|
Mavzu bo’yicha berilgan jadvalni to’ldiring.
Eron inqilobi va Inqilobning ikkinchi davrini qiyosiy tahlil qilib jadvalni to’ldiring.
Eron inqilobi
|
Inqilobning ikkinchi davri
| |
Ichki ytimorv ziddiyatlar, tashqi iqtisodiy va siyosiy siquvlar Eronda 1905- yili inqilobiy harakat boshlanishiga sabab bo`ldi.
Mamlakat aholisi butun mamlakat
|
1907-1911- yillar Eron inqilobining ikkinchi davri deyiladi. Harakat endi asosan mustamlakachilarga qarshi
qaratildi. Shahar kambag`al qatlamlari ham o`z talablari bilan
|
sanoat tarmoqlariga xo`jayinlik qiluvchi rus-ingliz sarmoyadorlarini mamlakat hududidan chiqarib yuborishni talab qildilar
O`rniga mustabid tuzum tarafdori, yangilikka qarshi Muhammad Alishoh o`tirdi va inqilobiy o`zgarishlarga qarshi kurash boshladi. Yangi shoh Majlisga qat`iy qarshi edi. Lekin, inqilobiy harakat ko`lami uni Eronda konstitutsiyaviy tartibni saqlab turishga majbur etdi.
|
chiqishdi. Ayniqsa, mujohidlar tashkiloti katta ta'sirga ega bo`ldi. Shoh Eron Konstitutsiyasining eng muhim demokratik mazmundagi moddalarini tasdiqlab imzo chekishga rozi bo`ldi. Qonun oldida hamma teng, shaxs va mulk daxlsizligi, jamiyatlar tuzish, majlislar o`tkazish, dunyoviy sud (shariat sudi bilan bir qatorda), qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi davlat organlarini ajratish
kabi moddalar muhim ahamiyatga ega edi.
|
Frantsuz sayohatchisi SHadrenning yozishicha, shohning mulklariga Eronning eng hosildor yerlari va iqtisodiy rivojlangan hududlari kirib, bu yerlar mamlakat umumiy yerlarining 2/3 qismini tashkil qilardi. Davlat va shoh yerlaridan tashqari vaqf yerlari ham mavjud bo’lib, bu yerlardan qoladigan foyda shia ruhoniylariga tegishli edi.
Safaviylar o’z xizmatida bo’lgan zodagonlarga yerlarni suyurg’ol shaklida emas, asosan tiul shaklida, ya’ni bir umrga, lekin meros bo’lib qolmaslik sharti bilan tarqatishardi.
Abbos I 1590 yili turklar bilan Istambul shartnomasini imzoladi. Unga ko’ra SHarqiy Gruziya, SHarqiy Armaniston, Kurdiston, butun
Ozarbayjon va Luristonning bir qismi usmoniylarga o’tdi. Abbos I esa turklar bilan sulh imzolangandan so’ng butun kuchini o’zboshimcha ayirmachi feodallarni bo’ysundirishga va shimoldagi o’zbek xonlariga qarshi qaratdi.
Abbos I ning davlatni markazlashtirish va ma’muriy tuzumni takomillashtirish siyosati asosan feodal tarqoqlikni tugatishga qaratilgan edi. Abbosgacha armiya harbiy feodal qizilboshlarning alohida otliq guruhlaridan, dehqonlarning ko’ngilli piyoda qo’shinlaridan va shohning xavfsizligini ta’minlovchi otliq guruhlardan iborat edi. Harbiy islohotlar o’tkazish natijasida Abbos I 12 ming kishidan iborat o’qchimushketyorlar, 10 ming kishilik asosan kavkazliklardan tashkil topgan otliq g’ulomlar, 12 ming kishi va 500 to’pdan iborat artilleriya
korpusidan tashkil topgan muntazam armiya tuzdi. Qo’riqchilar korpusi (shohning xavfsizligini ta’minlovchi otliq guruh) saqlab qolindi.
