7-Мавзу: шахснинг билиш жараёнлари: сезги, диқҚАТ, идрок, хотира, тафаккур, нутқ, хаёл

Тафаккурнинг билиш жараѐн сифатидаги моҳияти 
 
угунги кунда биз инсонлар бутун ер юзидаги ўта мураккаб 
телефон тармоқларига қараганда анча мураккаб тузилишдан 
иборат бўлган атига уч фунтли инсон миясини тадқиқ эта 
олдик: янги туғилган чақалоқларнинг қобилиятларидан таажжубга тушдик; 
инсон онгининг визуал образларни бир вақтнинг ўзида, параллел ишлов 
бериш учун гуруҳлаб, кейин эса улардан қайта 
ѐрқин 
рангли 
образларни 
яратувчи 
миллионлаб нерв импульсларига тақсимловчи 
сенсор тизимини муносиб баҳолай олдик; 
инсон хотирасининг умумий кўриниши билан 
ҳажмининг чексизлигини ва биз теварак-
атрофдан олаѐтган ахборотларга онгли ҳамда 
англамаган ҳолда осонлик ва зудлик билан 
ишлов беришимизга ишонч ҳосил қилдик. 
Шунинг учун инсоният вакиллари орасида фотоаппарат, автомобил ва 
компьютерни ихтиро қилган, атомни парчалаган ва генетик кодни кашф 
этган, космик фазони забт этган ва океан тубига шўнғий олган даҳоларнинг 
мавжудлиги ажабланарли ҳол эмас.
Психология фани пайдо бўлгандан буѐн соҳа доирасида кўплаб 
тадқиқотлар ўтказилган бўлса-да тафаккур муаммоси энг кам ўрганилган 
категория саналади. Мавзуни ўқиб ўзлаштириш жараѐнида бу муаммонинг 
моҳиятини тутуниш жуда ҳам мураккаблигини тушунасиз. Биз тафаккурнинг 
баъзи аспектларини ва қисмларини тадқиқ қила оламиз ва ҳамма саволларга 
жавоб бера олмасак ҳам уларни аниқлаштиришга ҳаракат қиламиз.
Тафаккур инсон ақлий фаолиятининг юксак шаклидир. Тафаккур 
орқали биз сезги аъзоларимиз билан бевосита акс эттириб бўлмайдиган нарса 
ва ҳодисаларни онгимизда акс эттирамиз. Умуман олганда ташқи муҳитдаги 
нарса ва ҳодисалар ўртасида кўз билан кўриб, қулоқ билан эшитиб 
бўлмайдиган ички муносабатлар ҳамда қонуниятлар мавжуд. Ана шу ички 
боғланиш ҳамда қонуниятларни биз тафаккур орқали билиб оламиз. Демак, 
тафаккур деб нарса ва ҳодисалар ўртасидаги энг муҳим боғланишлар ва 
муносабатларнинг онгимизда акс эттирилишига айтилади.
Б 

---

37 
Айнан тафакур орқали биз моддий оламдаги нарса ва ҳодисаларнинг 
моҳиятини билиш имконига эга бўламиз. Шу боис дунѐни билишда бевосита 
сезиш, идрок, тасаввур ва бавосита тафаккур муҳим роль ўйнайди.
Психология фани нимадан баҳс этади, деган анъанавий савол 
мавжуддир, бироқ ҳозирги даврда тафаккур психологияси предмети
нима деган савол туғилмоқда. Маълумки, психология фани тафаккур-
ни ўрганадиган ягона фан эмас, чунки унинг айрим жиҳатларини ло-
гика, философия, ҳатто кибернетика тадқиқ қилмоқда. Шунинг учун
тафаккур психологияси предметини аниқлаш жуда муҳим масалалар-
дан бирига айланиб қолмоқда.