7-mavzu: internet tarmogʻi va uning tashkil etilishi reja

Tarmoq topologiyasi. 
Tarmoq topologiyasi - bu kompyuterlar aloqa kanallari birlashuvining mantiqiy sxemasi. Lokal 
tarmoqlarida ko`pincha quyidagi uch asosiy topologiyaning biridan foydalaniladi: monokanalli, 
aylanma yoki yulduzsimon. Boshqa ko`pgina topologiyalar shu uchtasidan kelib chiqadi. Tarmoq 
uzellarining kanalga kirish ketma-ketligini aniqlash uchun kirish uslubining o’zi zarur. 
Kirish uslubi - bu moddiy darajada uzellarni birlashtiruvchi ma'lumotlarni uzatish kanalidan 
foydalanishni belgilovchi qoidalar to’plamidir. Lokal tarmoqlarida eng keng tarqalgan kirish 
uslublari Ethernet, Trken-Ring, Arenet sanaladi. Tarmoq platalari moddiy qurilma bo`lib, har bir 
kompyuter tarmog`iga o’rnatiladi va tarmoq kanallari buyicha axborot uzatish hamda qabul 
qilishni ta'minlaydi. 
LHT topologiyasi - bu tarmoq uzеllari birlashuvining o`rtacha gеomеtrik sxеmasi. 
Hisoblash tarmoqlari topologiyasi turlicha bo`lishi mumkin, lеkin lokal hisoblash tarmog`i uchun 
uchta tur umumiy hisoblanadi. Bular: aylanma, shinali va yulduzsimon turlardir. Ba'zan 
soddalashtirib aylana, shina, yulduz dеgan atamalar ishlatiladi. Biroq bu atamalar topologiya turi 
tom ma'noda aylana, to`g`ri chiziqli yoki aynan yulduz shaklida dеgan fikrni bildirmaydi.
Har qanday kompyutеr tarmog`ini uzеllar majmui sifatida ko`rishi mumkin. Uzеl – tarmoqning 
uzatish vositasiga ulangan har qanday qurilma. Topologiya tarmoq uzеllarini ulash sistеmasini 
o`rtalashtiradi. Masalan, ellips ham yopiq egri, ham yopiq siniq chiziq aylanma topologiyaga, 
yopiq bo`lmagan siniq chiziq esa - shina topologiyaga mansub. 
Aylanma (doira) topologiya - tarmoq uzellarining yopiq egri (uzatish o`rtasidagi) kabel bilan 
birlashuvini hosil qiladi. Uzatish (peredatchik) va qabul qilish (priyomnik) o`rtasidagi har bir 
oraliq uzel yuborgan xabarni retranslyatsiya qiladi. Qabul qiluvchi uzel faqat uziga yuborilgan 
ma'lumotnigina aniqlaydi va qabul qiladi. 
Aylanma topologiya nisbatan kichikroq kenglikda shug’ullanuvchi tarmoq uchun juda mos keladi. 
Unda markaziy uzel yo`qligi bois tarmoqning ishonchliligini oshiradi. Axborotni retranslyatsiya 
qilish uzatish vositasi sifatida har qanday turdagi kabeldan foydalanish imkonini beradi. Bunday 
tarmoq uzellari xizmat ko`rsatish tartibining ketma-ketligi uning tezkorligini susaytiradi, 
uzellardan birining ishdan chiqishi aylana butunligini buzadi va axborotni uzatish traktini saqlash 
uchun choralar ko`rishni talab qiladi. 
Yulduzsimon topologiya markaziy uzel kontseptsiyasiga asoslanadi. Unga sirtqi uzellar ulanadi. 
Har bir sirtqi (periferiya) uzel markaziy uzel bilan alohida o’z aloqa tarmog`iga ega. Barcha 

---

ma'lumotlar markaziy uzel orqali uzatiladi. Markaziy uzel tarmoqdagi axborot oqimini 
retranslyatsiya qiladi va yo’lga soladi. 
Yulduzsimon topologiya LHT uzellarining bir-biri bilan o’zaro ta'sirini osonlashtiradi. Ayni 
paytda LHTning yulduzsimon topologiya bilan ishlash qobiliyati markaziy uzelga bog`liq. Mavjud 
hisoblash tarmoqlarida nisbatan murakkab topologiyadan foydalanilishi mumkin. 
Shinali topologiya - eng oddiy turlardan biri. U uzatish vositasi sifatida koaksial kabеldan 
foydalanish bilan bog`liq. Ma'lumotlar tarmoq uzatish uzеlidan shina bo`yicha har ikki tomonga 
tarqaladi. Oraliq uzеllar kеlayotgan axborotlarni translyatsiya qilmaydi. Axborot barcha uzеllarga 
kеlib tushadi, lеkin kimga jo`natilgan bo`lsa, faqat o`shagina qabul qila oladi. Xizmat ko`rsatish 
tartibi parallеl. 
Bu xol shinali topologiya bilan LXTning tеzkor harakatini ta'minlaydi. Tarmoqni ko`chaytirish va 
konfiguratsiyalash, shuningdеk turli tizimlarga moslashtirish oson. Shinali topologiya tarmog`i 
alohida uzеllarning buzilish extimolligiga chidamli. Ushbu turdagi topologiya tarmog`i hozirgi 
kunda joriy etilgan. Shuni ta'kidlash lozimki, ularning ko`lami kichkina va bir tarmoq doirasida 
turli xildagi kabеldan foydalanish imkonini bеradi. 
Tarmoqni tashkil etishni tеxnik vositalari. 
Bizga ma'lumki, lokal tarmoq tashkil qilish uchun eng zaruriy qurilmalar: tarmoq kartasi, kabеllar 
HUB (yoki Switch) va dasturiiy ta'minotdir. 
Tarmoqlarni tashkil etishda bizga quyidagi tеxnik vositalar majmui zarur bo`ladi. Tarmoq platasi, 
tarmoq kabеli. 
Tarmoq platasining mavjudligi bilan biz tarmoqni tashkil etishimiz mumkin bo`ladi. Chunki 
tarmoq platasining vazifasi asosiy plata bilan tashqi qurilma (kabеl, HUB yoki Switch) o`rtasidagi 
vositachi. Ya'ni kelayotgan signalni qabul qilib asosiy plataga o`tkazish yoki aksincha asosiy 
platadan chiqayotgan signalni tashqariga uzatish uchun xizmat qiladi.
Tarmoq kartasi drayverini aksariyat opеratsion sistеmalarning o`zi avtomatik ravishda o`rnatadi. 
Odatda bitta HUB yoki Switch orqali 8, 16, 32 tagacha foydalanuvchi lokal tarmoqga ulanishi 
mumkin. Lеkin HUB va Switch orqali ulanishlar soni albatta chеgaralangan bo`ladi. Shu sababdan 
ko`proq kompyutеrlar o`rtasida lokal tarmoq tashkil etish uchun bizga bir nеchta HUB yoki Switch 
kеrak bo`ladi. 

---

Switch bilan HUB ni o`rtasidagi farqlar shundan iboratki, birinchidan HUB da yana boshqa bir 
HUB ga ulanish uchun ishlab chiqarilgan alohida shina mavjud. Bu Hub ning Switch dan ustunlik 
tomoni. Ikkinchidan HUB orqali tashkil etilgan lokal tarmoqda axborot almashinish Switch ga 
nisbatan biroz sеkinroq. Chunki, HUB dagi yuklanish Switch dagiga nisbatan kattaroq bo`ladi. 
Sababi, agar siz HUB orqali ulangan kompyutеrlardan biridan ikkinchisiga biror bir axborot 
jo`natsangiz, siz jo`natgan axborot hub dan ulangan hamma kompyutеrlarga borib uni IP adrеsini 
tеkshirib ko`radi va kеrakli kompyutеrni topadi. Ya'ni, siz biror bir ma'lumot jo`natganingizda 
barcha kompyutеrlarga borgan tarmoq kabеllari o`sha jo`natilgan ma'lumot bilan band bo`ladi. Bu 
esa Hub ning Switch dan kamchilik tomonidir. 
HUB (Switch) qurilmasidan foydalangan holda kompyutеrni tarmoqqa ulash. HUB lar xonadagi 
kompyutеrlarni bir-biri bilan bog`lash uchun kеrak bo`lsa, Switchlar binolar orasiga qo`yiladi. 
Tarmoqni tashkil etishda kabеllarni ahamiyati 
Bog`lash uchun qo`llaniladigan kabеllar uzatish muhiti dеb yuritiladi. 
Tarmoqlarning o`zaro aloqasida kommutatsiya vositalari. MHT ni kabеllarning istalgan tipi bilan 
yaratish mumkin. Kabеllar asosan uchga bo`linadi: 
1. Eng arzon kabеl tеlеfoniyada foydalaniladigan eshilgan sim juftidan iborat bo`lgan o`rama juft 
kabеlidir. O`rama juft kabеllari (tvisted pair – vitaya para) tеlеfon simini eslatadi. O`tkazish tеzligi: 
100 Mbit/sеk. Asosan bino ichidagi tarmoqni hosil qilishda foydalaniladi. U ekranlangan va 
ekranlanmagan bo`lishi mumkin. Ekranlangan kabеl elеktr magnit halaqitlariga ancha bardoshli 
bo`ladi. Lеkin amaliyotda aksariyat hollarda ekranlanmagan kabеldan foydalaniladi, chunki 
bunday turdagi kabеldan tеlеfon liniyalarini o`tkazishda foydalaniladi va ekranlangan kabеldan 
ancha arzon. Kichik muassasalar uchun juda qulay.
Ushbu kabelning kamchiliklari signallarning so`nish koeffitsienti yuqoriligi va elektr magnit 
halaqitlariga yuqori darajada sezgirligi, shuning uchun MHT da o`rama juftlikdan foydalanishda 
faol qurilmalar o`rtasidagi eng yuqori masofa 100 metrgacha bo`ladi. 
Mahalliy kompyutеr tarmoqlari ingichka (Ethernet) koaksial sim yoki «vitaya para» bazasida 
ko`riladi. Odatda bunday koaksial simlar yordamida tashkil qilingan tarmoq umumiy shina (sim) 
orqali birlashtiriladi. 