Hunarmandchilikning sohalari orasida ayniqsa to’qimachilik keng rivojlandi. Isfahon atrofida bozor uchun turli-tuman mato ishlab
chiqaradigan 1460 ta mahalla ma’lum edi. Isfahondan tashqari SHeroz, Tabriz, Mashhad kabi boshqa shaharlarda ham shohi, baxmal, parcha kabi matolar ichki va tashqi bozor uchun ko’plab ishlab chiqariladi.
Eronda to’qilgan zardo’zlik mahsulotlari ayniqsa Yevropa bozorlarida yuqori baholangan.
Ayniqsa Eron tomonidan Kavkazortidagi ipakchilik tumanlari bosib olinganidan so’ng tashqi savdodan keladigan foyda davlat daromadining asosiy qismini tashkil qila boshladi. Savdo kompaniyalari orasida shoh nomidan tashqi savdoda ishtirok etadigan armanlarning «Yangi Julfa» kompaniyasi alohida ajralib turardi. Eron savdogarlari Osiyodagi boshqa mamlakatlarga va Yevropaga mahsulot olib borishardi. Ayrim kompaniyalar hatto SHvetsiya va Xitoyda ham o’z vakillik idoralariga ega edilar. Savdogarlar katta huquqlarga ega bo’lib, hukmdorlar tomonidan himoya qilinar, feodallar qatlami bilan qattiq bog’langan edi. Safaviylar chet elsavdo kompaniyalariga turli yengilliklar berib,
ular bilan savdoni rivojlantirishdan ham juda katta manfaat ko’rardi.
XVII asr boshlarida Eronga inglizlarning Ost-Indiya kompaniyasi o’z vakillarini jo’natdi. 1616 yili shoh Abbos I ingliz savdogarlari bilan yaxshi muomalada bo’lish, o’z portlarida ingliz savdo kemalarini qabul qilish to’g’risida buyruq berdi. Bir yildan so’ng kompaniya vakillari juda ko’p tovarlar bilan kelganida Abbos I SHeroz va Isfahonda ingliz faktoriyalarini ochishga ruxsat berdi. Inglizlar shoh saroyida o’z vakiliga ega bo’lish, butun mamlakat bo’ylab erkin savdo qilish, o’zi bilan qurol olib yurish va zarur hollarda uni qo’llash va diniy e’tiqod erkinligi kabi huquqlarga ega bo’lishdi. SHuningdek, ularni mahalliy qonunlar bilan sud qilish mumkin emasdi.
Natijada XVII asr ikkinchi yarmidan Eron iqtisodiy va siyosiy
tushkunlikni boshidan kechirdi, xalqning ahvoli og’irlashdi. XVII asr oxiri – XVIII asr boshlarida turli viloyatlar dehqonlarining
qo’zg’olonlari bo’lib o’tdi.
Eron zamindorlari, savdogarlari va sudxo`rlari shoh hokimiyatini cheklab o`z mulklarining daxlsiz bo`lishini, gubernatorlar va xonlar o`zboshimchaligiga barham berishni, eronlik sarmoyadorlarning huquqlarini chet ellik kapital egalari bilan teng qilib qo`yilishini talab qildilar. Eronga kapital chiqarish bo`yicha Angliya birinchi o`rinda edi.
1872-yili Eron neft konlaridan foydalanish, tosh va temiryo`l qurish konsepsiyalari olindi. 1889- yili ingliz monopolisti Reyter Eronda
«Shohansholibank» ochishga erishdi. Shartga ko`ra, bank qog`oz pullar chiqarish va mamlakat yerosti boyliklaridan erkin foydalanish huquqini oldi. I jahon urushi arafasida Eron Angliyadan 9,6 million funt sterling qarz bo`lib qoldi. Eronni qaram qilishda Rossiya ham ishtirok etdi.
Birinchi jahon urushi arafasida Eronning Rossiyadan qarzi 164 million rublni tashkil etdi. Eronning iqtisodiy qaramligi siyosiy qaramlikni ham kuchaytirdi. Ayniqsa, ruslarning shoh saroyiga ta'siri kuchli edi.
Inglizlar esa boshqa yo`ldan bordilar.
Eron Inqilobi 1905-1911 yillar
Do'stlaringiz bilan baham: |
