11.Qirg‘oq qauriluvchi to‘lqinlar hamda ularning energetik xarakteristikalari. Qirg‘oqqa kelib uriluvchi to‘lqinlarning energiyasi juda katta bo‘lib, u asosan to‘lqinning kinetik energiyasi hisoblanadi.Masalan, 1 m balandlikda va har 10 sekundda 1 mil (1 dengiz mili = 1853 m) uzunligida hosil bo‘ladigan to‘lqinlarning quvvati 35 000 ot kuchi(25 800 kVt)ga teng ekan. Qirg‘oqqa uriluvchi to‘lqinlarning vayron qiluvchi energiyasi to‘g‘risida quyidagi misollarni keltirish mumkin. SHotlandiya qirg‘oqlaridagi pirs(kemalar bog‘lab qo‘yiladigan joy)ga mustahkam o‘rnatilgan 1350 tonnalik temir-beton blokni sindirib qirg‘oqdan surib tashlagan. Uning o‘rniga o‘rnatilgan boshqa 2600 tonnalik beton blokni ham 5 yildan sung sindirib surib tashlagan. Injenrlar shu joyga uriladigan to‘lqinlarning kuchini o‘lchab ko‘rganlar va natijada to‘lqinlarning urilishi natijasida hosil bo‘ladigan bosim 29 t/m ni tashkil qilishini aniqlaganlar. Bundan tashqari to‘lqinlar, 60 kg og‘irlikdagi tosh bo‘lagini, Oregon qirg‘og‘ida 28 m balandlikda joylashgan mayak tomiga uloqtirgan. 12.To‘lqin elektrostansiyalari. Hozirgi kunlarda kino, videofilm va televedenieda okean va dengizlardagi to‘lqinlar to‘g‘risida ko‘plab ma’lumotlar berilmoqda. Ularda asosan to‘lqinlar o‘rkachida sport taxtasida suzayotgan sportsmenlar ko‘rsatiladi. Ammo dengiz va okean chuqurliklari o‘zida juda katta energiya zahiralarini saqlab turadi. To‘lqinlar energiyasidan mexanik, gidravlik va elektr energiyalarini olish mumkin. To‘lqinlar energiyasi olinadigan mexanik va gidravlik energiya-dan har xil maqsadlarda elektr energiyasi olishda, suvni balandlikka ko‘tarishda va boshqalarda foydalanish mumkin.Bunday energiyalar va ulardan foydalanish shu soha bo‘yicha ishlayotgan firmalarga ko‘p vaqtdan buyon ayon. Ular dengiz to‘lqinlaridan energiya olishning har xil turlari va qurilmalarini ishlab chiqmoqdalar. Bunday qurilmalar hozirgi kunda Kaliforniya, Oregon, SHvetsiya, SHotlandiya va Orkni orolida ishlamoqda
«Ustritsa» mana shunday qurilmalardan biridir. Ammo uning ishlash prinsipi ilgarigi qurilmalardan tubdan farq qiladi.Bu qurilma to‘lqin energiyasini to‘g‘ridan- to‘g‘ri elektr energiyasiga aylantirib bermaydi. Qurilmadagi porshenlar to‘lqin harakatiga mos ravishda ishlab okean va dengiz suvini ma’lum bosim ostida elastik quvurlar orqali qirg‘oqqa haydaydi. Qirg‘oqdagi turbinaga kelib urilayotgan suv generatorni harakatga keltiradi va elektr energiyasi ishlab chiqaradi (78-rasm).
rasm. To‘lqindan foydalanib elektroenergiya ishlab chiqaruvchi «Ustritsa»
qurilmasi. Har bir«Ustritsa» qurilmasi 300-600 kVt/soat elektroenergiya ishlab chiqarishi mumkin. Bu qurilmalarni qirg‘oqdan uncha uzoq bo‘lmagan suvlarga o‘rnatilishi, ularni boshqaradigan barcha jihozlarni qirg‘oqqa o‘rnatish imkonini beradi. Bundan tashqari uni suvning harakati barqaror bo‘lgan 12-16 m chuqurlikka o‘rnatish mumkin. U deyarli tovushsiz ishlaydi, dengiz hamda okean flora va faunasiga zarar keltirmaydi [36]. To‘lqin qurilmalaridan yana biri «Searaser», ya’ni «Dengiz to‘ldiruv- chisi»dir. U dengiz va okean suvlarini juda katta (200 m gacha) balandlikka ko‘tarib beradi. Birinchi qarashda bu qurilma xuddi to‘lqin generatoriga o‘xshaydi. Ammo bu qurilma oddiy porshenli nasos sifatida ishlaydi. Bu qurilma ikki dona bir-biriga nisbatan harakatlanuvchi po‘kaklardan iboratdir. Ularning biri to‘lqinlarda erkin harakatlanasa, ikkinchisi zanjir va og‘ir langar bilan dengiz tubiga mahkamlangan. Po‘kaklar o‘rtasida ikki harakatli
porshenli nasos qurilmasi - silindr bilan porshen hamda klapanlar va chiqish quvuri joylashgan (79 va 80-rasmlar).
a) b) v)
79-rasm. Porshenli po‘kaklarni o‘rnatish jarayoni (a va b) va undan chiqayotgan suv (v)
To‘lqinda turgan qurilma quyidagicha ishlaydi: to‘lqinni tubida turgan erkin po‘kak, to‘lqin bilan birga yuqoriga ko‘tariladi va u bilan birga porshen ham yuqoriga ko‘tariladi hamda silindr suvga to‘ladi; po‘kak to‘lqin bilan pastga harakatlangandi porshen silindrdagi suvni siqib, elastik shlang orqali suvni yig‘uvchi kollektorga haydaydi; bir necha shunday qurilmalardan kelgan suv, kollektorga ulangan asosiy shlang orqali yuqorida joylashgan idishlarga
Лангар rasm. Po‘kaklarning joylashishi va ishlash jarayoni.
ko‘tarib beriladi; idishdagi suv pastda joylashgan generatorli turbinaga uzaatiladi va natijada elektr energiyasi ishlab chiqiladi (81-rasm).
rasm. Dengizdan yuqorida joylashgan hajmning suvga to‘ldirilishi va suvni
qayta tashlab elektroenergiya olish. Ushbu usul xuddi GAESlar orqali elektroenergiya ishlab chiqarishga o‘xshaydi. Agar GAESlarda suvni yuqoriga elektr energiyasi hisobiga ishlaydigan nasoslar ko‘tarib bersa, bu qurilma to‘lqinlar energiyasi yordamida suvni yuqoriga ko‘tarib beradi [19, 29, 37]. Bunday qurilmalarning 1 donasi 250 kVt/soat elektroenergiya ishlab chiqarishi mumkin. 1999 yili YAponiyada dengiz qirg‘og‘ida 150 m balandlikka suv ko‘tarib beradigan shunday qurilmalar qurilib ishga tushirildi. Bu qurilmalarning umumiy quvvati 30 000 kVt/soatnitashkil qiladi.
