7-mavzu. Inson kapitali va inson taraqqiyoti (4 soat)

7.3-jadval 
Jahon mintaqalari boyligining tarkibi (aholi jon boshiga) 
 
Jahon 
mintaqalari 
Jami, 
ming 
AQSh 
doll. 
Ishlab chiqarish 
salohiyati 
Tabiiy 
salohiyat 
Inson 
salohiyati 
ming 
AQSh 
doll. 
% 
ming 
AQSh 
doll. 
% 
ming 
AQSh 
doll. 
% 
Shimoliy 
Amerika 
326 
62 
19,0 
16 
5,0 
241 
76,0 
G‘arbiy 
Yevropa 
237 
55 
23,0 
6 
2,0 
177 
74,0 
Yaqin Sharq 
150 
27 
18,0 
58 
39,0 
65 
43,0 
Janubiy 
Amerika 
95 
16 
17,0 
9 
9,0 
70 
74,0 
Sharqiy Osiyo 
47 
7 
15,0 
4 
8,0 
36 
77,0 
Jahon 
bo‘yicha 
100,0% 
16,0 
20,0 
64,0 
Shimoliy Amerika va G‘arbiy Yevropada ham ishlab chiqarish, ham inson 
resurslari eng yuqoridir. Shuning uchun ham mazkur mintaqaviy davlatlari aholi 
jon boshiga to‘g‘ri keladigan daromadlarda ham yetakchi o‘rinlarni egallaydilar. 
Yaqin Sharq mamlakatlarning asosiy boyligi esa tabiiy resurslardir. Lekin bu 
davlatlarda inson salohiyati eng past darajadadir.
XXI asrda inson salohiyati milliy boylikning asosiy qismi va har bir 
mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim omiliga aylanganligini 
tasdiqlash mumkin. 
7.4. Inson kapitaliga kiritiladigan investitsiyalar 
Inson kapitaliga investitsiyalarga salomatlikni saqlash, umumiy va maxsus 
ma’ulomot olish, ish qidirish, kasbiy tayyorgarlikdan o‘tish, migratsiya, farzand 