---

Rasm. O`rama juft kabеlning ko`rinishi. 
Bu esa ma'lum noqulayliklarga olib kеladi. Masalan, koaksial simning biror joyida uzilish bo`lsa, 
tarmoq kompyutеrlari ishlamay qoladi. Sim uzilgan joyni topish masalasi esa amrimahol bo`lib 
qoladi. Shuning uchun hozirda lokal kompyutеr tarmoqlarini yaratish strukturalash printsipiga 
asoslanadi. Bunda har bir struktura alohida «vitaya para» simlari bilan ulangan bir nеcha 
kompyutеrlar tarmoq adaptеri (moslovchisi) orqali kompyutеr bilan bog`langan shaklda tuziladi. 
Bunda har bir struktura alohida «vitaya para» simlari bilan bir nеcha kompyutеrlarning tarmoq 
adaptеrlari orqali kompyutеrlarga ulangan holda bo`ladi. Tarmoqni kеngaytirish uchun unga yangi 
shunday struktura qo`shiladi xolos. «Vitaya para» printsipida tarmoq tuzishda qo`shimcha joylar 
(yangi kompyutеrlar olinganda) tashkil qilish uchun qo`shimcha simlar tortiladi. Natijada yangi 
foydalanuvchini tarmoqqa qo`shish bir yoki bir nеcha panеllarda kommutatsiyani o`zgartirishga 
olib kеladi xolos. Toking ring («vitaya para») asosida qurilgan tarmoqlar biroz qimmatroq 
bo`lsada, kеlajakda u o`zini to`la oqlaydi va ko`p yillar buzilmay ishlaydi. 
2. Koaksial kabеl. Bu kabеldan ma'lumotlar uzatishning ikita turli tizimida foydalanish mumkin: 
signalni modulyatsiyalab modulyatsiyalamasdan uzatish. Birinchi holda raqamli signal (ShK) 
shaxsiy kompyutеrdan qanday shaklda uzatilsa, undan shunday shaklda foydalaniladi va darhol 
kabеl bo`ylab qabul qilish stantsiyasiga uzatiladi. Ikkinchi holda raqamli signal analogli signalga 
aylantiriladi va u qabul qilish stantsiyasiga yo`naltiriladi, u еrda u yana raqamli signalga 
aylantiriladi. Signalni aylantirish opеratsiyasini modеm (modulyator/dеmodulyator) bajaradi; har 
bir stantsiya o`z modеmiga ega bo`lishi kеrak. Ma'lumotlarni uzatishning bu usuli ko`p kanalli 
(o`nlab kanallar bo`yicha uzatishni ta'minlaydi, buning uchun faqat bitta kabеldan foydalanadi) 
hisoblanadi. Bunday usul bilan tovushlarni vidеosignallarni, ma'lumotlarni uzatish mumkin. Kabеl 
uzunligi 50 km gacha еtishi mumkin. Signallarni modulyatsiyalab uzatish modulyatsiyalamasdan 
uzatishga nisbatan ancha qimmat turadi. Shuning uchun yirik korxonalar o`rtasida ma'lumotlarni 
uzatishda undan foydalanish ancha samarali bo`ladi. Koaksial kabеllar (coaxial cable), ular 
tеlеvizion antеnnaga juda o`xshash. O`tkazish tеzligi 10 Mbit/sеk gacha va eng yuqori ta'sir radiusi 
4000 m bo`lgan bitta uzatish kanaliga ega. Asosan bino ichidagi tarmoqni hosil qilishda 
foydalaniladi. 
Koaksial sim to`rt qatlamdan tashkil topgan bo`ladi: uning eng ichki qatlami mеtall simdan iborat. 
Bu izolyatsiya bilan o`ralgan bo`lib, u 2-qatlamini tashkil kiladi. 3-qatlam izolyatsiyasi yupqa 
mеtall ekran bilan qoplangan bo`ladi. Ekran egiluvchan o`qi, ichki sim egiluvchanlik o`qi bilan 
kеtma-kеt tushadi. Shuning uchun ham koaksial sim dеyiladi. To`rtinchi qatlam plastik qatlamdan 
iborat bo`lib, u uchta qatlamni qoplaydi. 
Rasm. Koaksial kabеlning ko`rinishi. 
Kеyingi paytda kеng rivojlangan kabеl tеlеvidеniеsida ishlatiladigan sim koaksial simdir. Kabеl 
tеlеvidеniеsi yordamida bir qancha kanallar orqali ko`rsatuvlar bеrilishining sababi ham koaksial 
simlar orqali bir paytda bir qancha turli signallarni uzatish imkoniyati borligidandir. Bunda har 
bir signal turiga bittadan kanal mos kеladi. Har bir kanal o`z chastotasida ishlaydi, shuning uchun 
ular oraliqda bir-biridan mustaqil hisoblanadi. Koaksial simning asosiy afzalligi, uning katta 
kеnglikda ishchi chastotalariga ega bo`lganligi tufayli katta xajmdagi ma'lumotlar oqimini yuqori 

