, ammo ota-onalardan birining yo'qolishi bolaga jiddiy ta'sir qiladi. Bundan 
tashqari, ko'pincha ota yoki ona bolalarni tarbiyalashda qatnashishdan bosh tortishi 
va bu otalarga ko'proq xosdir. Ajralishning eng ayanchli oqibati bola boshqalarga 
nisbatan shafqatsiz va sovuq bo'lib ulg'ayishi, butun dunyo g'azablanishidir. 

---

Ajralishning barcha salbiy tomonlari bo'lsa, buni taqiqlab bo'lmaydi, chunki bu 
vaqtdan boshlab nikoh majburiy ittifoqqa aylanadi. Agar biror kishi nikohda baxt 
topmasa, uni yana qilishga harakat qilish kerak. Ajralish sonini kamaytirish va 
o'zingizni undan himoya qilish uchun siz kelajakdagi turmush o'rtog'ingizni tanlash 
haqida ko'proq o'ylab ko'rishingiz kerak va doimiy ravishda nikohni 
mustahkamlashga intilib, kamchiliklaringizni yo'q qilishga harakat qiling va 
turmush o'rtog'ingizning kamchiliklarini tuzatishga harakat qiling. Ammo bu erda 
ham haddan tashqari g'ayrat faqat zarar etkazishi mumkin. 
Xulosa 
Zamonaviy jamiyatda oilani odatiy ma'noda ijtimoiy institut sifatida zaiflashtirish 
tendentsiyasi mavjud. Unga xos bo'lgan oilaning birligi deyarli yo'q bo'lib ketdi. 
Zamonaviy yosh avlod bo'sh vaqtlarini oila orasida emas, balki do'stlari orasida 
o'tkazishni afzal ko'rishadi. Oila a'zolarining an'anaviy roli va majburiyatlari 
sezilarli darajada o'zgardi. Ayol uy xo'jaligini olib borgan va bolalar bilan 
shug'ullangan va erkak oilaning iqtisodiy mustaqilligini to'liq ta'minlagan vaqt 
o'tdi. Hozirda ko'plab ayollar sanoat va hatto siyosiy faoliyat bilan shug'ullanadilar, 
oilani erkak kishi bilan teng ravishda ta'minlaydilar va ko'pincha oilaviy qarorlarni 
qabul qilishda etakchi o'rinni egallaydilar. To'g'ri, bu deyarli xristian va buddist 
madaniyati bo'lgan mamlakatlarda ro'y beradi. Bunday o'zgarishlar ular bilan oila 
va umuman jamiyat uchun qator salbiy va ijobiy oqibatlarga olib keladi. Bir 
tomondan, ayolning o'zini o'zi qadrlashi ko'tariladi, boshqa tomondan, erkakning 
o'zini o'zi hurmati pasayadi. Nikoh munosabatlaridagi ayollarning tenglik uchun 
kurashlari ko'pincha oiladagi hukmronlik uchun kurashga aylanadi. Bundan 
tashqari, ayollarning ish bilan ta'minlanishi demografik vaziyatga salbiy ta'sir 
ko'rsatmoqda, chunki martaba topishni istagan ayol uzoq vaqt ona bo'lishni 
xohlamaydi. Va bu tug'ilishning pasayishiga va o'limning ko'payishiga olib keladi. 
Ijtimoiy institut sifatida, oila uchun eng katta xavf - menimcha, hozirda etarlicha 
katta yoshlar fuqarolik nikohini yoki ochiq munosabatlarni afzal ko'rishni 
istamayapti. Ushbu tendentsiya asosan yirik shaharlarda kuzatilmoqda, ammo 
viloyat har doim mamlakat markazini kuzatib boradi. 
Ammo oilaning asosiy qadriyati: oilaviy o'choqdagi quvonch hech qachon 
yo'qolmaydi. Zamonaviy dunyo juda shafqatsiz va qo'rqinchli narsadir. Agar ishda 
ishdan bo'shatish bilan tahdid qilishsa, yaxshi narsalarga pullari yo'q, shunchaki 

---

qo'rqasizlar va ertangi kuningiz nima bo'lishini bilmayapsizlar, oila o'zingizni 
yaxshi va xotirjam his qiladigan joyga aylanadi. 
Адабиётлар. 
1. 
Столяренко В.Э. «Антропология - системная наука о человеке: учебное пособие для 
студентов ВУЗов». - 2-ое изд., Ростов-на-Дону: Феникс, 2004-384 с. 
2. 
Клод Леви-Стросс. Структурная антропология. - Москва: Эксмо- Пресс, 2001. 
3. 
Орлова Э.А. Введение в соцнальную и культурную антропологию. М.,1994
4. 
Умаров Э. Культурология. - Т.: 2006. 
5. 
Ashirov.A, Atadjanov SH. Etnologiya: O‘kuv ko‘llanma. - Toshkent., 2007. 
1. 
Ashirov.A. O‘zbek xalqining qadimiy ehtiqod va marosimlari. - Toshkent., 2007. 
2. 
Jabborov I. O‘zbek xalq etnografiyasi. T.: O‘kituvchi, 1994. 
3. 
Madaniy va ma’rifiy ishlar. Lug‘at. T„ 1996.