---

ko‘rish va uni tarbiyalash, baholar va ish haqi to‘g‘risida iqtisodiy ma’lumotlar 
izlash bilan bog‘liq harajatlar kiritiladi. Inson kapitaliga kiritiladigan 
investitsiyalarning eng muhimlari salomatlik va ta’lim uchun xarajatlardir. 
Salomatlikka, uni saqlashga kiritiladigan investitsiyalar kasallik va o‘limning 
oldini olib, insonning mehnatga layoqatli umrini, inson kapitalining ishlash davrini 
uzaytiradi. Inson salomatligining ahvoli uning tabiiy kapitali bo‘lib, butun umr 
davomida u yemirilib boradi. Sog‘liqni saqlash bilan bog‘liq investitsiyalar mazkur 
jarayonni sekinlashtiradi. 
Umumiy va maxsus ta’lim insondagi bilimlar sifatini yaxshilaydi, darajasini 
va zahiralarini oshirish vositasida inson kapitalining miqdori va sifati o‘sishiga 
xizmat qiladi. Oliy ta’limga kiritiladigan investitsiyalar yuqori malakali 
mutaxassislar, yuqori mehnat unumdorligining yuzaga kelishiga sharoit yaratadi, 
ular esa o‘z navbatida iqtisodiy taraqqiyot sur’atlarini jadallashtirishga turtki 
bo‘ladi.
Odatda investitsiyalar, layoqat zahiralari, ishlab chiqarilgan mahsulot va 
unum, daromadlar pul bilan o‘lchanadi. Ammo barcha investitsiyalar va samara 
pul ko‘rinishida ifodalanashi mumkin emas. Pul daromadlaridan tashqari inson 
ruhiy qoniqish olishi, vaqtni tejashi, ijtimoiy maqomini oshirishga erishishi lozim. 
Bu o‘rinda ijtimoiy integral samarani ham unutmaslik darkor, zero undan nafaqat 
yakka shaxs, balki butun jamiyat manfaatdor. 
“Inson kapitali” tushunchasini ifodalashda quyidagi xususiyatlarni inobatga 
olish kerak: 
- hozirgi zamonda inson kapitali iqtisodiy taraqqiyotning yetakchi omili 
hisoblanadi; 
- inson kapitalini shakllantirish insondan va jamiyatdan salmoqli xarajatlar 
talab etadi; 
- inson kapitali ko‘nikmalar va layoqat sifatida muayyan zahira hisoblanadi, 
ya’ni uni jamg‘arish mumkin; 
- inson kapitaliga kiritiladigan investitsiyalar uning egasiga kelajakda 
ko‘proq daromad olish imkonini yaratadi; 
- inson kapitaliga kiritiladigan investitsiyalar salmoqli, uzoq vaqt amal 
qiladigan, integral xarakterga ega bo‘lgan iqtisodiy va ijtimoiy samara beradi; 
- iqtisodiy qo‘yilmalar kiritish qancha erta boshlansa, u shuncha erta unum 
bera boshlaydi. Ammo shuni unutmaslik lozimki, investitsiya qancha sifatli va 
uzoq davom etadigan bo‘lsa, u shuncha yuqori va uzoq vaqt naf beradi; 
- inson kapitali jismoniy va ruhiy jihatdan yemirilib boradi. Inson 
kapitalining yemirilishi birinchidan inson organizmi va unga xos bo‘lgan 
psixofiziologik funksiyalarning tabiiy yemirilishi (keksayish), ikkinchidan 
bilimlarning ma’naviy yemirilishi (eskirish) darajasi bilan aniqlanadi. Inson 
kapitali to‘planishi ta’lim va ishlab chiqarishda tajriba orttirish jarayonida amalga 
oshiriladi; 
- inson kapitalining integral samarasi insonning umr ko‘rish davriga bog‘liq 
emas;
- inson kapitalini shakllantirishda “ikki yoqlama ko‘payuvchi samara” o‘z 
o‘rniga ega. Uning mohiyati shundaki, ta’lim jarayonida o‘rganuvchidan tashqari 