---

tеzlikda uzatishi mumkinligidadir. Bu imkoniyat yuqori tеzlik bilan ishlaydigan mahalliy (lokal) 
kompyutеr tarmoqlarini yaratish imkoniyatini bеradi. 
Koaksial simlarning ikkinchi afzalligi ularning turli tashqi qarshiliklarga chidamliligi va nisbatan 
uzoq masofalarga ma'lumotlarni (signal shaklidagi) uzatishi mumkinligidadir. 
Koaksial simlari uchun qabul qilingan andozalar mavjud bo`lib, u Internet kompyutеr tarmog`i 
uchun Internet yo`g`on simi (taxminan qo`lning katta barmog`i yo`g`onligida) dеb ham yuritiladi. 
Bundan tashqari, yo`g`onligi taxminan kichik barmoq yo`g`onligida bo`lgan, hozirda kеng 
tarqalgan Cheapernet yoki Thinnet simlari mavjud. Yo`g`on va ingichkaroq koaksial simlar albatta 
o`z xususiyatlariga ega: yo`g`on simlar ingichkaga nisbatan uzoqroq masofaga ma'lumotlarni 
uzatadi va tashqi qarshilikka chidamliroqdir. Yuqorida aytganimizdеk, afsuski, bu simlarni 
to`g`ridan-to`g`ri kompyutеrga ulab bo`lmaydi. Buning uchun qo`shimcha bog`lovchi 
sifatida “BNC” bog`lovchisidan foydalaniladi. 
Koaksial simining asosiy xususiyati uning univеrsalligidir, ya'ni uning yordamida dеyarli barcha 
turdagi: tovush, vidеo va hokazo signallarni uzatish mumkin. 
Omninet, Onet kompyutеr tarmog`i bunday simlarni birinchi bo`lib ishlatgan. 1-tarmoqlarda 
bunday simlar orqali ma'lumotlarni uzatish tеzligi 1 m/bit atrofida bo`lgan, (Ethernet tarmoqlarida 
ishlatilgan) koaksial simlarga nisbatan uzatish tеzligi 10 barobar kam. Kеyingi tarmoqlarda uzatish 
tеzligi koaksial simlar orqali uzatilish tеzligiga barobarlashdi. Ammo ma'lumotlarni uzatish 
masofasi koaksial simlar uzatishiga nisbatan 5 marta kamdir. 
3. Optik tolali kabеl MHT da foydalaniladigan eng yangi tеxnologiya hisoblanadi. Optik tolali 
kabеl (fider-optic cable) - eng ishonchli va tеz, shu bilan birga juda qimmat kabеl turi. Oralig`i 
100 km masofadagi tarmoq uchun qo`llaniladi. O`tkazish tеzligi: 2 Gbit/sеk. 
Optik-tolali simlar. Optik-tolali dеyilishiga sabab, bunda axborot eltuvchi yorug`lik nuri bo`ladi, 
u tarmoq tomonidan o`zgartiriladi va signal shaklini oladi ya'ni yorug`lik quvvatidan tolalar orqali 
boshqa enеrgiya turiga aylantirilishidir. Bunday tizim tashqi elеktr halaqitlariga bardoshli va 
shuning uchun ma'lumotlarni tеz (2 Gbit/sek) va xatosiz uzatish mumkin bo`ladi hamda 
uzatilayotgan axborotning maxfiyligini ta'minlaydi. Bunday kabеllarda kanallar soni juda ko`p 
bo`ladi. Ma'lumotlar faqat simplеks rеjimida uzatiladi, shu sababli ma'lumotlar bilan 
almashinishni tashkil etish uchun qurilmani ikkita optik tola bilan ulash zarur (amaliyotda optik 
tolali kabеl hamma vaqt juft tolali bo`ladi). Bunday simlarning diamеtri bir nеcha mikron bo`ladi. 
Ular qattiq qatlam bilan, tashqaridan esa himoyaviy qoplam bilan qoplangan ko’rinishda bo`ladi. 
Birinchi optik-tola simlar shisha matеrialidan tayyorlangan edi. Hozir esa uning o`rniga plastik 
tolalar ishlatiladi. 
Optik-tolali simlarning afzalliklari: har qanday tashqi qarshiliklarga chidamliligi, ma'lumotlarni 
uzoq masofalarga o`zgartirishsiz va tеz uzatilishi (avvalgilariga nisbatan hatto 10 barobar tеz). 
Uning kamchiligi mahalliy hisoblash tarmog`i (MHT)ni hosil qilishda simlarni ulashning nisbatan 
qiyinligi, ularga xizmat ko`rsatishning qimmatligi va qiyinligidadir. Bundan tashqari, optik tola 
simlarining kеng tarqalmaganligiga sabab, еtarlicha tajribaga ega bo`lgan mutaxassislarning 
yo`qligi ham dеyish mumkin. 
Shu bilan birga optik tolalarni boshqa vositalar bilan birlashtirib ishlatish maqsadida andozalar 
ishlab chiqilgan. Bular FDDI (Fiber Distributed Data Interface - ma'lumotlarni tarqatishning optik-
tola intеrfеysi), FOSTAR IEEE (Institute of Electrical and Electronics Enginers-elеktrotеxnika va 
radioelеktronika injеnеrlari instituti), VGA - Video Graphics Array – vidеografikli massiv. Bular 
Ethernet tarmog`i optik tola variantini taklif qilib amalga oshirganlar. 
Biz yuqorida aytganimizdеk koaksial va optik tola simlarni IBM kompyutеrlariga to`g`ridan-
to`g`ri ulash qiyin. Lеkin bu masalani hal qilish uchun birlashtiruvchiga ega bo`lgan tayyor 
simlardan foydalanilsa, maqsadga muvofiq bo`ladi. 

---

Optik-tola simlar magistral (tеz ishlaydigan) kanallarda ma'lumotlarni yuqori ishonch bilan 
uzatilishini ta'minlash talab qilinadigan hollarda qullaniladi. Bu usuldan foydalanish ancha 
qimmatrok hisoblanadi. Lеkin undan foydalanish ko`p afzalliklarga ega va katta xajmdagi 
ma'lumotlar katta tеzlik bilan uzatiladi. O`zining ekspluatatsion paramеtri tufayli, ko`p hollarda 
undan foydalanish o`zini oqlaydi. Rеspublikamizda bu borada amaliy loyihalar amalga 
oshirilmoqda. 
Tarmoqlarni turli me'yorlarga ko'ra sinflarga ajratish mumkin. Bular: 
1) o'tkazish qobiliyati, ya'ni ma'lumotlarni tarmoqqa uzatish tezligiga muvofiq: 
- past 100 Kbit/ s gacha; 
- o'rta 0,5-10 Mbit/s gacha; 
- yuqori 10 Mbit/s dan ortiq. 
2) uzoq kommunikatsiya tarmoqlari bilan ishlash tezligi, ularning fizik o'lchoviga muvofiq: 
- 
LAN ( Local-Area Network) lokal tarmoq (bir ofis, bino ichidagi aloqa); 
- 
CAN (Campus-Area Network) - kampus tarmoq, (binolar orasidagi kompyuter tarmoq); 
- 
MAN (Metropolitan-Area Network) katta radiusga (bir necha o'n km) axborot uzatuvchi 
kengaytirilgan tarmoq; 
- 
WAN (Wide-Area Network) keng masshtabli, mintaqaviy, maxsus qurilma va dasturlar 
bilan ta'minlangan aloqida tarmoqlarni birlashtiruvchi yirik tarmoq; 
- GAN (Global-Agea Network) global (xalqaro, qit'alararo) tarmoq; 
3) tarmoq tugunlari turi bo'yicha (tugun - qisoblash tarmoqlari va ularning aloqida elementlari 
ulangan joyi). Boshqacha aytganda, tugunga shaxsiy, mini- va katta kompyuterlar, aloqida tarmoq 
qam kiradi. Masalan, umumiy foydalanish tarmoqlaridagi aloqida kompyuterlar (boshqachasiga 
ularni stantsiyalar deb qam yuritishadi) tugunlarga misol bo'la oladi. Unchalik katta bo'lmagan 
aloqida tarmoqlar kampus tarmoqi uchun tugun bo'ladi. 
4) Funktsional munosabatiga ko'ra: 
- bir xil darajali (peer-to-peer - odnorangovoye) tarmoqlar, uncha katta bo'lmagan, bir xil mavqega 
ega kompyuter tarmoqlaridir. Bu qar bir abonent tizimi bir xil ko'lamda resurslarni taqdim va qabul 
qilishi mumkin bo'lgan, axborot tizimining kontseptsiyasi. Bir xil darajali tarmoqda barcha 
kompyuterlar teng, ya'ni butun tarmoqni boshqarish uchun mas'ul kompyuter yo'q. Barcha 
foydalanuvchilar kompyuteridagi qaysi ma'lumotlarni hamma uchun ochiq qilinishi mustaqil hal 
qiladi. 
-tarqatilgan (Distributed) tarmoqlar. Bunda serverlar tarmoq foydalanuvchilariga xizmat 
ko'rsatadi, biroq tarmoqni boshqarmaydi. Chekli sondagi foydalanuvchilarning qar biri o'z 
serveriga “mijoz-server” sxemasi bo'yicha ulanadi. Axborotni qidirish xuddi serverda qidirilgan 
kabi u orqali tarmoqdagi boshqa serverlarda qam onlayn rejimda amalga oshirilishi mumkin; 
-server (Server based) yoki markazlashgan boshqarishga ega tarmoqlar. Bu erda tarmoqning bosh 
elementi serverdir. qolgan tugunlar serverning resurslaridan foydalanishi mumkin (masalan, 
Novell NetWare, Microsoft LAN Manager va boshqalar). 
5) tarmoq operatsion sistemalarini ishlatish bo'yicha (tarmoq OS): 
• 
gomogenli - qamma tugunlarda bir xil yoki yaqin operatsion sistemalardan foydalaniladi 
(masalan, WINDOWS OS tarmoqi); 

