7-Мавзу: шахснинг билиш жараёнлари: сезги, диқҚАТ, идрок, хотира, тафаккур, нутқ, хаёл

Абстракт тафаккур 
нарсаларнинг моҳиятини акс 
эттирувчи ва сўзларда 
ифодаловчи тушунчаларга 
таяниб фикр юритишдир. 
Алгебра, тригонометрия, физика, 
чизма геометрия, олий 
математика масалаларини ечиш 
маҳалида фикр юритиш, 
мулоҳаза билдириш, абстракт 
тафаккурга хос мисоллардир. 

---

55 
боғланишларни, хоссаларни, қонуниятларни англаб оламиз. Шунинг учун 
Қуѐш ва ой тутилишини, юлдузлар тизимининг ҳаракатини, об-ҳаво 
маълумотларини, ер қимирлаш ўчоқларини, воқеа содир бўлишини анча 
илгари айтиб беришимиз мумкин. Шу сабабдан назарий тафаккурни 
олдиндан кўриш имкониятини яратадиганларни умумлашган тафаккур деб 
атайдилар. 
Шундай қилиб, абстракт тафаккур орқали нарса ва ҳодисаларни 
бевосита идрок қилиш мумкин бўлмаган хусусиятлари, ўзаро муносабатлари 
аниқланади, у ѐки бу соҳага оид қонуниятлар очилади, сабаб-оқибат 
боғланишлари акс эттирилади. 
Воқеликни ўзлаштириш воситаси билан реал нарса ва ҳодисаларни 
яратилишига йўналтирилган фикр юритилади. У қўйилган амалий ва назарий 
вазифаларни янги усуллар билан ҳал қилиш, онгимизда янги тасаввур, 
тушунча ва ҳукмлар ҳосил қилиш, муайян янги нарсалар яратиш билан 
боғлиқ мураккаб тафаккур жараѐнидир. Амалий тафаккур жараѐнининг 
давоми иш-ҳаракатларини, ақлий ҳаракатларни тасаввур қилишда, 
фикрлашда намоѐн бўлади. Масалан, талабалар фаолиятидаги конспект ѐзиш, 
реферат тайѐрлаш, курс ва диплом иши устида ишлаш кабилар амалий 
тафаккурга яққол мисолдир. 
  
У кўпинча одамларнинг муайян соҳа бўйича билим савиясининг, 
даражасининг чекланганлигидан ва мустақил фикр юритиш қобилиятининг 
етарли даражада ўсмаганлигидан далолат беради.
 
Ижодий тафаккур – мураккаб билиш фаолиятидан бири бўлиб, 
тадрижий равишда изчил ўзаро боғланган жараѐнлардан ташкил топади, 
даставвал саволлар туғилади, вазифа аниқланади, масалани ечиш ва 
саволларга жавоб қидириш жараѐни вужудга келади. Инсон олдида турган 
аниқ вазифа ѐки масала бу бажарилиши ѐки ҳал қилиниши зарур бўлган 
вазифа кўпинча ифодаланиши шарт бўлган мақсадни ҳам акс эттириб келади.