7-mavzu. Ish haqini tashkil etish va uni isloh qilish. Mehnatga haq to‘lash tizimlarini tashkil etish

3.Tarif tizimi – ish haqini tashkil etish unsuri sifatida (1 ball)
Ish xakining tarif tizimiga binoan mehnatga tulanadigan xakning mikdori soat, kun va oyga kura belgilanadi. Sanoat korxonalarida ish xakining mikdori avvalo birinchi razryadli ishchining xaki, sharoiti, ish xakining shakli va ishlab chikarishning intensivligiga binoan muvofiklashtiriladi. Ogir sanoat tarmoklarida va zararli mehnat sharoitida ishlovchi ishlarga kushimcha 16-24% dan yukori ish xaki belgilanadi.

Кupgina sanoat tarmoklarida ishbay ish xaqi vaqtbay ishlaydigan ishchilarnikiga nisbatan 7-11 foiz yukori belgilanadi.

Chunki, odatda ishbay ishlaydigan ishchilarning ishi vaqtbay ishlaydigan ishchilarning ishiga nisbatan jadallashtirilgandir.

Ish xaqini tarif tizimi yordamida ishchilarga malakalari darajasiga muvofik xaq to’lashdagi zarur ma’lumotlar aniklanadi.

Tarif tizimini belgilashda barcha razryadlar uchun tarif ish xaki ko’rsatiladi. Tarif setkasining qolgan barcha kismlaridan tarif ish xaqini belgilash va uning tarkibini taxlil qilishda foydalaniladi.

Tarif setkasidagi razryadlar soni ularning tarif malaka qo’llanmasi soniga muvofiqlashtiradi.

Tarif setkalarida ish xakining tashkil etishning asosiy tamoyillarini tula saqlagan holda, mutaxassislarning malakalarini oshirishdan manfaatdorlik, mehnatga xaq to’lashda asossiz tengsizlikka, yuqori va quyi razryaddagi ishchilarning ish xaqlari orasida tafovutga yul qo’yilmaslik lozim.

Sanoat tarmoqlarining texnikaviy qurollanishidagi keskin farqning kamayishi natijasida oxirgi yillarda tarif setkalarida koeffisient, razryadlar hamda setkalar kengaytirildi. Texnika taraqqiti, ishlab chikarishni mexanizasiyalash va avtomatlashtirish natijasida malakasiz mehnat kiskarib bormokda, texnika yordamida bajariladigan yangi-yangi ish turlari joriy etilmokda.

Ishchilar, muxandis-texnik xodimlar va xizmatchilarning ish xaki tashkil kilish jarayonida tarif xamda ish xaki tizimidan foydalaniladi. Ish xakining shakli va tizimi sarflangan mehnatning mikdori va sifatiga yarasha rag’batlantiriish yuli bilan ta’minlanadi.

Sanoatda ish xaqining ishbay va vaktbay shaklidan foydalaniladi. ^ Mexnatga xaq to’lashning ishbay shaklida mehnat xaki ishlab chikarilgan mahsulot yoki bajarilgan ish birligiga to’lanadigan ish xaqi mikdoridan iborat bo’ladi. Ishbay haq to’lashda asosiy mehnat normasi sifatida mahsulot ishlab chiqarish normasi (ish birligiga sarflangan vaqt normasi) namoyon bo’ladi. Bu norma ham qonun bilan belgilangan ish vaqti muddatidan kelib chiqib hisoblanadi. Xodimning asosiy mehnat vazifasini – normani bajarganligi uchun u tarif stavkasi miqdorida ish haqi oladi. Agar bu norma bajarilmasa yoki oshirib bajarilsa, xodimga to’lanadigan haq tegishli ravishda tarif stavkasidan kam yoki yuqori bo’ladi.