---

o‘rgatuvchining ham qobiliyati o‘sib boradi, natijada har ikkisining ham 
daromadlari oshadi; 
- inson kapitalining moddiy kapitaldan farqi shundaki, u o‘z egasi, ya’ni tirik 
inson shaxsidan ajralmasdir; 
- davlat, oilaviy, shaxsiy va sh.k. shakllanish manbalaridan qat’iy nazar 
inson kapitalini qo‘llash va bevosita daromadlar olish insonning o‘zi tomonidan 
nazorat qilinadi; 
- insonga kiritiladigan qo‘yilmalarning xarakteri va turi tarixiy, milliy, 
madaniy xususiyatlar va an’analar bilan bog‘liq.
Inson kapitalining quyidagi asosiy aktivlarini keltirish mumkin: umumiy va 
maxsus ma’lumot, salomatlik, farzand ko‘rish va uni tarbiyalash, iqtisodiy 
ahamiyatga molik axborotni izlash. Har bir inson tirik shaxs sifatida tug‘ilishdan 
iqtisodiy layoqatga ega bo‘lishini hisobga olib, aksariyat iqtisodchilar ishlab 
chiqarish layoqatining asosiy qismi investitsiyalar natijasida shakllanadi va faoliyat 
orqali rivojlanib boradi degan fikrni ilgari suradilar. Inson kapitalini ishlab 
chiqarish jarayonlarini ifodalashda ularni qo‘yilmalar turlari, turli qo‘yilmalarning 
bevosita ta’siri, insonlarning shaxsiy zehni, qo‘yilmalar birliklari samarasi 
bo‘yicha farqlash lozim. 
Iqtisodiy adabiyotlarda inson kapitalini ishlab chiqarish ikki darajaga 
ajratiladi: mikro (mikroishlab chiqarish) va makro (jamlama ishlab chiqarish) 
darajalar. Inson kapitalini mikroishlab chiqarish alohida individ uchun inson 
kapitalining qandaydir o‘ziga xos aktivini yaratish maqsadi inson kapitaliga 
investitsiyalar hisobiga amalga oshiriladi. Inson kapitalini makroishlab chiqarish 
yig‘indi investitsiyalar hisobiga amalga oshirilib, jamiyat qanday qilib umumiy 
inson kapitali aktivlarini yaratishi mumkinligini ko‘rsatib beradi.
Inson kapitaliga kiritilgan investitsiyalar salmog‘i va to‘plangan inson 
kapitalining hajmini baholashda turli usullardan foydalaniladi. Ulardan eng 
ommaviylashgani - turli davrlarda turli ne’matlarni afzal ko‘rish deb ataladigan, 
asoslangan, bo‘lajak daromadlarni kapitalizatsiyalash tamoyilidir. Uning mohiyati 
quyidagicha: insonlar hozirda mavjud bo‘lgan muayyan miqdordagi mablag‘ yoki 
ne’matlarni kelgusida olish mumkin bo‘lgan shuncha miqdordagi mablag‘ yoki 
ne’matlardan afzal ko‘radilar. inson kapitali nazariyasi tarafdorlari har qanday 
kapitalning salmog‘ini uni ishlab chiqarish bahosi bilan emas, balki undan 
foydalanish orqali keladigan iqtisodiy naf bilan aniqlaydilar. Inson kapitaliga 
kiritilgan qo‘yilmalar natijasida olinadigan bo‘lajak daromadlarning diskontlangan 
miqdori foydalanilgan inson kapitalining salmog‘ini tashkil etadi. Bunda inson 
kapitali bevosita yo‘l bilan, pul bahosida o‘lchanadi. 
Kelajakda olinishi mumkin bo‘lgan har qanday miqdorning hozirgi 
qiymatini hisoblash protsedurasi diskontlash deyiladi. U quyidagi ko‘rsatgichlar 
orqali aniqlanadi: 
D
c
- daromadlarning hozirgi miqdori; 
D
t 
- daromadlarning kelgusidagi miqdori% 
i - joriy foiz stavkasi; 
t - yillar soni. 