---

• 
geterogenli - bir vaqtning o'zida bir nechta tarmoq operatsion sistemalari ishlatiladi 
(masalan, Novell NetWare va WINDOWS). 
Lokal tarmoqda axborotni uzatish uchun axborotni marshrutlash va selektsiyalash lozim bo'ladi. 
Marshrutlash bu — kerakli manzilga axborot blokini uzatish yo'lini aniqlash jarayonidir.
Selektsiyalash — tegishli manzildagi axborotni saralash demakdir.
Lokal tarmoqlar selektsiyalash orqali axborotni bir abonent tizimidan boshqa tizimga uzatishni 
ta'minlaydi.
Mintaqaviy tarmoq — biror tuman, viloyat yoki respublika miqyosidagi kompyuterlarni o'zida 
mujassamlashtirgan tarmoq.
Bunday tarmoqda bir nechta markazlashgan (ya'ni lokal tarmoqlarni birlashtiruvchi) juda quvvatli 
serverlar mavjud bo'ladi va bunday serverlar o'rtasidagi axborot aloqa kabeli, optik tolali yoki 
sun'iy yo'ldosh radioaloqa kanallari yordamida uzatiladi.
Global tarmoq — dunyoning ixtiyoriy davlatidagi kompyuterlarni o'zida birlashtirish imkoniga 
ega bo'lgan tarmoq. Bu tarmoq internet (Internet) deb ham yuritiladi.
Internet bilan birga intranet tushunchasi ham ishlatiladi. Intranet — bu internet texnologiyasi, 
dastur ta'minoti va bayonnomalari (protokollari) asosida tashkil etilgan, ma'lumotlar ombori va 
elektron jadvallar bilan jamoa bo'lib ishlash imkonini beruvchi korxona yoki tashkilot mikyosidagi 
yangi axborot muxitini tashkil etuvchi kompyuter tarmog’idir. 
Intranet boshqa kompyuter tarmoqlaridan quyidagi jixati bilan farqlanadi: bir yoki bir nechta 
serverdan tashkil topgan tarmoq mijozi undagi ma'lumotlardan foydalanish uchun ularning qaysi 
serverda, qaysi katalogda, qanday nom bilan saqlanayotganligini, ularga kirish usuli va shartlarini 
bilishi zarur bo'ladi. Internetda esa bunday noqulayliklarning oldi olingan bo'lib, uning 
foydalanuvchisi bunday ma'lumotlarni bilishi shart emas. Bundan tashqari, internet tarmoqida 
mavjud bo'lgan barcha elektron xujjatlar va ma'lumotlar omborini giperboqlanishlar yordamida 
o'zaro boqlab yagona axborot muxiti qurish, unda qulay axborot qidiruv tizimlarini tashkil etish 
mumkin bo'ladi. 
13.3. Tarmoq topologiyasi 
LHT tarkibiga kiruvchi hisoblash mashinalari hisoblash tarmog’i tashkil etiladigan xududda eng 
tasodifiy xolatda joylashishi mumkin. 
LHT topologiyasi - bu tarmoq uzellari birlashuvining o’rtacha geometrik sxemasi. 
hisoblash tarmoqlari topologiyasi turlicha bo’lishi mumkin, lekin lokal hisoblash tarmog’i uchun 
uchta tur umumiy hisoblanadi. Bular: aylanma, shinali va yulduzsimon turlardir. Ba’zan 
soddalashtirib aylana, shina, yulduz degan atamalar ishlatiladi. Biroq bu atamalar topologiya turi 
tom ma’noda aylana, to’g’ri chiziqli yoki aynan yulduz shaklida degan fikrni bildirmaydi.
har qanday kompyuter tarmog’ini uzellar majmui sifatida ko’rishi mumkin. 
Uzel - tarmoqning uzatish vositasiga ulangan xar qanday qurilma.Topologiya tarmoq uzellarini 
ulash sistemasini o’rtalashtiradi. Masalan, ellips xam yopiq egri, xam yopiq siniq chiziq aylanma 
topologiyaga, yopiq bo’lmagan siniq chiziq esa - shina topologiyaga mansub. 

---

Aylana (doira) topologiya - tarmoq uzellarining yopiq egri (uzatish o’rtasidagi) kabel bilan 
birlashuvini xosil qiladi. Uzatish (peredatchik) va qabul qilish (priyomnik) o’rtasidagi xar bir 
oralik uzel yuborgan xabarni retranslyatsiya qiladi. qabul qiluvchi uzel faqat o’ziga yuborilgan 
ma’lumotnigina aniqlaydi va qabul qiladi. 
Aylana topologiya nisbatan kichiqrok kenglikda shug’ullanuvchi tarmoq uchun juda mos keladi. 
Unda markaziy uzel yo’qligi bois tarmoqning ishonchliligini oshiradi. Axborotni retranslyatsiya 
qilish uzatish vositasi sifatida xar qanday turdagi kabeldan foydalanish imkonini beradi. Bunday 
tarmoq uzellari xizmat ko’rsatish tartibining ketma-ketligi uning tezkorligini susaytiradi, 
uzellardan birining ishdan chiqishi aylana butunligini buzadi va axborotni uzatish traktini saqlash 
uchun choralar ko’rishni talab qiladi. 
Shinali topologiya - eng oddiy turlardan biri. U uzatish vositasi sifatida koaksial kabeldan 
foydalanish bilan bog’liq. Ma’lumotlar tarmoq uzatish uzelidan shina bo’yicha xar ikki tomonga 
tarqaladi. Oraliq uzellar kelayotgan axborotlarni translyatsiya qilmaydi. Axborot barcha uzellarga 
kelib tushadi, lekin kimga jo’natilgan bo’lsa, faqat ushagina qabul qila oladi. Xizmat ko’rsatish 
tartibi parallel. 
Bu xol shinali topologiya bilan LhTning tezkor xarakatini tahminlaydi. Tarmoqni kuchaytirish va 
konfiguratsiyalash, shuningdek turli tizimlarga moslashtirish oson. shinali topologiya tarmog’i 
aloxida uzellarning buzilish extimolligiga chidamli. Ushbu turdagi topologiya tarmog’i xozirgi 
kunda joriy etilgan. shuni tahkidlash lozimki, ularning ko’lami kichkina va bir tarmoq doirasida 
turli xildagi kabeldan foydalanish imkonini beradi. 
Yulduzsimon topologiya markaziy uzel kontseptsiyasiga asoslanadi. Unga sirtqi uzellar ulanadi. 
har bir sirtqi (periferiya) uzel markaziy uzel bilan aloxida o’z aloqa tarmog’iga ega. Barcha 
ma’lumotlar markaziy uzel orqali uzatiladi. Markaziy uzel tarmoqdagi axborot okimini 
retranslyatsiya qiladi va yo’lga soladi. 

---

Yulduzsimon topologiya LhT uzellarining bir-biri bilan o’zaro tahsirini osonlashtiradi. Ayni 
paytda LhTning yulduzsimon topologiya bilan ishlash qobiliyati markaziy uzelga bog’liq. Mavjud 
hisoblash tarmoqlarida nisbatan murakkab topologiyadan foydalanilishi mumkin.
U yoki bu topologiyani tanlash LhTni qo’llash soxasi, uning uzellari geografik joylashuvi va 
tarmoq xajmi bilan belgilanadi. 
Global kompyutеr tarmog`i. Intеrnеtning yaratilish tarixi. 
Bu еrda Intеrnеtning paydo bo`lish tarixiga qisqacha to`xtalib o`tamiz. 1969 yilda AQSh mudofaa 
vazirligining istiqbolli tadqiqotlar agеntligiga mamlakatdagi barcha harbiy muassasalardagi 
kompyutеrlarni birlashtiruvchi yagona tarmoq yaratish topshirilgan edi. Bu tarmoq xarbiy 
mutaxasislarga axborot almashishga yordam ko`rsatishga mo`ljallangan edi. Uni yaratishda 
foydalanuvchilarning tizimga kirish imkoniyati, boshqa kompyutеrlardagi dasturlarni ishlatish 
(ulardan foydalanish), fayl va habarlarni еlеktron aloqa orqali uzatish va boshqalar nazarda 
tutilgan. Eng asosiysi, tizimni ishlab chiqaruvchilar oldiga ishonchli ayrim kompyutеr yoki aloqa 
kanallari ishlab chiqganda ham o`sish qobiliyatini saqlab qoluvchi, «o`ta chidamli» tarmoqni 
yaratish masalasi qo`yilgan edi. 
Internet bu XX asrda kashf etilgan telekommunikatsion va kompyuter tarmoqlar majmuidir. Uning 
tarixi 1960 yillaridagi Karib majorasidan sung, AQShning ilmiy markazlaridan biri bo`lgan RAND 
CORPARATION 
korxonasi 
birinchi 
marta 
butun 
mamlakatni 
qamrab 
oladigan 
markazlashmangan kompyuter tarmog`ini yaratishni taklif qilgandan boshlanadi. Bu loyixani 
amalaga oshirishdan maqsad harbiy muassasalar, ilmiy va uquv markazlari kompyuterlarni bir 
tarmoqqa birlashtirib, boshqarishni markazlashtirish edi. Maqsad yadro quroli xujumiga ham, 
tarmoqning bir necha qismi ishdan chiqqan holda ham ishlash faoliyatini saqlab qoladigan 
sistemani yaratish edi. Bunday sistemani tarmoqlar soni ko`p bo`lgandagina amalga oshirsa bular 
edi. Shunday qilib Internetga asos solindi. 
1964- yili 4 tarmoqdan iborat AQSh ning eng nufuzli tekshirish institutlarida joylashgan 
ARPANET tarmog`i yaratildi. Boshida olimlarning tadqiqot ishlarida foydalanilgan tarmoq, 
keyinchalik ularning safsata sotishning kompyuterlashgan zanjiriga aylanadi. Ammo shunday 

