7-Мавзу: шахснинг билиш жараёнлари: сезги, диқҚАТ, идрок, хотира, тафаккур, нутқ, хаёл

Тафаккур операциялари мавжудми? 
Тафаккур жараѐни инсоннинг билишга бўлган эҳтиѐжлари, теварак-
атрофдаги олам ва турмуш тўғрисидаги ўз билимларини кенгайтиришга ва 
чуқурлаштиришга интилиш сабабли вужудга келади. Фикр қилувчи 
кишининг тафаккури-объектни англаши, билиши тафаккур жараѐнининг 
характерли хусусиятидир. Одам ўзи идрок қилаѐтган нарсалар тўғрисида 
фикр қилади. Шунинг учун тушунчалар нарсаларнинг бутун бир синфи, 
туркуми тўғрисида фикр қилади, яъни булар тафаккурнинг объекти бўлади. 
Бир нарсага таянмаган қуруқдан қуруқ тафаккур бўлиши мумкин эмас. 
Анализ, синтез, таққослаш, абстракциялаш ва умумлаштириш, таснифлаш ва 
тизимга солиш ақлий операцияларнинг асосий турларидир. 
Анализ – шундай бир тафаккур операциясидирки унинг ѐрдами 
билан биз нарса ва ҳодисаларни фикран ѐки амалий жиҳатдан 
хусусиятларини таҳлил қиламиз. 

---

40 
Анализ жараѐнида бутуннинг унинг қисмларига ва элементларига 
бўлган муносабати аниқлайди. Таҳлил объектлари амалда ажратиб 
бўлмайдиган элементларга ѐки белгиларга бўлишда ифодаланиши мумкин. 
Алломаларимизнинг таъкидлашича, маймуннинг ѐнғоқни чақишининг ўзиѐқ 
бошланғич, оддий анализдир. Ўқувчи ва талаба ѐшлар турмушда ва дарс 
жараѐнида анализ ѐрдами билан кўпгина ишларни амалга оширадилар, 
топшириқлар, мисол ва масалаларни ечадилар.
Юқорида айтиб, ўтилган мотор ѐки бошқа қисмларнинг ролини 
тушуниш учун ѐлғиз анализнинг ўзи кифоя қилмайди. Чунки таркибий 
қисмларни бирлаштирган ҳолда бир-бирига таъсир қилиб турган мотор ва 
машина бутунлигича олиб текширгандагина унинг мотор ѐки машина 
эканлигини англаш мумкин. 
 
 
 
 
 
Синтез элементларнинг, нарса ва ҳодисаларнинг қисмлари ва 
бўлакларини бир бутун қилиб қўшишдан иборат ақлий фаолият эканлиги 
таърифдан кўриниб турибди. Анализ ақлий бўлгани каби синтез ҳам амалий 
характер касб этади. Масалан, биринчи синф боласи ўз ҳарф халтасидаги 
келтирилган ҳарфлардан фойдаланиб, бўғин, бўғинлардан сўз, сўзлардан гап, 
гаплардан қисқа ахборот, ундан эса ҳикоя тузади.
Анализ ва синтез ўзаро бевосита мустаҳкам боғланган ягона жараѐннинг 
икки томонидир. Агар нарса ва ҳодисалар анализ қилинмаган бўлса, уни 
синтез қилиб бўлмайди, ҳар қандай анализ предметларни нарсаларни бир 
бутун ҳолда билиш асосида амалга оширилиши лозим. 
XIX-XX асрларда яшаган олим К.Д.Ушинский таққослаш жараѐни 
борасида қуйидагиларни таъкидлаган: “Агар сиз табиатни бир нарсасини 
равшан тушуниб олишни истасангиз, унинг ўзига жуда ўхшаш бўлган 
нарсалардан тафовутини топинг ва унинг ўзида жуда узоқ бўлган нарсалар 
билан ўхшашлигини топингиз. Ана шунда сиз шу нарсанинг энг муҳим 
белгиларини пайқаб оласиз, демак шу нарсани тушуниб оласиз”.
Нарса ва ҳодисалар ўртасидаги ўхшашлик ѐки фарқни, тенг ѐки 
тенгсизликларни, айният ѐки зиддиятларни аниқлашдан иборат бўлган фикр