7-Mavzu. Korxonalardagi haqiqiy investitsiyalar, yangiliklar va innovatsiyalar portfelini shakllanishi. Reja

4.Sarmoyalarning narxi va o’rtacha o’lchangan qiymatini belgilash.
Har bir korxonaga o’zining ishlab chiqarish savdo faoliyatini moliyalashtirish uchun pul mablag’lari zarurdir. Ushbu aniq shakldagi faoliyat yuritishning davomiyligidan ishlab chiqqan holda va aktivlar va passivlar qisqa muddatli va uzoq muddatliga tasniflanadilar.
Korxona uchun mablag’larning u yoki bu manbalarini safarbar qilish belgilangan harajatlar bilan bog’liqdir:

• 
  aktsiyadorlarga dividendlar;
  
• 
  korporativ obligatsiyalar egalariga – foizlar;
  
• 
  banklarga ular tomonidan berilgan kreditlar uchun foizlar to’lash kerak.
  

Moliyaviy resurslarning belgilangan hajmidan foydalanilganlik uchun to’lash kerak bo’lgan, ushbu hajmga nisbatan foizlarda aks ettirilgan mablag’larning umumiy miqdori “sarmoyalarning narxi” deb ataladi. Eng soz holda faraz qilinadiki, oborotli aktivlar qisqa muddatli majburiyatlar, oborotdan tashqarilar esa – uzoq muddatli majburiyatlar hisobiga moliyalashtiradilar. Shuning uchun har xil manbalarni jalb qilishga xarajatlarning umumiy summasi muvofiqlashtiriladi.
Narx kontseptsiyasi sarmoyalar nazariyasida asosiy bo’ladi. U korxona o’zining bozor qiymatini pasaytirmaslik uchun ta’minlanishi kerak bo’lgan investitsiya qilingan sarmoyaning daromadlik me’yorini ta’riflaydi.
Amaliyotda quyidagi ikkita tushunchani farqlash kerak.

1. 
   Ushbu korxona sarmoyalarining narxi.
   
2. 
   Amaldagi korxonaning umuman sarmoyalar bozorida xo’jalik yurituvchi sub’ekt sifatidagi narxini.
   

Birinchi tushuncha korxonadagi mulkdorlar (aktsiyadorlar) vaa kreditorlar oldidagi qarzga xizmat ko’rsatish bo’yicha vujudga kelgan nisbiy yillik xarajatlarda aks ettiriladi. Ikkinchisi har xil parametrlar, xususan aktivlarning qiymati, shaxsiy sarmoyalarning hajmi, foyda va boshqalar bilan aks ettiriladi. Ikkala tushuncha miqdoran o’zaro bog’langandirlar. Masalan, agar korxona rentabelligi “sarmoyalar narxi”dan bo’lgan innovatsion loyihani amalga oshirishda ishtirok etayotgan bo’lsa, unda kompaniyaning qiymati ushbu loyiha tugallangandan keyin pasayadi. Shuning uchun kompaniya menejerlari innovatsion qarorlarni qabul qilish jarayonida sarmoyalarning “narxi”ni hisobga oladilar. Balansning passivida ham shaxsiy va ham mablag’larning yollanma manbalari ko’rsatiladi. Ushbu manbalarning tuzilishi korxonalarning turlari, xo’jalik tarmoqlari, mulkchilik shakllar va tadbirkorlik faoliyati sohalari bo’yicha jiddiy farqlanadilar. Mablag’larning har bir manbasi bo’yicha narxi ham bir xil emas, shuning uchun korxona sarmoyalari “narxi” (qiymati) odatda o’rtacha arifmetik o’lchash bo’yicha hisoblab chiqiladi.
Asosiy murakkablik mablag’larning aniq manbasi hisobiga olingan sarmoya birligi qiymatini hisoblashdan iboratdir. Ba’zi bir manbalar uchun sarmoyalar “narxi”ni etarlicha aniq belgilash mumkin (masalan, aktsiyadorlik sarmoyasi, bank krediti, obligatsiya qarzi narxini). Mablag’larning boshqa manbalari bo’yicha bunday hisoblashlarni bajarish ancha qiyin (masalan, taqsimlanmagan foyda, kreditorlik qarzdorligi va boshqalar bo’yicha). Tashqi alomati bo’yicha taqsimlanmagan qaytadan investitsiya qilingan foyda korxonani moliyalashtirishning tekin manbasi ko’rinadi, ammo unday emas. Taqsimlanmagan foyda korxona mulk egalari, aktsiyadorlariga tegishlidir. Xuddi ular uni ishlab chiqarishga kiritish kerakmi, yoki dividendlar to’lashga yo’naltirish kerakligini hal qiladilar. Shunnig uchun taqsimlanmagan foydani sarmoyaning elementi deb bilish kerak, unga o’z pullarini kirita turib, aktsiyadorlar qo’shimcha daromad olishni xohlaydilar. Shuning uchun taqsimlanmagan foydaning qiymati oddiy aktsiyalarni joylashtirishdan olingan sarmoya narxiga mos keladi. Moliyalashtirishning ichki manbasini safarbar qilishda taqsimlanmagan foyda shakli bunday harajatlarda yo’q bo’ladi. Bunda quyidagilarni yozish mumkin:

bu erda Ts_np – taqsimlanmagan foydaning narxi (qiymati); Ts_oa – oddiy aktsiyalarning qo’shimcha shaklidagi aktsiyadorlik sarmoyasining jalb qilinishi narxi (qiymati). Hatto sarmoya “narxi”ning taxminiy miqdorini bilib ham, investitsion loyihalarni baholashni qo’shish bilan avans qilingan mablag’lar samaradorligining qiyosiy tahlilini o’tkazish mumkin.
Sarmoyaning o’rtacha qilingan qiymati (SO’O’Q) sarmoyadorlar o’z kiritmalaridan kutadigan foydaning eng kichik me’yoridan iboratdir. Amalga oshirish uchun tanlab olingan loyihalar juda bo’lmaganda SO’O’Q dan kam bo’lmagan rentabellikni ta’minlashlari kerak. SO’O’Q korxonaga mablag’lar manbalarining har xil turlaridan jalb qilish to’g’ri keladigan shaxsiy qiymatlar (narxlar)dan o’rtacha o’lchangan miqdor sifatida hisoblanadi ya’ni:

1. 
   oddiy va imtiyozli aktsiyalar (prefaktsiyalar) qiymatidan tashkil topuvchi aktsiyadorlik sarmoyalari.
   
2. 
   Obligatsiyali qarzlar.
   
3. 
   Kreditorlik qarzdorliklari va boshqalar.
   

SO’O’Q ni hisoblash uchun standart formula quyidagidir:
(6)
bu erda Ts_i – mablag’larning i – manbasining narxi, U_i – sarmoyalarning umumiy xajmidagi mablag’larning i – manbasining salmog’i, birlik ulushi.
SO’O’Q ni belgilashning birinchi bosqichi – moliyaviy resurslarning sanab o’tilgan turlarining shaxsiy qiymatlarini hisoblashdir. Ikkinchi bosqich – olingan narxlardan har birini mablag’lar manbalari umumiy summasidagi resurslar salmog’iga qayta ko’paytirish. Uchinchi bosqich – olingan natijalarni jamlamoq.
Xatar nuqtai nazaridan SO’O’Q ni kutilgan sarmoyaga foyda me’yorining xatarsiz qismi sifatida belgilanadi, u odatda federal va subfederal qarzlar obligatsiyalari bo’yicha daromadlikning o’rtacha me’yoriga teng.
SO’O’Q kontseptsiyasi ko’p qirrali va ko’p sonli hisoblashlar bilan bog’langan. Kundalik amaliyotda ekspress-tahlil bo’lishi mumkin, unda SO’O’Q deb bank foizining (mintaqaviy va Rossiya kredit bozoridagi) o’rtacha stavkasi qabul qilinadi. Bunday yondashish butunlay mantiqiydir, chunki investitsiya kiritish variantini tanlashda foydaning kutilgan me’yori (investitsiyalarning rentabelligi) yuqori bo’lishi kerak, ya’ni R SP . SO’O’Q dan loyihalarni amalga oshirishga tanlashdagi investitsion tahlilda foydalaniladi.

1. 
   Loyihalarning sof joriy qiymati (S.J.Q)ni hisoblash maqsadida pul oqimlarini diskontlashtirish uchun. Agar SJQ 0, unda loyiha bundan keyingi ko’rib chiqishga qo’yiladi.
   
2. 
   Loyihalarning daromadligi ichki me’yori (DIM) bilan solishtirishda.
   

Agar