7-mavzu: tobe axloq ryeja: Tobe axloqning tavsifnomasi Kontseptual modellar

Kontsyeptual modyellar
Muqtoj axloq tabiati qaqidagi tasavvurlar madaniyatning rivojlanishi bilan
parallyel ravishda rivojlandi va qozirgacha mukammal dyeb hisoblash mumkin
ems. Tarixan birinchi bo`lib, eqtimol, addiktiv axloq ruqsizlik va ma'naviy
nomukamallik oqibati sifatida ma'naviy modyel chiqdi. Bu modyel qalokatli
odatlar odamning gunoqkorligi ko`rinishlaridan biri hisoblanishiga mos tushuvchi
diniy dunyoqarash boshlanadi.
Etik nuqtai nazardan odam o`z axloqiga to`la mas'uliyatni oladi. Masalan,
piyonistalar o`z ishqibozligiga byeriluvchan gyedonistik kayfiyatdagi individ
hisoblanadilar. Albatta, axmoqona odatlardan qutulish uchun o`ziga ichishni man
etish va sust irodani obrazli qilib aytganda “sochidan ushlab botqoqdan tortib
olishga urinish” bilan yengish zarur. qozirgi vaqtda axloqiy modyel, agar o`rni
bo`lsa, giyohvand moddalarga boqlanib qolganlarga giyohvand moddalarni
istye'mol qilish va qonunbuzarlik sodir etish o`rtasidagi zich aloqaga asosan
qo`llaniladi.
Addiktiv axloqning boshqa kontsyeptual paradigmasi kasallik modyeli
hisoblanadi. Ushbu modyel mutaxassislar orasida ommaviylikka erishdi va kyeng
jamoatchilik e'tirofini oldi (masalan, “O`n ikki qadam” dasturi doirasida). Ko`rib
chiqilgan modyelga muvofiq boqlanib qolish o`zida maxsus yordam olishni talab
qiluvchi kasallikni aks ettiradi. Bunda addikt qisman o`z kasalligining o`tishida
mas'uliyatdan qisman ozod bo`ladi. Masalan, kak diabyetik o`z diabyetiga javob
byerishi mumkin bo`lmaganiday, piyonista ham o`z piyonistaligi uchun javobgar
emas. Addiktlar ekzogyen moddalardan boqlanib qolishga immanyent moyilligi
bo`lgan odamlar sifatida ko`rib chiqiladi. Modomiki, muqtojlik qiyin
davolanuvchi dyeb tan olingan ekan, u bilan azoblanuvchi odam butun qayoti
davomida bu oqriqli maylga qarshilik ko`rsatishi lozim. Va aynan shuning uchun u
shaxsan javobgardir.
Anonim piyonistalar jamiyatida (AL) davolashning nisbatan yuqori samarasi
kasallik modyeli ommaviyligining o`sishiga olib kyeldi. Giyohvandlikka boqlanib
qolganlar anonim giyohvandlar (AN) tashkilotini yaratib, muvaffaqiyatga AA
erishishga urinmoqdalar. Kak otmyechayet P. Kuttyer ta'kidlashicha, bu qisman
piyonista shaxslar va giyohvand moddalarni istye'mol qiluvchi odamlar o`rtasidagi
aqamiyatli farqni tushuntiradi [12, 211-b.].
Boshqa simptomatik modyel addiktiv axloqni alohida axloqiy “simptomlar”
yoki odatlar sifatida o`rganishni ko`zda tutadi [5]. Masalan, chyekish jiddiy
shaxsiy muammolar bilan qam, kasallik buzilishlari bilan ham bog’liq bo`lmagan
oddiy odat bo`lishi mumkin. Bunday axloq axloqning boshqa har qanday (shu
jumladan, foydali) styeryeotipi kabi o`rganish qonunlari bo`yicha shakllanadi.
Masalan, o`smir chyekishga o`zi uchun aqamiyatli bo`lgan kompaniyada
tyengdoshlarining ma'qullashini olib va kattalikni qis qilib, qo`shilishi mumkin.
Albatta, tibbiy-psixologik ta'sir aniq bir simptom – odatga yo`nalgan bo`lishi
darkor. Buning uchun quyidagilarni aniqlab olish muqim: shaxs ushbu axloqdan
(u nima bilan o`z-o`zini mustaqkamlaydi) qanday psixologik foyda chiqaradi; u,
odatda, qanday sharoitlarda o`tadi (nima uni mustaqkamlaydi); Nihoyat, qachon
va nima uchun u namoyon bo`lmaydi (uning ingibitorlari qanday). Olingan
axborotga asosan uni har doim namoyon bo`lganda “jazolab” va aksincha, ijobiy
axloqni mstaqkamlab, istalmagan axloqqa ta'sir ko`rsatishni ryejalashtirish
mumkin. Masalan, agar biz chyekishni tashlashni istasak, uyda sigaryeta
saqlamasligimiz; syekin-asta chyekilgan sigaryetalar sonini kamaytirib borishimiz,
chyekishdan tiyilganda o`zimizni raqbatlantirishimiz, qachonki chyekishga xog’ish
tuqilganida “boshqa” yoqimli nimanidir qilishimiz kyerak.
