7-Мавзу: шахснинг билиш жараёнлари: сезги, диқҚАТ, идрок, хотира, тафаккур, нутқ, хаёл

Синтез – шундай бир тафаккур операциясидирки, биз нарса ва 
ҳодисаларнинг анализда бўлинган, ажратилган айрим қисмларини, 
бўлакларини синтез ѐрдами билан фикран ва амалий равишда 
бирлаштириб, бутун ҳолига келтирамиз.
Таққослаш – шундай бир тафаккур операциясидирки, бу операция 
воситаси билан объектив дунѐдаги нарса ва ҳодисаларнинг бир-
бирига ўхшашлиги ва бир-биридан фарқи аниқланади. 

---

41 
юритиш операцияси, билишнинг дастлабки ва зарур воситаси бўлиб 
ҳисобланади. Аждодларимиз таққослашнинг таълимдаги роли тўғрисида 
шундай фикрларни билдирган эди. Таққослаш ҳар қандай тушунишнинг ва 
ҳар қандай тафаккурнинг асосидир. Оламдаги нарсаларнинг ҳаммасини 
таққослаб кўриш йўли билан била олмасак, бошқа йўл билан била олмаймиз, 
агар биз ҳеч нарса билан солиштиришимиз ва фарқини билиб олишимиз 
мумкин бўлмаган бирон бир нарсага дуч келганимизда эди, у ҳолда биз шу 
нарса тўғрисида ҳеч қандай фикр қила олмаган бўлар эдик. 
Таққослаш операцияси икки хил йўл билан амалга ошиши мумкин: 
амалий аниқ нарсаларни бевосита солиштириш ва назарий тасаввур 
қилинаѐтган образларни ва нарсаларни онгда фикран таққослаш. Агар одам 
икки бойлам юкни қўл билан кўтариб, бир неча хил таом мазасини қиѐсласа 
ѐки икки пайкал пахтазор ҳосилдорлигини таққосласа, бу амалий таққослаш 
бўлади. Шунингдек, ўқувчилар икки қалам ѐки икки стерженнинг учини 
ѐғочга ѐки қоғозга солиштирсалар, у аналогик ҳолатга мисол бўла олади. 
Бундан ташқари, метр билан масофани, тарози билан оғирликни, термометр 
билан ҳароратни, телескоп билан осмон жисмларини ўлчаш пайтида ҳам 
таққослаш жараѐни вужудга келади. 
Инсон теварак-атрофдаги нарса ва ҳодисаларнинг барчасини бевосита 
акс эттириш, қўл билан пайпаслаш имкониятига эга эмас. Шу боисдан 
тўпланадиган билимларнинг аксарияти қўл билан ушлаш, кўз билан кузатиш 
эвазига эмас, балки фикр юритиш орқали, мантиқ ѐрдамида англанилади. 
Улар ўртасида ўхшаш ва фарқли аломат ҳамда белгилар назарий таққослаш 
асосида ажратилади. Демак, инсон олаѐтган кенг кўламдаги ахборотлар 
фарқини фикран таққослаш ѐрдамида англаб етади. Жумладан, ўқувчилар 
дилда ўйлаѐтган нарсаларни фикран солиштириб кўрадилар. Баъзан турли 
ѐшдаги кишилар ўз тенгдошлари характерида, қизиқишида, юриш туришида, 
муомаласида ва бошқа хусусиятида ўхшашлик ва тафовут борлигини 
топадилар. 
Абстракция жараёнида объектдан ажратиб олинган белги,
 
 
 
Масалан, синф деворини таҳлил қилиш жараѐнида унинг фақат бир 
белгисини, яъни оқлигини ажратиб олиш мумкин ва оқ девор тўғрисида эмас, 
балки деворнинг оқлиги тўғрисида, кейин эса умуман оқлик ҳақида фикр 
юритиш мумкин. Кишилар қуѐш, ой, юлдуз, электр, олов баъзи планеталар, 
айрим тош ва ҳоказоларнинг кўз ўнгиларида ѐритишни кузата туриб 
уларнинг битта умумий белгисини, яъни ѐритишни фикран ажратиб олиб, 
умуман ѐритиш тўғрисида мулоҳаза юритади. Буюмларни нарса ва 
Абстракция – шундай фикр тафаккур операциясидирки, бу 
операция ѐрдами билан моддий дунѐдаги нарса ва ҳодисаларнинг муҳим 
хусусиятларини фарқлаб олиб, ана шу хусусиятлардан нарса ва 
ҳодисаларнинг муҳим бўлмаган иккинчи даражали хусусиятларини 
фикран ажратиб ташлаймиз. 

---

42 
ҳодисаларни жисм ва предметларни бир-бири билан таққослаш пайтида ҳам 
абстракциялаш жараѐни юзага келади. Бунда нарса ва ҳодисаларнинг мавжуд 
белгиларига, масалан тусига, шаклига, тезлигига, оғирлигига, қийматига ва 
шу каби ўхшаш сифатларга қараб таққосланади
. Абстракция операцияси 
билан инсонни қуроллантириш интеллектуал жиҳатдан интенсив 
ривожланишига олиб келади, шунингдек, мустақил билим олиш фаолиятини 
такомиллаштиради
1
.