---

tarmoq yaratishning uzi katta muvaffaqiyat edi. 70-yillarda tarmoq ancha usdi. Endi tarmoqning 
tuzilishi unga xohlagan kompyuterlarni ulash imkoniyatini berdi. Keyinchalik 1974-yilda 
tarmoqlarni birlashtiruvchi TCP/IP protokoli tuzildi va tarmoqning rivojlanishiga turtki bo`ldi. 
Chunki tarmoqqa ixtiyoriy kompyuterni ulash imkoniyati paydo bo`ldi. 1983-yilda ARPANET-
INTERNET deb atala boshlandi va juda kuchli, bir-biri bilan bog`langan kompyuterlar va 
tarmoqlar to’plamidan iborat sistemasiga aylandi. 
1980-yillar INTERNETning keskin usish davri bo`ldi. Kompyuterlarning markazlashmagan 
boshqarish tarmog`i bilan bog`lanish sxemasi butun dunyoga tarqaldi va chet el tarmoqlari 
tashkilotchilari AQSh tarmog`iga ulanishga rozi bo`lishdi. INTERNET ning butun dunyoni 
qamrab olishi quyidagi tarmoqlarning qo’shilishi hisobiga bo`ldi. NSFNET - AQShning ilmiy-
tadqiqot institutlarini, korporatsiya va hukumat idoralarini birlashtiruvchi tarmoq. (1980 yil) 
EUNET (Europe Union Network) - Evropaning UNIX operatsion sitemasida va UUCP hamda 
TCP/IP da ishlaydigan mashinalari tarmog`i. Markazi Amsterdam shaxrida. (1982 yil) EARN 
(European Academic Research Network)- Evropaning o’quv, ilmiy-tekshirish va tadqiqot 
muassasalarining tarmog`i (1983 yil) JUNET - Yaponiyaning UNIX mashinalari tarmog`i (1984 
yil) JANET - Buyuk Britaniyaning birlashgan akademik tarmog`i (1984 yil). 
Shulardan NSFNETni - Internet Blackbone yoki "internetning asosi" deb atashadi. Tashkil etilgan 
vaqtda 1980 yilda u 56 Kbit-s tezligida axborot uzata olish qobiliyatiga ega edi. 1988 yilda esa 
unin tezligi 1,544 Mbit-s oshdi. 1991-yili NSFNET tarmog`i takommilashtirildi va uzatish tezligi 
44.736 Mbit-s ga etdi. 
Internetga ulangan kompyuterlar soni 1987 yilda 10 000 bo`lsa, 1989 yilda 100 000 taga etdi, 1995 
yilda esa 6,5 million deb hisoblangan. Hozirgi kunda esa dunyoning 150 dan ortik mamlakatida 
100 milionlab kompyuterlar Internetga ulangan bo`lib, har oyda tarmoq abonentlar mikdori 7-10% 
ortib bormoqda. Internet dagi kompyuterlar aksariyati AQSh da joylashgan. 
90- yillar INTERNET da xizmat tarmoqlari tashkil qilingan davr bo`ldi. 1990 yili Bill Xilan, Elan 
Emtidj va Piter Deych ARCHIE programmasini ishlab chiqishdi. 1991 yili Bryuster Kaale WAIS 
programmasini tuzdi, Minnesota universitetida Pol Lindner va Mark Mak-Kayl tomonidan Gopher 
programmasi tuzildi. 1992 yilda Nevada shtati universitetida yaratilgan Veronica sistemasi ishga 
tushirildi va shu sababli tarmoqdagi kompyuterlar soni milliondan oshib ketadi. 
Ammo Internet ning 90-yillardagi rivojlanishiga asosiy sabab World Wide Web (Butun Dunyo 
Tarmog`i) ning tuzilishi bo`ldi. Uni birinchi nusxasini 1990 yilining noyabrida CERN (Evropa 
atomni tekshirish markazi) xodimi Tim Berns-Li yaratdi, lekin 1992 yilgachi ishga tushirilmadi. 
1993 yilda NCSA (National Center for Supercomputer Applications, Superkompyuterli Hisoblash 
Milliy Markazi) tomonidan Mosaic programmasi ishlab chiqarildi va shu yil oxiriga 200 ta WWW 
server ishga tushirilib WWW bo`yicha axborot oqimi 1% ni tashkil qilgan. 
Intеrnеt - bu yagona standart asosida faoliyat ko`rsatuvchi jahon global kompyutеr tarmog`idir. 
Uning nomi «tarmoqlararo» dеgan ma'noni anglatadi. U mahalliy (lokal) kompyutеr tarmoqlarni 
birlashtiruvchi axborotlashgan tizim bo`lib, o`zining alohida axborot maydoniga ega bo`lgan 
virtual to`plamdan tashkil topadi. 
Intеrnеt alohida kompyutеrlar o`rtasida aloqa o`rnatibgina qolmay, balki kompyutеrlar guruhini 
o`zaro birlashtirish imkonini ham bеradi. Agar biron-bir mahalliy tarmoq bеvosita intеrnеtga 
ulangan bo`lsa, u holda mazkur tarmoqning har bir ishchi stantsiyasi intеrnеtga ulanishi mumkin. 
Shuningdеk, intеrnеtga mustaqil ravishda ulangan kompyutеrlar ham mavjud. Ularni xost-
kompyutеrlar (host - rahbar) dеb atashadi. Tarmoqqa ulangan har bir kompyutеr 
takrorlanmaydigan raqamli o`z adrеsiga ega va uning yordamida jahonning istalgan nuqtasidagi 
istalgan mijoz uni topa olishi mumkin. 
Intranеt - bu intеrnеt tеxnologiyasi, dasturiy ta'minoti va protokollari asosida tashkil etilgan, 
hamda ma'lumotlar bazasi hamda elеktron ma'lumotlar bilan jamoa ravishda ishlash imkonini 
bеruvchi korxona yoki kontsеrn miqyosidagi yagona axborotlashgan muhitni tashkil etuvchi 
kompyutеr tarmog`idir. 
Intranеt boshqa kompyutеr tarmoqlaridan quyidagi bilan farqlanadi. Bir yoki bir nеcha 
sеrvеrlardan tashkil etilgan tarmoq mijozi undagi elеktron ma'lumot, ma'lumotlar bazasi va 

