7-Мавзу: шахснинг билиш жараёнлари: сезги, диқҚАТ, идрок, хотира, тафаккур, нутқ, хаёл

 
Тафаккурнинг нерв-физиологик асоси 
(Тафаккур жараѐни бош мия ярим шарларининг қайси қисмида 
кечади?) 
афаккур фаолияти муайян мақсадга қаратилган алоҳида онгли 
жараѐн тариқасида содир бўлади. Бош миянинг бирор 
участкасидаги фаолият эмас, балки бутун бош мия пўстининг 
фаолияти мана шу жараѐннинг физиологик асосидир. Тафаккур фаолияти 
учун аввало анализаторларнинг миядаги учлари ўртасида вужудга келадиган 
мураккаб боғланишлар муҳим аҳамиятга эгадир. Анализаторларнинг бош 
мия пўстидаги участкалари бир-биридан кескин ажралган ҳолда эмас, балки 
бир-бирига туташиб, бир-бири билан чамбарчас боғланиб кетганлиги сабабли 
мазкур боғланишларнинг вужудга келиши юқорида айтиб ўтилганидек, 
тафаккурнинг махсус нерв-физиологик механизмларидир. Бунда иккинчи 
сигналлар тизимининг боғланишлари биринчи сигнал тизимидаги 
боғланишларга таянади. И.П.Павлов иккинчи сигнал тизимининг иши 
ҳамиша биринчи сигнал тизими билан ўзаро ўтказиш жараѐнида содир 
бўлади, деб таъкидлаган. Иккинчи сигнал тизими асосида биринчи сигнал 
билан ўзаро таъсир қилиш жараѐнида дастлаб умуминсоний эмпиризмни ва 
ниҳоят одамнинг ўз теварагидаги оламни ва унинг ўзини билиш учун олий 
қурол бўлган олий тафаккур воқе бўлади. Тафаккурнинг муайян бир нарсага 
Т 

Тафаккур - атроф- муҳитдаги воқеликни нутқ ѐрдами билан 
бавосита, умумлашаган ҳолда акс эттиривчи психик жараѐн, ижтимоий 
сабабий боғланишларни англашга, янгилик очишга ва башорат қилишга 
йўналтирилган ақлий фаолиятдир. 

---

39 
қаратилиши учун нерв-физиологик асос бўлган ориентировка рефлекси 
тафаккур жараѐнларида катта роль ўйнайди. Академик И.П.Павлов 
таъкидлаганидек, “аввало умуминсоний эмпиризмни ниҳоят, атроф оламни 
ва инсоннинг ўзини ҳам билиш учун олий қурол бўлган фанни ҳам яратувчи 
махсус инсоний олий тафаккур зарурдир”.
Ғарб психологлари томонидан яқинда ўтказилган тадқиқотларда 
миянинг ҳажми одамнинг интеллектлилик даражасига боғлиқлиги, яъни 
“зиѐли” ѐки “интелегент” одамларда бош мия пўстидаги анализаторларнинг 
учлари жуда ҳам зич жойлашган бўлиб, уларда ўтказилган тафаккур 
даражасини аниқлаш каби тестларда маълумотларни тез англаб олиш ва 
унинг моҳиятини тушуниш бошқаларга нисбатан тезроқ ва самаралироқ 
бўлиши аниқланган.
Америка психологлари мия фаолиятининг жавобгарлик уйғотишга ва 
фараз қилинган онглиликка боғлиқ бўлган турли даражаларини фарқлашади. 
Фикрлаш фаолияти, ақлий ҳаракатларнинг бузилиши ѐки йўқолиши қуйидаги 
ҳолатларда кузатилишини бир қанча тажриба ва кузатишлар натижасида 
аниқланган: 
-тафаккурнинг етишмаслиги ѐки умуман мавжуд эмаслиги, масалан 
ақли заиф одамларда ва ҳайвонларда учрайди. 
-ақлий ўлим ѐки кома ҳолатида инсон дастлабки вақтларда ташқи 
стимулларга жавоб бермайди, ҳаттоки у оғриқ стимуллари бўлса ҳам, 
кейинчалик, бир неча ҳафтадан сўнг, оғриққа юрак уришининг тезлашиши 
билан жавоб қайтара бошлайди. Бундан ташқари юрак уриши уйқу ва уйғоқ 
ҳолатда ўзгаради. Лекин, ҳаттоки, уйғоқ ҳолатида ҳам мия фаолияти одатий 
ҳолатдан анча суст ишлайди.
- минимал онгсизлик ҳолати – бунда одам мақсадли элементар ҳаракатларни 
амалга ошира олади, гапларни тушунади. Бу ҳолат ойлаб ѐки йиллаб давом 
этиши мумкин.