---

D
c
- t yilga i foiz bilan kiritilib, D
t 
miqdorgacha o‘sadigan ma’lum pul 
miqdori. D
c
- i yilga teng foiz me’yorlarini hisobga olgan holda t yildan so‘ng 
to‘lanidgan D
t 
miqdorning hozirgi anologini o‘zida aks ettiradi.
“Turli davrlarda afzal ko‘rish” tamoyiliga muvofiq individlar uchun kelgusi 
ne’matlar mavjudlariga qaraganda kamroq ahamiyat kasb etadi. Shu bois, masalan 
bugungi 100 doll. ertangi 110, indingi 120 doll. va h.k.ga teng. Mazkur konsepsiya 
doirasida inson kapitalini hisoblash asosiga diskontlash usuli kiritilgan. Insonga 
kiritilgan kapital bo‘yicha daromadlar inson kapitaliga investitsiyalarga to‘g‘ri 
keladigan ish haqi va uning mehnat bilan bog‘liq qismi o‘rtasidagi farq sifatida 
aniqlanadi. 
Insonning layoqatini yaxshilash va rivojlantirish uchun xarajatlarning oshib 
borishi bilan mehnat birlamchi tabiiy omil sifatida inson kapitaliga aylanib boradi. 
Har bir insonning ishchi kuchini oddiy mehnatning birligi va unda mavjud bo‘lgan 
inson kapitalining ma’lum miqdorining kombinatsiyasi sifatida qarash mumkin. 
Muvofiq tarzda, istalgan xodim tomonidan olinadigan ish haqini ham uning oddiy 
mehnatining bozor bahosi va undagi inson kapitali tufayli yuzaga keladigan 
daromadning umumlashmasi tarzida baholash o‘rinli. 
Iqtisodiy adabiyotlarda “inson kapitali darajasi” tushunchasi bilan bir 
qatorda “ma’lumot fondi” tushunchasi ham qo‘llaniladi va u xodim tomonidan 
orttirilgan bilimlar, ko‘nikmalar, tajriba qiymati bahosini o‘zida aks ettiradi. 
To‘plangan va iste’mol qilingan inson kapitallarining darajasini baholash 
turli usullarda amalga oshirilishi mumkin. Inson kapitalini shakllantirish uchun 
sarflangan barcha investitsion xarajatlarning darajasini hisobga olishga asoslangan 
investitsion baholar usuli eng oddiy usullardan hisoblanadi. Boshqa bir - takror 
ishlab chiqarish baholari usuli asosida esa inson kapitalini shakllantirish va 
qo‘llash uchun ketgan xarajatlarni, uni to‘planishi va real takror ishlab chiqarilishi 
me’yorlarini hisobga olgan holda baholash yotadi. Bizningcha, eng istiqbolli usul 
inson kapitalini takror ishlab chiqarish va rivojlantirishga ketadigan barcha 
xarajatlarini hisobga olish, uning integral baholarini hisoblashga asoslangan va 
turli ijtimoiy unumlarni hisobga olishni ko‘zda tutuchi integral baholar usulidir. 
Ta’lim olishga investitsiyalar xodimning inson kapitalini shakllantiradi va 
ma’lum vaqtdan so‘ng unga daromad keltiradi. Umumiy va maxsus ta’lim olish 
bilan xodim ikki turdagi layoqat egasiga aylanadi: oddiy mehnat va inson kapitali. 
Ularning har biri ma’lum miqdorda daromad keltiradi va bu daromadlarning 
yig‘indisi xodimning ish haqiga teng bo‘ladi. Ma’lumotning oshishi natijasida ish 
haqining o‘sishi oddiy mehnat bilan bog‘liq bo‘lmay investitsiya kiritishning 
samarasi hisoblanadi. Xodimning ish haqi oddiy mehnatning ish haqiga ta’siridan 
ozod qilinishi kerak. Bu ish haqidan oddiy, ya’ni zarur ma’lumot minimumi talab 
etmaydigan mehnatga to‘g‘ri keladigan qismni chegirib tashlash orqali amalga 
oshiriladi. Oliy ma’lumotli mutaxasislar ish haqida oddiy mehnat hisobga 
olinmaydi va “nol darajadagi ma’lumotga ega kishining ish haqi” tushunchasi 
kiritiladi. 
Ma’lumot va malaka darajasi bilan bog‘liq bo‘lgan ish haqidagi tengsizlikni 
tahlil qilishdaga alohida e’tibor qaratiladi. Ma’lum darajasda umumiy va maxsus 
tayyorgarlikka ega bo‘lgan xodimning ish haqini ikki asosiy qismga ajratib ko‘rish 

---

mumkin. Birinchi qism xodimning ma’lumoti boshlang‘ich darajada bo‘lganda 
olishi mumkin bo‘lgan ish haqi darajasini o‘zida aks ettirsa, ikkinchi qism inson 
kapitaliga kiritilgan investitsiyalar natijasida olingan daromad yoki ma’lumot bilan 
bog‘liq holda ish haqining o‘sishidir. 
Y
n q
X
o
qRC
n 
bunda: 
Y
n 
- n yil ma’umotga bo‘lgan kishining ish haqi; 
X
o
- boshlang‘ich ma’lumotga ega bo‘lgan kishining ish haqi; 
R - ma’lumot olish uchun qo‘yilmalardan nafning joriy me’yori; 
C
n 
- n yil o‘qish davomida kiritiladigan investitsiyalar miqdori. 
Inson kapitali nazariyasi doirasida ish haqi qandaydir qatlamli struktura 
tarzida ko‘riladi va har bir qatlamga muayyan ma’lumot darajasi muvofiq keladi. 
Oliy ma’lumotdan olinadigan iqtisodiy naf dorilfununni tugatgan va maxsus 
ma’lumotga ega kishilar umr bo‘yi olgan ish haqlarining yig‘indisidagi farqqa teng 
bo‘ladi. Shu bois dorilfununda o‘qish uchun kiritilgan investitsiyalardan nafni 
mehnatga layoqatli umr davomida olib turiladigan qo‘shimcha daromad deb qarash 
mumkin.