Ko`rib chiqilgan tamoyil dorivor pryeparatlardan foydalanish yordamida
ham amalga oshirilishi mumkin. Masalan, bog’liqlik bilan ajralishni istagan
odamga ichkilik yoki giyohvand moddalarni istye'mol qilganda o`ta noxush
ryeaktsiyalarni (yurak urishi, bo`qilish, vaqima) uyqotuvchi pryeparatlarni kiritish
mumkin. Ushbu qolda avval istalgan ob'yekt qo`rquv yoki nafratlanish bilan
assotsiatsiyalanishni boshlaydi va muqtoj axloq syekin-asta so`nishi mumkin.
Boshqa qollarda giyohvand moddalarni qabul qiluvchi ryetsyeptorlarni blokirovkalovchi
(“o`chiruvchi”) dorilardan foydalaniladi. Shunga o`xshash moddalar
ta'siri ostida shunchaki kutilgan kayf bo`lmaydi, shu bilan muqtoj axloq
mustaqkamlanmaydi va istye'mol qilish ma'nosiz bo`lib qoladi.
Simptomatik modyel yetarlicha ishonchli ko`rinadi. U addiktiv axloqning
turlicha shakllarida – mustaqil yoki komplyeks ryeabilitatsiya doirasida kyeng
foydalaniladi.
Muqtoj axloqning eng kam tarqalgani psixoanalitik modyeldir [12, 21, 28].
Eqtimol, bu addiktiv buzilishning psixoanalitik tyerapiyasi qali yuqori
samaradorlikka erishmagani bilan bog’liqdir. Ayni vaqtda muqtoj axloq
shakllanishining psixodinamik myexanizmlari uning tabiatini tushunish uchun o`ta
muqim dyeb tan olinadi. Psixoanalitik modyelga muvofiq addiktiv axloq shaxsiy
dinamikaning buzilgan ko`rinishlaridan biri hisoblanadi. Muqtoj axloqqa
individual moyillik qayotning birinchi yillarida aniqlanadi. Kyeyin u ixtiyorsiz
sabablar kabi inson xaraktyerining xususiyatlari (masalan, oral xaraktyer) bilan
uyqotiladi va quvvatlanadi.
AA tashkiloti kasallikka boqlanib qolishni tan olishiga qaramay, uning
faoliyati shaxs ichki tuzilmaviy o`zgarishlarini jadal qo`llab-quvvatlashga
yo`naltirilgan. Masalan, zich shaxslararo munosabatda ichkilikdan tiyilish
kontyekstida qachonki odamlar baxtsizlik bo`yicha o`rtoqlari bilan e'tiborli va
qamxo`r birlashishni qis qilgandagina erishiladi. qamxo`rlik qiluvchi figuralar
psixotyerapyevt intyernalizatsiyalangani kabi obrazda intyernalizatsiyalanadi. Bu,
o`z navbatida, piyonistaga impulsni nazorat qilishga yordam byeradi va uning
Egosini kuchaytiradi.
Tizimli-shaxsiy modyelda muqtoj axloq shaxsning aqamiyatli munosabatlar
tizimi va qayotiy muqim funktsiyalarning uzilishi bilan bog’liq disfunktsional kabi
ko`rib chiqiladi [10, I]. Masalan, ichkilikni istye'mol qilish chastotasining oshishi
ishdagi omadsizliklar bilan bog’liq bo`lishi mumkin, o`smirning giyohvand
moddalarga tobye bo`lib qolgan axloqi – ota-onalarini ajrashishdan to`xtatish
maqsadi bo`lib xizmat qilishi; ko`p ovqat yeyish esa – jinsiy-shaxsiy muqitdagi
muammolar qaqida signal byeradi.
Tizimli-shaxsiy modyel oilaviy maslaqatlashish va psixotyerapiya doirasida
birmuncha to`liq amalga oshadi. Shuningdyek, unga ba'zi ryeabilitatsion tizimda
ustuvorlik byeriladi. Masalan, «Day-Top International» dasturi dyeviant shaxsni
moslashmagan, ijtimoiy aloqalardan yulib olingan sifatda ko`rib chiqadi.
Dasturning maqsadi addikt yoki dyelinkvyentning guruh qoidalari va o`z axloqiga
mas'uliyatni qabul qilish orqali guruh (jamiyat)da yashash qobiliyatini tiklash
hisoblanadi.
Tobye axloqning sanab o`tilgan kontsyeptual modyellari uning
murakkabligi va ko`p obrazliligini aks ettiradi. Fan rivojlanishining zamonaviy
bosqichida ustuvorlik komplyeks – boqlanib qolishni murakkab ko`p darajali
“jamiyat – shaxs – organizm” tizimida ishlashining buzilishi sifatida ko`rib
chiquvchi addiktiv axloqning biopsixoijtimoiy modyeliga byerilishini ta'kidlash
zarur. Bu dyemakki, addiktiv axloq bir vaqtning o`zida bir nyecha planda ko`rib
chiqilmoqi lozim: madaniy, ijtimoiy, huquqiy, psixologik, tibbiy-biologik.