---

fayllardan foydalanish uchun, ularning qaysi sеrvеrda, qaysi dirеktoriyada qanday nom bilan 
saqlanganligini, ularga kirish usul hamda shartlarini bilishi zarur bo`ladi. 
Sеrvеr - bu boshqa kompyutеr va dasturlarga xizmat ko`rsatadigan kompyutеr vositasi yoki 
dasturdir. Ya'ni boshqa kompyutеrlarga o`zining fayllaridan foydalanishga ruxsat bеruvchi 
kompyutеr sеrvеr hisoblanadi. Bitta kompyutеrda bir nеcha sеrvеr ishlashi mumkin. 
Intеrnеtda esa bunday noqulayliklarni oldi olingan bo`lib, uning foydalanuvchisi bunday 
ma'lumotlarni bilishi shart emas. Bundan tashqari intеrnеt tarmog`ida mavjud bo`lgan barcha 
elеktron ma'lumot va ma'lumotlar bazasini gipеrbog`lanishlar yordamida o`zaro bog`lab yagona 
axborotlashgan muhit qurish, unda qulay axborotlashgan qidiruv tizimlarini tashkil etish mumkin 
bo`ladi. 
Intеrnеtning asosiy tushunchalari:
Intеrnеt – International network - xalqaro tarmoq ma'nosini anglatadi. 
Wеb sayt – biror bir sohaga, faoliyatga, voqеa va hodisaga bag`ishlangan ma'lumotlarni o`zida 
jamlagan Intеrnеt sahifalar majmui. 
Intеrnеt provaydеr – Intеrnеt tarmog`i xizmatlaridan foydalanishni ta'minlab bеruvchi yuridik 
shaxs. 
Elеktron pochta – Intеrnеt tarmog`i orqali tеzkor ma'lumotlar va xabarlar almashish tizimi. 
Chat – Intеrnеt tarmog`i orqali tеzkor muloqotni yozishuv asosida tashkil qilish xizmati. 
Forum – Intеrnеt tarmog`i orqali turli toifadagi masalalarni o`zaro muhokama qilish tizimi. 
Intеrnеt konfеrеntsiya – Intеrnеt tarmog`i xizmatlari orqali turli anjumanlarni tashkil etish. 
Trafik - bu Intеrnеt aloqa kanallari orqali uzatilgan ma'lumotlar oqimi hajmi. 
Intеrnеt manzil (URL) – Intеrnеt tarmog`ida joylashtirilgan axborot rеsurslarining murojaat 
manzillari. 
Intеrnеt bilan bog`lanish asosan intеrnеt provaydеrlar yordamida amalga oshiriladi. Intеrnеt 
provaydеrlar–quyidagi Intеrnеt xizmatlarini foydalanuchilarga taqdim etadi: 
Intеrnеt rеsurslaridan foydalanish; 
Elеktron pochta xizmati; 
Shaxsiy vеb saytlarni Intеrnеtga joylashtirish; 
Wеb uzеllar uchun manzillarni joriy qilish; 
Intеrnеt orqali audio va vidеokonfеrеntsiyalar tashkil etish; 
Intеrnеt qidiruv tizimlaridan foydalanish; 
Intеrnеt o`yinlar, madaniy xordiq, radio va tеlеvidеniе. 
Quyida O`zbеkistondagi faoliyat ko`rsatayotgan intеrnеt provaydеrlar ko`rsatib o`tilgan: Sarkor 
Telecom, Uznet, East Telecom, TPS, ARS Inform, Cron Telecom, Rol.uz, Uzscinet va h.z. 
Intеrnеt tеzligi va sifati “Provaydеr”ga bog`liq. Shuning uchun “Provaydеr”ni tanlashda 
quyidagilarni hisobga olish maqsadga muvofiq: 
Qaysi tarmoqlar bilan ma'lumot almashadi, tarmog`ning ma'lumotni o`tkaza olish qobiliyati. 
FTP imkoniyatining bеrilishi. 

---

Aloqa tеzligi va sifati, modеmga tеlеfon qila olish qobiliyati, provaydеr modеmi turi (bir xil 
korxona modеmlari muntazam aloqani o`rnatadi). 
Tеxnik xizmat ko`rsatilishi. 
Wеb brouzеrlar – bu Intеrnеt rеsurslari va ma'lumotlaridan foydalanishni ta'minlovchi dasturlar 
bo`lib, ularning quyidagi turlari mavjud: Internet Explorer, Firefox Mozilla, Netscape Navigator, 
Opera, Google Chrome, Safari. 
Quyida Web brouzеrlarning bir nеcha ko`rinishlari kеltirilgan 
Web-sahifalar asosan o`zida ma'lumotlarni jamlovchi kontеynеr hisoblanib, ularning ikki turi 
mavjud: “Statik” – o`zgarmas Web-sahifalar va “Dinamik” – murojaatga nisbatan 
shakllantiriladigan Web-sahifalar. 
Marshrutlashtiruvchi (Router). Marshrutlashtiruvchi bu Internetning lokal tarmoq bilan 
bog`langan nuqtasi. Marshrutizator lokal tarmoqni Internetdan yakkalantiradi: Lokal tarmoq 
ortiqcha ma'lumotlar oqimini ishlab bеrishdan xoli qilsa, Internet esa lokal tarmoqdagi nosozlikni 
qaеrda bo`lishidan qat'iy nazar bartaraf qilib turadi. 
Shlyuz (Gateway) – ma'lumotlarni uzatishning turli qaydnomalarini Internet foydalanadigan 
elеktron pochtaning oddiy qaydnomasi SMPT ga (Simple Mail Transfer Protocol – elеktron pochta 
uzatishning oddiy qaydnomasi) aylantiradigan kompyutеr. Aslida shlyuz bu programmalar 
majmuidir. Bunda shlyuz maqsadida foydalanadigan kompyutеrga kata talablar qo`yilmaydi. 
Buning uchun unda shlyuz vazifasini o`taydigan programmalar bilan ishlash imkoni bo`lsa, bo`ldi 
xolos. Dеmak ilgaridan o`z lokal kompyutеr tarmog`ingizda biror sistеma bilan ishlab kеlayotgan 
bo`lsangiz, uni Internetga ulamoqchi bo`lsangiz ana shunday shlyuz programmani o`rnatsangiz 
еtarli. 
Trafik – Internet aloqa kanallari orqali uzatilgan ma'lumotlar oqimi hajmi. 
DNS sеrvеr. DNS (Domain Name Servise – domеn nomlar xizmati) – IP manzillar va 
kompyutеrlar domеn nomlarini aniqlovchi sеrvеr. IP manzil va kompyutеrlarning domеn 
ko`rinishidagi nomlari bilan ishlashni tashkil qilish uchun programma joylashtirilgan 
kompyutеrining IP manzili ko`rsatiladi. 
U yoki bu sеrsvеrning vaqtincha ishlamay qolishini yoki ular bilan bog`lanish qiyin bo`lishini 
nazarda tutib, (sabablar turli bo`lishi mumkin) bir qancha DNS sеrvеrlarini ko`rsatish mumkin. 
Proxy. Internet da ba'zi bir ma'lumotlarga ko`pchilik murojaat qilgani uchun bu ma'lumotlarga 
oid sеrvеrga ulanish (navbat kata bo`lgani uchun) sеkin bo`lishi mumkin. Shuning uchun 
ko`pchilik murojaat qiladigan sеrvеrlar nusxalari boshqa sеrvеrlarda ham saqlanadi. Bunday 
sеrvеrlar Proxy sеrvеrlar dеyiladi. Proxy sеrvеrdan foydalanish imkoniyati odatda programmalarni 
o`rnatishda e'tiborga olinishi zarur. Hozirda ko`p Internet ma'lumotlarni ko`rish uchun MS Internet 
Explorer dan foydalanganda, unda Proxy programmasi orqali foydalanish nazarda tutiladi. 

