7-mavzu: Etnografik ma’lumotlarning o‘lka tarixini o‘rganishdagi ahamiyati

2. O‘zbek xalqi etnografiyasining o‘rganilishi. O‘zbek xalqining kelib chiqishi haqida maxsus tadqiqotlar va ular haqida yozilgan asarlar ko‘p emas. Ammo bu masalada taniqli sharqshunos va arxeolog olim, professor A.Yu.Yakubovskiy, Xorazm tarixining chuqur bilimdoni professor S.P.Tolstov, akademiklar Ya.G‘ulomov va K.Shoniyozovlarning xizmati katta. 1941 yilda prof. A.Yu.Yakubovskiy "O‘zbek xalqining yuzaga kelishi masalasi haqida” risolasi muhim o‘rin tutadi. Ushbu risola ruhiyati asosida 1942 yilda Toshkentda O‘rta Osiyo xalqlarining etnogenezi masalalari bo‘yicha maxsus sessiya o‘tkazildi. Sessiyada taniqli olimlar: A.D.Udalsev "Etnogenetik tadqiqotlarning nazariy asoslari", S.P.Tolstov "O‘rta Osiyo etnogenezining asosiy muammolari" hamda "Orol etnogenetik jarayonlar maydoni", L.V.Oshanin "Antropologiya ma’lumotlari O‘rta Osiyo xalqlari etnogenezi haqida elementlar", N.A.Kislyakov "Tojiklarning yuzaga kelishi masalasi haqida", V.V.Ginzburg " Antropologiya ma’lumotlari tojiklar etnogenezi haqida", A.Yu.Yakubovskiy "Turkman xalqining VIII asrdagi etnogenezi tarixidan" mavzularida ma’ruzalar qilishib, O‘rta Osiyo xalqlari etnogenezi va etnik tarixining asosiy yo‘nalishi va ilmiy-metodologik asoslari belgilab olindi. Mana shu konseptual yo‘nalishda 1962 yilda ko‘p jildlik "Jahon xalqlari tarixi"ning O‘rta Osiyo va Qozog‘iston xalqlariga bag‘ishlangan qismi chop etilib, uning "O‘zbek xalqi etnogenezi va etnik tarixi" bo‘limida, "tarixning ilk bosqichlaridanoq sug‘orma dehqonchilik bilan qadimdan shug‘ullanib kelgan eroniy tilli mahalliy aholining ma’lum qismi Zarafshon, Farg‘ona, Choch va Movarounnahrning dashtlari va boshqa vohalariga hamda qadimgi Xorazmga kirib kelgan turkiy qabilalar bilan bir necha asrlar davomida aralashib yashashlari natijasida til jihatidan turkiylashadilar. O‘z navbatida, turkiy xalqlar ham eroniy tilli xalqlarning madaniy ta’siridan bahramand bo‘lib, ulardan xo‘jalik yuritish usullarini, dehqonchilik sirlarini o‘rgandilar. XI-XII asrlar etnik aralashuv va turklashish jarayonining eng jadallashgan vaqti bo‘lib, aynan shu asrlarda Amudaryo va Sirdaryo oralig‘i hamda Xorazmda turkiytilli xalqning asosiy o‘zagi shakllanadi. Keyinchalik bu xalq (etnos) o‘zbek etnik nomini qabul qilgan", degan mazmunda O‘rta Osiyo xalqlari etnogenezining asosiy ilmiy yo‘nalishi belgilab olindi.
O‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi bo‘yicha keyingi yillardagi tadqiqotlar mana shu ilmiy-metodologik yo‘nalishda olib borildi hamda uning yechimiga qator aniqliklar kiritildi. Ana shunday fundamental tadqiqotlardan biri akademik Karim Shoniyozovning o’limidan so‘ng 2001 yilda "Sharq" nashriyotida chop etilgan "O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni" nomli monografiyasidir. Ammo bu mavzuda oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun hozirgacha maxsus darslik yoki qo‘llanma yaratilmagan. Biz fikr yuritayotgan asarda o‘zbek xalqi etnogenezi va etnik tarixi bo‘yicha turli qarashlar va yondashuvlar asosida yozilgan ilmiy maqolalar, risola va monografiyalarning qisqacha tahlili va muallifning nuqtai nazari bayon etilgan. Ushbu asar talabalar va o‘z xalqining kelib chiqishiga qiziquvchi kitobxonlar uchun qo‘llanma rolini o‘ynashi mumkin.
Tarixiy manbalar asosida keng qamrovli ilmiy tadqiqotlar samarasi sifatida Markaziy Osiyodagi etnik jarayonlarning ilk tarixiy ildizlariga tayanib, turkiy xalqlar jumladan, o‘zbek xalqining shakllanish jarayoni konsepsiyasini yaratgan akademik K. Shoniyozovning «O‘zbek qarluqlari» va «Qarluq davlati va qarluqlar» nomli tarixiy-etnografik monografiyalari diqqatga sazovor¹. Mazkur asarlar ko‘pgina adabiyotlar va arxeologik manbalar, etnografik ma’lumotlar, shuningdek, muallifning ko‘p yillik kuzatishlari asosida yuzaga kelgan bo‘lib, unda biz tadqiq qilgan vohada yashovchi qarluqlarning etnik tarixi, xo‘jaligi, moddiy va ma’naviy madaniyati borasida e’tiborga sazovor mulohazalar bildirilgan.
I.Jabborovning «O‘zbeklar» nomli etnografik asarida Markaziy Osiyoning eng qadimgi etnoslaridan biri bo‘lgan o‘zbeklarning kelib chiqishi, etnik jarayoni va shakllanishi hamda joylashishi kabi bir qator masalalar yoritib berilgan².
Mintaqada yashovchi aholining etnik tarkibi va etnik tarixi masalalarini o‘zaro uzviylikda o‘rgangan tadqiqotchi A.R. Qayumovning qator maqolalarida ham voha hududida yashovchi chig‘atoylar, qo‘ng‘irotlar, qatag‘onlarning etnik xususiyatlari yoritib berilgan.