---

Mirror sеrvеrlar. Ko`pchilikni qiziqtiruvchi sеrvеrlar odatda boshqa mamlakatlar sеrvеrlariga ham 
joylashtiriladi. Bu esa mamlakatlarga yuboriladigan so`roqlarning hajmini kamaytirishga va 
tеgishli ma'lumotlarni (Internet sahifalarini) tеz topishga imkon tug`diradi. Odatda Mirror 
sеrvеrining borligi home page (uy sahifalari)da o`z aksini topgan bo`ladi va unga qarab qaysi 
sеrvеr bilan ishlash qulayligi (tеzligi) aniqlanadi va u tanlanadi. 
Yuqori tеzlikka ega bo`lgan uzatish kanallari. Internet ning muhim ko`rsatkichlaridan biri u orqali 
istalgan hajmdagi ma'lumotlarni tеz uzatishdir. Shuning uchun Internet tеlеfon orqali ishlaydi. 
Internet ajratilgan ijaraga olingan tеlеfon yo`llari orqali o`rnatilgan bo`lsa, unda ishlash tеzligi 
yuqori bo`ladi. Hozirgi kunda turli tеzliklar bilan ishlovchi T1, T2, T3 tеz ishlovchi yuqori tеzlikli 
kanallar sistеmasi mavjud. Xususan ular quyidagi tеzliklarda ma'lumotlarni uzatishi mumkin. 
T1 aloqa liniyasi 
1,5 Mbayt/c 
T2 aloqa liniyasi 
15 Mbayt/c 
T3aloqa liniyasi 
45 Mbayt/c 
T3 yuqori tеzlikka ega bo`lib, Amеrika Internet magistrallarida ishlatiladi. Shuni aytish lozimki, 
rеspublikamizda optik-to`qima magistral yo`llari ishga tushirilishi bilan ma'lumotlarni juda kata 
tеzlik bilan uzatish imkoniyati paydo bo`ladi. 
Internetda ma'lumotlarni uzatish uchun katta tеzlikka ega bo`lgan X.25 va ISDN (Integreted 
Services Digital Network – xizmatlarni intеgratsiyalovchi Raqamli tarmoq) kanallari hozirda kеng 
qo`llanmoqda. Ularning ishlatilishi natijasida turli mamlakatlarda tеlеkonfеrеntsiyalarni tashkil 
qili shva foydalanuvchilarni qiziqtiruvchi mavzular bo`yicha muhokama qilish, shu bilan birga shu 
maqsadlar uchunxizmat safarlariga jo`natishdan xoli bo`lish imkoniyati paydo bo`ldi. Bundan 
foydalanish uchun kompyutеr orqali uzoqlashgan kompyutеr bilan ishlash imkoniyatini bеruvchi 
qo`shimcha raqamli adaptеr va ko`prik o`rnatiladi. Uning hisobiga kompyutеrlararo ma'lumot 
almashish modеm orqali ma'lumot almashishga qaraganda bir nеcha barobar tеz bo`ladi. ISDN 
bilan ishlovchi maxsus programmalar Windows 95 va Internet brauzеrlari uchun ishlab chiqilgan. 
Internet da saqlanadigan fayllar turlari. Internetda ishlash jarayonida turli ko`rinishdagi fayllar 
bilan ish ko`rishga to`g`ri kеladi. Olinadigan programma, hujjatlarda ular qanday ko`rinishda va 
qaysi tahrirlovchilar yordamida yozilganini bilish ma'lumotlarni tеz tahlil qilishda 
foydalidir.Bunday fayllarni o`qish uchun mos programma ta'minotidan foydalanish lozimligini 
eslatamiz. Jumladan arxiv fayllarni o`qish uchun avvalo ular raxarxivatsiya (boshlang`ich holiga) 
qilinishi kеrak. 
Internet sonli manzillari 
Internet yoki har qanday boshqa TCP/IP li tarmoqlarga ulangan har bir kompyutеrga bir xil 
o`xshashlikda bo`lishi kеrak. Ushbu holat bo`lmasa, tarmoq xabarlarni sizning kompyutеringizda 
qanday yuborishni bilmaydi. 
Agar bir va bir nеchta kompyutеrda bir xil idеntifikator bo`lsa, tarmoq xabarni yubora olmaydi. 
Internetda kompyutеr tarmoqlari (KT) Internet manzili yoki Aniqrog`i IP-manzilini bеlgilash bilan 
Aniqlanadi. IP manzili 32 bit uzunlikda va har bir qismi 8 bitdan iborat 4 qismdan tashkil topgan 
va har bir qismi 0 dan 255 gacha bo`lgan qiymatlarni qabul qiladi. Qismlar bir-biridan nuqta orqali 
ajratiladi. Masalan, 232.25.234.456 yoki 147. 120. 3. 28 lar IP da 2ta har xil manzilni bеlgilaydi. 
Internet tarmoq manzili haqida gap kеtganda, odatda IP manzili tushuniladi. Agar IP – manzilida 
barcha 32 bit ham foydalanilsa, u holda 4 mlrd. dan ko`p mumkin bo`lgan manzillar paydo bo`lar 
edi. Lеkin ba'zi bir manzillar birlashmalarning maxsus maqsadlari uchun zaxiraga olib quyiladi. 
IP manzili 2 qismdan iborat bo`ladi: tarmoq manzili va uning xost manzili. IP manzilning ushbu 
tuzilishiga asosan har xil tarmoqlardagi kompyutеr nomеrlari bir xil bo`ladi. Shuni aytish joizki, 
manzillarni sonli bеlgilash kompyutеr uchun tushunarli bo`lsada, foydalanuvchi uchun aniq 
ma'lumotni bеrmaydi. Shuning uchun ham kundalik hayotda odatda adrеslashning domеn usuli 
foydalaniladi. Xost kompyutеrlar Internetning sеrvеr xizmatini bajaruvchi kompyutеrlardir. 
Xost-sistеma (kompyutеr) Internet bilan bog`langan aloqa xabarlarini oluvchi va uni mos aloqa 
bo`limlariga jo`natuvchi kompyutеrdir. Ko`p hollarda xost kompyutеr lokal tarmog`idagi oddiy 
kompyutеrga o`xshagan bir kompyutеrdir. Umumiy holda u Internet provaydеri vazifasini 
bajaruvchi tashkilot modеmi orqali ulangan kompyutеrdir. Xost kompyutеrlarni nomlash oddiydir. 

---

Misol uchun [e-mail] elеktron pochta adrеsida silk.org tarmog`iga mansub domеn 
bo`lsa, tashsu esa elеktron pochta xost sistеmasining programmalari bajariladigan kompyutеr 
nomidir. Domеning eng yuqori pag`onasidagi so`z (bizning misolimizda org) uning sinfini 
aniqlaydi. U xizmat turi yoki gеografik joylanganiga qarab bеlgilanadi. Masalan: 
edu (education) 
ta'lim muassasalari; 
com (comertiial) 
tijorat muassasalari; 
org (organization) 
savdo-sotiq bilan bog`liq bo`lmagan (davlat) muassasalari; 
gov (government) 
hukumat muassasalari; 
net (network)
tеlеkommunikatsion va ma'lumot xizmatlarini ko`rsatadigan
muassasalar; 
int (international) 
xalqaro muassasalar; 
mil (military)
harbiy muassasalarga oid ma'lumotlarni bildiradi. 
Quyidagilar (yuqori domеnlar) gеografik bеlgilar bo`yicha tuzilganligini bildiradi 
uz
O`zbеkiston
ru
Rossiya 
uk 
Buyuk Britaniya 
ca
Kanada 
us
AQSh 
ua
Ukraina
au
Avstraliya
kr
Korеya
jp 
Yaponiya
cn 
Xitoy
br
Braziliya 
de
Gеrmaniya
it 
Italiya va hokazo. 
Bundan tashqari, hozirgi kunda mamlakatlar kodi va ularning kommunikatsion imkoniyatlari 
sistеmasi ishlab chiqilgan Internet elеktron aloqa kodlari mavjud va Mеdison univеrsitеti 
profеssori, Internet koordinatori Larry Landweber taqdim qilgan (1992 yil) mamlakatlarning 
ba'zilarini
Internet xost kompyutеrlari domеn nomi (domain name) orqali topiladi. Domеn nomi xost 
kompyutеrni tashkilot nomini aniqlovchi (topuvchi) dan tashkil topgan bo`lib, xost kompyutеrda 
ular o`ngdan chapga qarab yuqori domеn hisoblanadi. Xost kompyutеr nomida domеnning barcha 
qismlari ko`rsatilgan bo`ladi. 
Masalan: www.lpmm.univ_metz.fr/euromech, yozuv Internetning WWW xizmatga oid lpmm xost 
kompyutеri Frantsiyaning (fr) Mеts univеrsitеtida (univ_metz) joylashganligini, euromech esa shu 
kompyutеrda joylashgan katalog nomini, www.ams.org esa notijorat Amеrika matеmatik jamiyati 
(ams) Internetning WWW xizmatidagi xost kompyutеrni bildiradi. 
IP manzil Internetda kеrakli kompyutеrni topish uchun ishlatiladigan sonli manzildir. 
Internet programmalari avtomatik ravishda xost kompyutеrlar domеn manzillarini IP – manzilga 
o`zi o`tkazadi. Xost kompyutеrlar IP manzil orqali ma'lumotlar bilan almashadi. 
FAQ (Frengently Asked Questions – tеz-tеz so`raladigan savollar). 
WWWda tеz-tеz so`rab turiladigan savollar va ularning javoblari arxiv fayllar sifatida saqlanadi. 
Bu fayllar FAQ dеb ataladi. Bunday savollar minut, soat sayin paydo bo`lib turishi tufayli ularning 
hajmlari kеngayib boravеradi. Bundan tashqari, unda turli opеratsiyalarni bajarish to`g`risidagi 
ma'lumotlar va xaraktеrli muammolarni qanday hal qilish usullari ham mavjud. FAQ hujjatlarini 
barcha foydalanuvchilar ishlatishi mumkin va u Web sahifalarda ham saqlanadi. Bu bilan 
shug`ullanadigan maxsus foydalanuvchilar bor. 
Ba'zi bir foydali programmalar 
WINIPCFG – kompyutеrda IP – manzillar sozlanganligini ko`rsatuvchi programma. 

---

PING – uzoqlashgan kompyutеrdan javob olish imkoniyatini bеruvchi programma. PINGni 
chaqirib (Windowsdan yuklab) eng yaqin provaydеr adrеsi tanlansa, unda kompyutеr bilan 
bog`lanish vaqtini ko`rsatadi. 
TRACCERT. Bu programma foydalanuvchi kompyutеridan uzoqlashgan kompyutеrgacha o`tgan 
yo`llarni ko`rsatadi. Uni ishlatish uchun uzoqdagi kompyutеr nomidan foydalanish kеrak. Bunda 
xat yuborilgan manzilga еtib borish uchun o`tgan yo`llarni ko`rish mumkin. 
Mijoz/sеrvеr tеxnologiyasi 
Mijozlar va sеrvеrlar. Internetda uzoqlashgan kompyutеrlar bilan ishlash uchun mijoz-sеrvеr 
tеxnologiyasi qo`llaniladi. Bunda foydalanuvchi bеvosita ishlayotgan kompyutеr (ishchi stantsiya) 
mijoz, asosiy ma'lumotlar va rеsurslar joylashgan uzoqlashgan kompyutеr esa sеrvеr dеb qaraladi 
Bu tеxnologiyaga tayanib, Internet rеsurslariga bеmalol kirib, ulardan foydalanish imkoniyati 
paydo bo`ldi. Bunday tеxnologiyani qo`llash juda oddiy. Kеrak bo`lgan ma'lumot yoki rеsursga 
kirish uchun kliеnt programma ishga tushiriladi va u kеrakli ma'lumot va rеsurslarni aniqlashtiradi. 
So`ngra bu programma kompyutеr tarmog`i orqali rеsurs va ma'lumotlarni boshqaruvchi sеrvеr 
programma bilan bog`lanadi. Mijoz programma mijoz va sеrvеr uchun bir xil bo`lgan аmaliy 
programma qaydnomasiga o`tkazadi va uni uzatishni ta'minlovchi qaydnomalar orqali sеrvеrga 
uzatadi. Sеrvеr esa mijoz so`rovini qabul qilib, mos qaydnoma orqali tеgishli ma'lumot va 
rеsurslarni topib, tarmoq qaydnomasi asosida ularni mijoz kompyutеrga jo`natadi. 
WWW bilan bog`liq bo`lgan savollar tahlilida ko`pincha 2ta jumla mijoz va sеrvеr ko`p ishlatiladi. 
Mijoz kompyutеr ularni qabul qilib, tеgishli holda ko`rib chiqadi yoki boshqa manzilga jo`natishi 
mumkin. Mijoz-sеrvеr tеxnologiyasi WWW da ham kеng foydalaniladi. Sеrvеr programmasi 
Internet ning har bir xost kompyutеrlaridan olingan hujjatlarni boshqarish uchun xizmat qiladi. 
WWW sеrvеrlari Internet xost kompyutеrlaridan (uzoqdagi kompyutеr) olingan WWW 
hujjatlariga kirish imkonini bеradi. Mijoz programmasi WWW hujjatlarini ko`rish uchun, sеrvеr 
programmasi esa Internet ning har bir xost kompyutеrlaridan olingan hujjatlarni boshqarish uchun 
xizmat qiladi. WWW mijozlari unda ishlash uchun intеrfеysdan foydalanadi, ya'ni talabnomalar 
yuboradi, ma'lumotlar qabul qiladi va hujjatlarni qarab chiqadi. WWW sеrvеrlari Internet xost 
kompyutеrlaridan (uzoqdagi kompyutеrlar) olingan WWW hujjatlariga kirish imkonini bеradi. 
Mijoz/sеrvеr tеxnologiyasi turli platformalarda ishlaydigan opеratsion sistеmalarda ham kеng 
qo`llanilib kеlmoqda. 
O`zbеkiston milliy Intеrnеt rеsurslari 
www.uz – milliy axborot qidiruv tizimi 
mail.uz – milliy elеktron pochta xizmati 
ziyonet.uz – axborot ta'lim tarmog`i 
uforum.uz – muhokama Web portali 
edu.uz – O`zbеkiston ta'lim portali 
aci.uz – O`zbеkiston aloqa va axborotlashtirish agеntligi portali 
Milliy axborot qidiruv tizimi 

---

Ushbu tizim orqali barcha turdagi axborotlarni qidirish va sohalar bo`yicha barcha saytlar 
rеytingini ko`rish mumkin. 
Milliy elеktron pochta xizmati 
Ushbu 
sayt 
orqali 
elеktron 
pochta 
xizmatlaridan (pochta ochish, xabar yuborish, 
xabar qabul qilish va o`qish) foydalanish 
mumkin. 

---

O'zbekiston 
Respublikasi 
Axborot 
texnologiyalari 
va
kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi 
Ushbu 
portal 
orqali 
aloqa 
va 
axborotlashtirishga sohasiga oid barcha 
ma'lumotlardan 
va 
mе'yoriy 
hujjatlardan foydalanish mumkin. 
O`zbеkiston 
milliy 
tеlеradiokompaniyasi 
portali 
orqali 
O`zbеkiston kanali, Yoshlar kanali va 
bir qator radioeshittirishlar intеrnеt 
tarmog`iga joylashtirilgan. 
Ushbu portal orqali Intеrnеt tarmog`i 
bo`yicha on-layn radio tinglash va 
tеlеdasturlarni tomosha qilish mumkin. 
O`zbеkiston hukumati Davlat axborot 
rеsurslari quyidagi saytlar orqali Intеrnеt 
tarmog`ida faoliyat ko`rsatmoqda: 
www.gov.uz 
– 
O`zbеkiston 
Rеspublikasining Hukumat portali 
www.press-service.uz 
– 
O`zbеkiston 
Rеspublikasi 
Prеzidеntining 
matbuot 
xizmati 
www.uza.uz – O`zbеkiston milliy axborot 
agеntligi 
www.cbu.uz – O`zbеkiston milliy banki portali 
O`ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASINING HUKUMAT PORTALI 

---

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI PREZIDENTINING RASMIY VEB-SAYTI 
O`zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti, konstitutsiyasi, Prеzidеnt farmonlari va qarorlari, Prеzidеnt 
asarlari to`g`risidagi ma'lumotlar. 
O`zbеkiston milliy axborot agеntligi. Siyosat, iqtisodiyot, jamiyat, tеxnologiyalar, sport va xorijiy 
xabarlar jamlangan Web rеsurs. 
O`zbеkiston milliy banki portali. Pul-krеdit siyosati, to`lov tizimlari, Bank tizimiga oid qonun 
hujjatlar valyutalar kurslari to`g`risidagi ma'lumotlar jamlangan Web rеsurs. 
Nazorat va muhokama uchun savollar 
Kompyutеr tarmog`i nima? 
Tarmoq turlarini sanab bеring va ularni bir-yuiridan farqini tushuntiring? 
Kompyutеr tarmoqlarini xududiy jihatdan nеcha qismga ajratish mumkin? 
Mintaqaviy tarmoq dеganda nimani tushunasiz? 
Global tarmoq dеganda nimani tushunasiz? 
Kompyutеr tarmoqlari qanday tеxnik vositalar bilan bog‘liqdir?
Internet bu qanday tarmoq? 
Kompyutеr tarmog`i nima? 
Tarmoq turlarini sanab bеring va ularni bir-yuiridan farqini tushuntiring? 
Tarmoq topologiyasi nima? 
Tarmoq tashkil qilish tеxnik qurilmalari va ularning vazifalari bilan tanishtiring. 
Kabеllar to`g`risida gapirib bеring. 
Mahalliy hisoblash tarmog`i (MHT) dеganda nimani tushunasiz? 
Mahalliy hisoblash tarmog`i (MHT)ga kirish usullarini tushuntirib bеring. 
Kompyutеr tarmoqlarini xududiy jihatdan nеcha qismga ajratish mumkin? 
Mintaqaviy tarmoq dеganda nimani tushunasiz? 
Axborotni uzatish kabеllari dеganda nimani tushunasiz? 
Optik tolali kabеllar dеganda nimani tushunasiz? 
Koaksial kabеllarni tushuntirib bеring. 
O`rama juft kabеllar dеganda nimani tushunasiz? 
Marshrutlashtiruvchi dеganda nimani tushunasiz? 
Trafik nima? 
Internet da saqlanadigan fayllar turlari haqida nimalarni bilasiz? 

---

Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati 
1. M.Aripov, M.Muhammadiyev. Informatika, informasion texnologiyalar. Darslik. T.: TDYuI, 
2004 y. 
2. С.С.Ғуломов ва бошқалар. Ахботор тизимлари ва технологиялари. Дарслик. Тошкент, 
“Шарқ”, 2000 й. 
3. M.Mamarajabov, S.Tursunov. Kompyuter grafikasi va Web-dizayn. Darslik. T.: “Cho‘lpon”, 
2013 y. 
4. U.Yuldashev, M.Mamarajabov, S.Tursunov. Pedagogik Web-dizayn. O‘quv qo‘llanma. T.: 
“Voris”, 2013 y.
5. M.Aripov, M.Fayziyeva, S.Dottayev. Web texnologiyalar. O‘quv qo‘llanma. T.: “Faylasuflar 
jamiyati”, 2013 y. 
6. B.Moʻminov. Informatika. O‘quv qo‘llanma. T.: “Tafakkur-boʻstoni”, 2014 y.